Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej INFORMACJA RZĄDU NA TEMAT SYTUACJI I PROGNOZOWANYCH TENDENCJI NA RYNKU PRACY W 2006 ROKU

Transkrypt

1 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej INFORMACJA RZĄDU NA TEMAT SYTUACJI I PROGNOZOWANYCH TENDENCJI NA RYNKU PRACY W 2006 ROKU Warszawa, maj 2006 r.

2 SPIS TREŚCI I. SYTUACJA BIEŻĄCA NA POLSKIM RYNKU PRACY... 4 Struktury demograficzne, zatrudnienie i bezrobocie wg BAEL Aktywność zawodowa...4 Starzenie się społeczeństwa...5 Zatrudnienie i aktywność zawodowa...5 Bezrobocie...6 Wykształcenie a poziom zatrudnienia...6 Zatrudnienie a sektory gospodarcze...6 Bezrobocie rejestrowane Porównywalność danych...7 Poziom bezrobocia rejestrowanego do 2005 roku...8 Bezrobocie rejestrowane w roku Sezonowość zjawisk na rynku pracy...8 Zróżnicowanie terytorialne...9 Napływy, odpływy i oferty pracy...9 Wiek i wykształcenie a bezrobocie...10 Czas pozostawania bez pracy...10 Zatrudnienie nierejestrowane...11 Polski rynek pracy na tle Unii Europejskiej...11 Swobodny przepływ osób i migracja...12 Fundusz Pracy...12 Wsparcie Europejskiego Funduszu Społecznego dla polskiego rynku pracy...14 II. PROGNOZOWANE TRENDY NA RYNKU PRACY W 2006 ROKU...16 Bezrobocie rejestrowane...16 Aktywność ekonomiczna ludności według BAEL

3 III. BEZROBOCIE A UBÓSTWO Definicje związane z badaniem ubóstwa...18 Bezrobocie głównym powodem korzystania z zasiłków pomocy społecznej...20 Inne ryzyka socjalne jako podstawa świadczeń pomocy społecznej...22 Praca socjalna jako pomoc dla rodzin...22 IV. WYZWANIA DLA RYNKU PRACY W POLSCE...23 Wyzwania wynikające z realizacji Strategii Lizbońskiej...27 V. PLANOWANE DZIAŁANIA RZĄDU W CELU POPRAWY SYTUACJI NA RYNKU PRACY...34 Skuteczne wdrożenie działań zawartych w dokumentach programowych...34 Doskonalenie regulacji prawnych...37 Zmiana systemu podatkowego z uwzględnieniem wyzwań polskiego rynku pracy...40 Rynek pracy integralną częścią gospodarki...40 Modernizacja i rozwój polityki wobec wsi i rolnictwa...44 Efektywna realizacja Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich (SPO RZL)...45 Działania dostosowujące kształcenie do potrzeb rynku pracy...46 VI. ZAMIERZENIA RZĄDU W ZAKRESIE UDZIELANIA NIEZBĘDNEJ POMOCY ORAZ ZAPOBIEGANIA UBÓSTWU I WYKLUCZENIU SPOŁECZNEMU...48 PODSUMOWANIE...50 ANEKS STATYSTYCZNO-GRAFICZNY

4 I. SYTUACJA BIEŻĄCA NA POLSKIM RYNKU PRACY Struktury demograficzne, zatrudnienie i bezrobocie wg BAEL Aktywność zawodowa Korzystając z wyników Narodowego Spisu Powszechnego, analiza struktury ludności w wieku powyżej 15 roku życia pokazuje, że populacja aktywnych zawodowo zaledwie o 10 punktów procentowych przewyższa zbiorowość bierną zawodową. (Wykres l) Porównanie wyników Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 i 1988 r. pozwala stwierdzić, że zmniejszył się odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym (z 29,9% do 23,2%), a wzrósł odsetek ludności w wieku produkcyjnym (z 57,6% do 61,8%), przy czym wzrost dotyczył wyłącznie osób w wieku niemobilnym (45-59/64 lata). Wzrost liczby ludności w wieku niemobilnym powoduje poważny problem z punktu widzenia rynku pracy, bowiem zwiększa się udział osób, które nie są skłonne do zmiany miejsca zamieszkania i pracy. Jednocześnie wzrósł odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym (z 12,5% do 15%). (Wykres 2) Zmiany w strukturze wiekowej spowodowały niekorzystne zwiększenie się liczby osób korzystających z nie zarobkowych źródeł utrzymania (z 18% do 28%) oraz towarzyszący jej spadek liczby osób utrzymujących się z pracy (z 45,4% do 32,3%). (Wykres 3) Jednocześnie wiek jest zasadniczym czynnikiem, który decyduje o aktywności zawodowej ludności. W grupie osób w wieku mobilnym (18-44 lata), najwyższe wartości przyjmuje współczynnik aktywności zawodowej i wskaźnik zatrudnienia, ale też osoby w tym wieku najbardziej dotyka bezrobocie. (Wykres 4) Porównanie wyników Narodowego Spisu Powszechnego pozwoliło na zauważenie pozytywnych zmian, jakie dotyczą struktury ludności według poziomu wykształcenia. Przede wszystkim wyraźnie widać, że wzrósł odsetek osób legitymujących się dyplomami wyższych uczelni oraz wykształceniem średnim i policealnym oraz zmniejszył się udział osób posiadających wykształcenie podstawowe lub niepełne podstawowe. (Wykres 5) 4

5 Starzenie się społeczeństwa Proces starzenia się społeczeństwa staje się w Polsce stopniowo poważnym wyzwaniem. Prognozy demograficzne GUS wskazują na: - Spadek z roku na rok liczby ludności w wieku do 15 lat; - Spadek do 2026 roku liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym (15-17 lat); - Wzrost do 2009 roku liczby ludności w wieku produkcyjnym, głównie niemobilnym; - Systematyczny wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym w całym prognozowanym okresie. (Wykres 6) Zjawiskom tym będzie towarzyszył ciągły spadek liczby ludności zamieszkałej w mieście, przy czym na wsi liczba ludności będzie wzrastać z roku na rok aż do 2028 roku, co raczej związane jest z faktem przenoszenia się ludności z dużych aglomeracji na ich obrzeża. (Wykres 7) Zatrudnienie i aktywność zawodowa Opisane powyżej zmiany demograficzne odgrywają istotną rolę w kształtowaniu sytuacji na rynku pracy. Jednak mimo nie zawsze korzystnych zmian demograficznych, sytuacja na rynku pracy w ostatnich latach ulega zauważalnej poprawie. W roku 2005 po raz pierwszy od kilku lat wzrosło przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw. W całym 2005 r. przeciętne zatrudnienie wyniosło 4773,4 tys. osób i zwiększyło się w porównaniu z 2004 r. o 1,9%. Najwyższy wzrost zatrudnienia odnotowano w sekcjach: handel i naprawy (wzrost o 5,0%), hotele i restauracje (wzrost o 4,4%) oraz obsłudze nieruchomości i firm (wzrost o 3,6%). Spadek zatrudnienia odnotowano między innymi w budownictwie (0,2%). (Wykres 8) Zwiększa się różnica pomiędzy populacjami aktywnych i biernych zawodowo, choć wzrost populacji aktywnych zawodowo pozostaje wyższy niż spadek populacji biernych zawodowo. (Wykres 9 i 10) Spadek biernych zawodowo, przy wzroście liczby osób aktywnych zawodowo spowodował zmniejszenie obciążenia pracujących osobami niepracującymi. Liczba niepracujących na 1000 osób pracujących wyniosła 1177 w IV kwartale 2005 r. i była niższa niż w analogicznym okresie 2004 r. Równocześnie wzrósł współczynnik aktywności zawodowej o 0,3 punktu procentowego do 55,2%. Wskazując podstawowe przyczyny bierności wymienić należy: przechodzenie na 5

6 emeryturę, podejmowanie nauki i uzupełnianie kwalifikacji, chorobę i niesprawność oraz obowiązki rodzinne i związane z prowadzeniem domu. (Wykres 11) Wskaźnik zatrudnienia, mierzący zaangażowanie ludności w procesie pracy (procentowy udział pracujących zawodowo w ogólnej liczbie ludności danej kategorii), wzrósł w IV kwartale 2005 r. w porównaniu z rokiem 2004). Przy tym, dla osób w wieku produkcyjnym (18-59/64 lata), wyniósł on 58,4% i był wyższy o 1,3 punktu w odniesieniu do analogicznego okresu 2004 r. Bezrobocie (Uwaga: Aby uniknąć wahań sezonowych występujących w BAEL porównywane będą wyłącznie czwarte kwartały w poszczególnych latach) Stopa bezrobocia w IV kwartale 2005 r. wynosiła 16,7% i zmniejszyła się o 1,3 punktu procentowego w stosunku do IV kwartału 2004 r., taki sam spadek dotyczył wskaźnika bezrobocia dla ludności w wieku produkcyjnym (17,1%). Należy jednak podkreślić, że zmiany wskaźnika zatrudnienia na danym poziomie nie zawsze skutkują dokładnie odwrotnymi zmianami wskaźnika bezrobocia, które mogą wystąpić w wyniku wzrostu liczby ludności w wieku powyżej 15 lat, bądź spadku liczby biernych zawodowo. (Wykres 12, 13 i 14) Wykształcenie a poziom zatrudnienia Wielkości omawianych wskaźników są bardzo silnie powiązane z wiekiem i poziomem wykształcenia. Współczynnik aktywności zawodowej i wskaźnik zatrudnienia przyjmują najwyższe wartości dla osób w wieku lata oraz z wykształceniem wyższym. Z kolei najwyższa stopa bezrobocia cechuje osoby młode (15-24 lata) i z wykształceniem zasadniczym zawodowym lub niższym. (Wykres 15) Zatrudnienie a sektory gospodarcze Korzystnie zmienia się struktura pracujących według sektorów ekonomicznych i sektorów własności. Zmniejsza się liczba pracujących w sektorze rolniczym (17,2% pracujących), na korzyść wzrostu odsetka zatrudnionych w sektorze usługowym i przemysłowym. Jednocześnie wzrasta zatrudnienie w sektorze prywatnym przy spadku zatrudnienia w sektorze publicznym. (Wykres 16 i 17) 6

7 Bezrobocie rejestrowane Porównywalność danych Komplementarnym w stosunku do BAEL źródłem informacji o rynku pracy są dane pochodzące ze statystyki bezrobocia rejestrowanego. Dane dotyczące bezrobocia, jak również informacje o pracujących pochodzące z BAEL i prowadzonej sprawozdawczości nie pokrywają się. Zasadniczą przyczyną rozbieżności są różnice definicyjne. (Wykres 18 i 19) W szczególności dane o bezrobociu są nieporównywalne ponieważ: - Przyjmowane są różne kryteria wiekowe bezrobotnych. Od I. kwartału 2001 r. w BAEL do bezrobotnych zalicza się osoby w wieku lata (zgodnie z zaleceniami Eurostatu). Statystyka bezrobocia rejestrowanego jako bezrobotnych traktuje osoby w wieku od 18 do 60 lat dla kobiet i do 65 lat w przypadku mężczyzn. W świetle BAEL osobami bezrobotnymi mogą być też emeryci i młodociani; - BAEL i bezrobocie rejestrowane mają różne okresy sprawozdawcze. W BAEL od IV kwartału 1999 r. przyjęta została metoda obserwacji ciągłej i dlatego wyniki ilustrują sytuację na rynku pracy w okresie całego kwartału, natomiast stopa bezrobocia rejestrowanego dotyczy stanu w końcu okresu sprawozdawczego; - Wyniki BAEL od 2003 r. są uogólnione na podstawie Narodowego Spisu Powszechnego 2002; - BAEL nie rozróżnia wielkości gospodarstwa rolnego, co czyni ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; - BAEL obejmuje osoby pobierające zasiłki i świadczenia przedemerytalne, natomiast zgodnie z ustawą o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy osoby takie nie są traktowane jako bezrobotne; - BAEL ujmuje jako osoby bezrobotne, te które znalazły pracę ale z różnych względów jeszcze jej nie podjęły (mogą oczekiwać na jej rozpoczęcie w ciągu trzech miesięcy). W statystyce bezrobocia osoba o takim statusie jest wykreślana z rejestru; - Próba w BAEL jest reprezentatywna dla gospodarstw domowych ale nie musi być reprezentatywna dla populacji osób bezrobotnych zarejestrowanych w myśl obowiązujących przepisów prawnych. 7

8 Poziom bezrobocia rejestrowanego do 2005 roku Poprawa sytuacji na rynku pracy mierzona poziomem bezrobocia obserwowana była już w końcu 2002 r. kiedy odnotowano niższą dynamikę wzrostu bezrobocia w stosunku do roku (Wykres 20) W końcu grudnia 2003 r. po raz pierwszy od 5 lat liczba zarejestrowanych bezrobotnych zmniejszyła się w odniesieniu do stanu z końca poprzedniego roku, ale spadek wyniósł zaledwie 1,3%. W kolejnych dwóch latach następowały dalsze korzystne zmiany w poziomie bezrobocia. W końcu 2004 r. poziom bezrobocia zmniejszył się o 5,5% (spadek o 176,1 tys. osób), a w końcu 2005 roku rejestrowane bezrobocie zmniejszyło się o 7,6% w odniesieniu do stanu z końca 2004 r. Tym samym, w końcu ubiegłego roku w ewidencji urzędów pracy zarejestrowanych było 2773 tys. osób bezrobotnych, czyli o 226,6 tys. osób mniej niż przed rokiem. Bezrobocie rejestrowane w roku 2005 Stopa bezrobocia rejestrowanego w końcu 2005 r. wyniosła 17,6%, a więc była o 1,4 punktu procentowego niższa niż przed rokiem. (Wykres 21) Warto zauważyć, że wskaźnik bezrobocia na poziomie 17,6% po raz ostatni odnotowano w końcu maja 2001 r. natomiast bezrobocie na poziomie 2,7 mln odnotowano w końcu 2000 r. W końcu marca 2006 r. (dane szacunkowe na podstawie meldunków Wojewódzkich Urzędów Pracy) zarówno poziom, jak i stopa bezrobocia były niższe niż w marcu 2005 r. W końcu marca 2006 r. liczba bezrobotnych wyniosła 2 822,8 tys. osób, a wstępnie szacowana stopa bezrobocia 17,8%, wobec liczby tys. osób bezrobotnych i stopy bezrobocia 19,3% na koniec marca 2005 r. Sezonowość zjawisk na rynku pracy Sezonowość jest stałą cechą polskiego rynku pracy i dotyczy zarówno danych dotyczących bezrobocia rejestrowanego, jak i wyników BAEL. Zarówno poziom, jak stopa bezrobocia według BAEL wzrasta w I kwartale każdego roku. (Wykres 22 i 23). W przypadku bezrobocia rejestrowanego w zasadzie co roku w miesiącach wiosennych poziom bezrobocia zmniejsza się wraz z rozpoczynaniem się prac sezonowych w budownictwie, rolnictwie i turystyce. 8

9 Również wzrost liczby osób rejestrowanych jako bezrobotne przypada na miesiące rozpoczynające i kończące rok, co związane jest z napływem do bezrobocia osób, którym wygasają umowy o pracę oraz osób powracających po zakończonych pracach interwencyjnych i robotach publicznych. Analiza zmian w poszczególnych miesiącach w ostatnich latach wskazuje na to, że krzywa zmian liczby bezrobotnych oraz stopy bezrobocia w poszczególnych miesiącach z roku na rok systematycznie obniża się, co świadczy o spadku bezrobocia. (Wykres 24 i 25) Zmiany poziomu bezrobocia i stopy bezrobocia w marcu w latach także pokazują tendencję spadkową. (Wykres 26) Odnosząc dane z końca marca danego roku do danych z końca października roku poprzedniego widać wzrost bezrobocia, ale z roku na rok jest on coraz niższy. (Wykres 27 i 28) Zróżnicowanie terytorialne Charakterystyczną cechą bezrobocia w Polsce jest jego zróżnicowanie terytorialne. Jest ono wynikiem zarówno nierównomiernego rozwoju społeczno-gospodarczego regionów, związanego m.in. z położeniem geograficznym, zaawansowaniem procesów restrukturyzacyjnych i prywatyzacyjnych w gospodarce narodowej. Wskaźnik stopy bezrobocia rejestrowanego w końcu marca 2006 r. wynosił od 13,9% w województwie mazowieckim i małopolskim do 27,6% w województwie warmińsko mazurskim. (Rys. 29) Napływy, odpływy i oferty pracy W ostatnich latach następują znacznie wyższe odpływy z bezrobocia. W 2005 r. w urzędach pracy zarejestrowało się 2793,2 tys. osób, a z ewidencji wyłączonych zostało 3019,8 tys. osób. (Wykres 30) Zwiększa się liczba ofert pracy zgłaszanych do urzędów pracy. Liczba zgłaszanych wolnych miejsc pracy zwiększa się systematycznie od 2001 r. kiedy to pracodawcy zgłosili najmniej ofert zatrudnienia (465,7 tys.). W 2005 r. pracodawcy zgłosili 885,2 tys. ofert. (Wykres 31) Z roku na rok notowany był spadek liczby bezrobotnych przypadających na jedną ofertę pracy. W 2001 r. wskaźnik ten 1 wynosił 65 osób bezrobotnych na jedną ofertę, w 2002 r. zmniejszył się do 61 osób, w 2003 r. do 46 osób, a w roku 2004 na jedno wolne miejsce pracy zgłoszone do urzędu pracy przypadało 40 bezrobotnych, zaś w 2005 r. były to już tylko 33 osoby. 1 (stan bezrobocia na koniec poprzedniego roku + stan na koniec br.) :2 / (oferty w br. :12) + oferty niewykorzystane na koniec poprzedniego roku 9

10 W pierwszych trzech miesiącach 2006 r. pracodawcy zgłosili 234,1 tys. ofert pracy (wobec 192,1 tys. w analogicznym okresie 2005 r.). Jednocześnie, o ile w latach wzrost liczby ofert pracy dotyczył przede wszystkim ofert pracy subsydiowanej, od roku 2004 sytuacja ta uległa zmianie i zdecydowanie szybciej wzrasta liczba niesubsydiowanych miejsc pracy. Wiek i wykształcenie a bezrobocie Następuje wzrost bezrobotnych w starszych grupach wiekowych (wykres 32) i tym samym wzrasta średni wiek bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy (wykres 33). W końcu 2005 r. średni wiek wyniósł 36,3 lat i był ponad 2 i pół roku wyższy niż w końcu 2000 r., przy czym średni wiek bezrobotnych kobiet nadal był niższy w porównaniu do średniego wieku bezrobotnych mężczyzn. Wzrostowi poziomu wykształcenia ludności Polski, współczynnika skolaryzacji brutto 2 oraz zwiększeniu liczby studentów i absolwentów towarzyszy wzrost liczby bezrobotnych z wykształceniem wyższym. O coraz większym zainteresowaniu młodzieży podejmowaniem dalszej nauki świadczy współczynnik skolaryzacji brutto w szkolnictwie wyższym, który wzrósł z 12,9% w roku szkolnym 1990/91 do 47,8% w roku szkolnym 2004/05. (Wykres 34 a/ i 34 b/) W roku szkolnym 1990/91 istniało 112 szkół wyższych, zaś w 2004/05 działało ich już 427. Liczba studentów w tym samym czasie wzrosła z 403,8 tys. do 1926,1 tys. osób, zaś liczba absolwentów wyższych uczelni zwiększyła się ponad sześciokrotnie do 384 tys. osób w roku szkolnym 2003/2004. (Wykres 35) W wyniku tych zmian również w urzędach pracy rejestruje się coraz więcej osób legitymujących się dyplomami wyższych uczelni. (Wykres 36) Czas pozostawania bez pracy W końcu 2005 r. zmniejszył się średni czas pozostawania bez pracy. (Wykres 37) Wprawdzie statystyka rynku pracy nie zawiera informacji na temat maksymalnego czasu w jakim osoba bezrobotna znajduje się w ewidencji urzędów pracy, to przyjmując 36 miesięcy jako górną granicę czasu pozostawania bez pracy, średnio w końcu ubiegłego roku było to 15,4 miesiąca o pół miesiąca krócej niż w końcu roku Współczynnik skolaryzacji brutto jest to relacja liczby uczących się (stan na początku roku szkolnego) na danym poziomie kształcenia (niezależnie od wieku) do liczby ludności (stan w dniu 31.XII) w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi mauczania. 10

11 Nadal wyższy poziom wykształcenia i niższy wiek skutecznie zwiększają szansę na szybsze uzyskanie zatrudnienia. (Wykres 38) Zatrudnienie nierejestrowane Istotne z punktu widzenia charakterystyki rynku pracy wydaje się być zestawienie poziomu i wskaźnika bezrobocia z zatrudnieniem w szarej strefie. (Wykres 39) W 2004 r. zatrudnienie nierejestrowane, według danych szacunkowych publikowanych w Roczniku Statystycznym, wyniosło 978 tys. osób, przy tendencji wzrostowej. Wzrost zatrudnienia w szarej strefie następuje nawet przy spadku bezrobocia, a jednocześnie z roku na rok zwiększa się liczba osób wyłączanych z ewidencji bezrobotnych z powodu niepotwierdzenia gotowości do pracy. Świadczy to o tym, że wiele osób, które nie są gotowe do podjęcia zatrudnienia zgodnie z zapisami ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, rejestruje się w urzędach pracy w celu np. uzyskania prawa do świadczeń zdrowotnych. Powody podejmowania pracy nierejestrowanej ukazuje kolejny wykres. (Wykres 40) Wzrost minimalnego wynagrodzenia nie zmienił dynamiki wzrostu zatrudnienia w szarej strefie w latach (Wykres 41) Jednocześnie w ostatnich latach wzrostowi minimalnego wynagrodzenia towarzyszy spadek bezrobocia. (Wykres 42) Notowane w ostatnich latach ożywienie gospodarcze miało korzystny wpływ na obniżenie poziomu bezrobocia. W 2005 r. w porównaniu z rokiem poprzednim, produkt krajowy brutto wzrósł realnie o 3,3 % (w 2004 r. wzrost PKB wyniósł 5,3%). Pomimo wzrostu niższego niż w roku 2004, korzystne zmiany na rynku pracy utrzymały się. (Należy zauważyć, że poziom bezrobocia nie zależy wyłącznie od dynamiki PKB, ale również od regulacji prawnych oraz efektywności działań instytucji obsługujących rynek pracy). (Wykres 43) Polski rynek pracy na tle Unii Europejskiej Pomimo korzystnych zmian na rynku pracy w ostatnich latach, nadal stopa bezrobocia w Polsce była najwyższa wśród krajów członkowskich Unii Europejskiej. (Wykres 44) Według danych Eurostatu stopa bezrobocia w 2005 r. wyniosła 17,7% i była o 1,3 punktu niższa niż przed rokiem. Jednak dynamika spadku stopy bezrobocia z roku na rok zwiększa się. W 2003 r. stopa bezrobocia zmniejszyła się o 0,3 punktu (do 19,6%), w 2004 r. o 0,6 punktu (do 19,0%), a w roku 2005 spadek wyniósł 1,3 punktu. 11

12 (Eurostat posługuje się tak zwaną zharmonizowaną stopą bezrobocia, tj. ujednoliconą metodą wyliczania tego wskaźnika dla każdego z krajów członkowskich. Dane obliczane są na podstawie BAEL i miesięcznych danych z bezrobocia rejestrowanego). Swobodny przepływ osób i migracja Swobodny przepływ osób w ramach Unii Europejskiej jest instytucją traktatową, co oznacza, że nie podlega regulacjom krajowym. Jednocześnie szereg krajów utrzymuje tak zwane okresy przejściowe, które chronią ich rynki pracy przed napływem pracowników i kandydatów do pracy z nowych krajów członkowskich. Ponadto, w ramach Unii funkcjonują umowy międzynarodowe, które przy utrzymanych okresach przejściowych dopuszczają podejmowanie pracy przez określoną liczbę pracowników z krajów Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Praca ta ma różny charakter, a kontyngenty są ustalane generalnie, obszarowo lub sektorowo. Zgodnie z posiadanymi informacjami, w roku 2005 około 330 tys. osób podjęło sezonową pracę w krajach EOG (w tym około 310 tys. w Niemczech) w ramach zawartych przez Polskę umów. W tym samym okresie przypuszczalnie około 1 mln osób podjęło mniej lub bardziej udaną próbę uzyskania pracy w ramach udogodnień, jakie stwarza swobodny przepływ osób. Pozytywnym skutkiem migracji z Polski do krajów EOG jest zatrudnienie osób szczególnie zagrożonych bezrobociem na polskim rynku pracy: osób młodych i/lub długotrwale bezrobotnych. Negatywnym efektem jest natomiast odpływ z polskiego rynku pracy osób wysokokwalifikowanych. Sytuacja nie jest jednak jednoznaczna, bowiem fakt podjęcia pracy za granicą nie zawsze jest uwarunkowany wyższym wynagrodzeniem, czasem wynika z oferty zatrudnienia, która w Polsce nie pojawia się w ogóle lub rzadko. W innych przypadkach jest to także kwestia płacy godziwej i szeroko rozumianych warunków pracy i życia. Dokonanie kompletnej oceny wymaga podjęcia pogłębionej analizy. Fundusz Pracy W celu ograniczania skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej bezrobotnych w 1990 r. utworzony został Fundusz Pracy. Podstawowymi przychodami Funduszu są: - składki płacone przez pracodawców za zatrudnionych pracowników, - składki płacone za siebie przez osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, - dotacje z budżetu państwa. 12

13 W szesnastoletnim okresie funkcjonowania (tj. w latach ), wydatkowano z tego Funduszu 94,1 mld zł, w tym: - 74,7 mld zł, tj. 79,4% - na zasiłki i świadczenia dla bezrobotnych, - 16,2 mld zł, tj. 17,2% - na finansowanie aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu, - 3,2 mld zł, tj. 3,8% - na finansowanie innych zadań. W planie Funduszu Pracy na 2006 r. przewidziano wydatki w łącznej kwocie mln zł, w tym: mln zł, tj. 55,5% - na zasiłki i świadczenia dla bezrobotnych, mln zł, tj. 33,5% - na finansowanie programów na rzecz aktywnego przeciwdziałania bezrobociu, mln zł, tj. 11% na finansowanie innych zadań. Przewidziana w planie na 2006 r. kwota mln zł na finansowanie programów na rzecz przeciwdziałania bezrobociu jest najwyższa w dotychczasowym okresie funkcjonowania Funduszu Pracy. W minionych szesnastu latach przeciętna roczna kwota na finansowanie programów na rzecz przeciwdziałania bezrobociu wynosiła mln zł. Przewiduje się, że w 2006 r. różnymi formami aktywizacji zawodowej objętych zostanie ok. 800 tys. bezrobotnych. Nie oznacza to jednak, że w 2006 r. środki Funduszu Pracy na aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu w pełni zaspokajają istniejące potrzeby. Należy podkreślić, że wielkość środków Funduszu Pracy na finansowanie programów na rzecz przeciwdziałania bezrobociu mogłaby być znacznie wyższa, gdyby nie występujące zadłużenie Funduszu Pracy, które powstało w latach Zadłużenie to powstało w wyniku szybkiego wzrostu w tym okresie wydatków na zasiłki przedemerytalne i świadczenia przedemerytalne oraz nie przekazywania na ten cel dotacji z budżetu państwa w wystarczającej wysokości. Na koniec 2004 r. zadłużenie Funduszu Pracy wynosiło 4,3 mld zł, a na koniec 2005 r. 3,3 mld zł, gdyż w 2005 r. roku spłacono 1 mld zł. Również w 2006 r. przewiduje się spłatę zadłużenia w kwocie co najmniej 900 mln zł. Przewiduje się, że w latach następnych wysokość środków jakie będą mogły być przeznaczane na finansowanie programów na rzecz aktywnego przeciwdziałania bezrobociu będzie wzrastać. Wzrost tych środków będzie możliwy między innymi dzięki pozyskiwaniu na ten cel także środków z Europejskiego Funduszu Społecznego. 13

14 W 2006 r. ok. 1/3 projektów na rzecz aktywnego przeciwdziałania bezrobociu, realizowanych będzie w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich, współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego. Planowane z tego tytułu przychody Funduszu Pracy w 2006 r. powinny wynieść ok. 500 mln zł. W kolejnych latach przychody te powinny być jeszcze wyższe. Z uwagi między innymi na występujące potrzeby oraz ograniczone środki na finansowanie programów na rzecz aktywnego przeciwdziałania bezrobociu, Rząd przywiązuje dużą wagę do efektywnego wykorzystania środków w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich. Dlatego też kryterium efektywności jest w szczególności uwzględniane przy przyznawaniu dodatkowych środków z 10 % rezerwy dysponenta Funduszu Pracy. W załącznikach przedstawione zostały wydatki z Funduszu Pracy w latach oraz planowane na 2006 r. Przyjmuje się istnienie zależności między spadkiem bezrobocia i zwiększeniem wydatków na aktywne programy rynku pracy. Wzrost wydatków na aktywne programy rynku pracy przełożył się na zwiększoną liczbę osób wyłączonych z ewidencji z powodu rozpoczęcia udziału w aktywnych formach przeciwdziałania bezrobociu. (Wykres 45 i 46) Wsparcie Europejskiego Funduszu Społecznego dla polskiego rynku pracy Europejski Fundusz Społeczny finansuje osiąganie celów uzgodnionych w ramach Europejskiej Strategii Zatrudnienia, która łączy 25 państw członkowskich UE w wysiłkach na rzecz tworzenia miejsc pracy i poprzez inwestowanie w kapitał ludzki zapewnienia zdobywania odpowiednich kwalifikacji. Kwota środków Europejskiego Funduszu Społecznego dostępna dla Polski łącznie ze współfinansowaniem krajowym, w latach , wynosi 10,94 mld zł. W Polsce, z Europejskiego Funduszu Społecznego współfinansowany jest Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Zasobów Ludzkich (SPO RZL), który należy uznać za ważne narzędzie modernizacji funkcjonowania rynku pracy. Wprost nakierowane na rynek pracy - w ramach priorytetu 1. SPO RZL: Aktywna polityka rynku pracy oraz integracji zawodowej i społecznej - są następujące działania: Działanie 1.1 Rozwój i modernizacja instrumentów i instytucji rynku pracy. Działanie 1.2 Perspektywy dla młodzieży. Działanie 1.3 Przeciwdziałanie i zwalczanie długotrwałego bezrobocia. Działanie 1.4 Integracja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych. 14

15 Działanie 1.5 Promocja aktywnej polityki społecznej poprzez wsparcie grup szczególnego ryzyka. Działanie 1.6 Integracja i reintegracja zawodowa kobiet. W działaniach 1.1, 1.5 i 1.6 alokacja środków Europejskiego Funduszu Społecznego łącznie z krajowym współfinansowaniem wynosi 1,2 mld zł. W ramach wymienionych działań, do połowy kwietnia 2006 r. przyjętych do realizacji zostało 588 wniosków. Wartość rekomendowanych do realizacji projektów wynosi 453,39 mln zł. Podpisane zostały 388 umowy o dofinansowanie projektów o łącznej wartości 261,72 mln zł. Przykładowe wskaźniki wpływu działań 1.1, 1.5 i 1.6 na rynek pracy są następujące: 52,5% beneficjentów projektów w ramach tych działań pracowało w okresie 3 miesięcy po zakończeniu udziału w projektach, 14,9% uczyło się lub studiowało oraz 3,4% prowadziło własną firmę. Z kolei, na koniec IV kwartału 2005 r. 94,7% kobiet uczestniczących w projektach w działaniu 1.6 stwierdziło, że udział w projekcie przyniósł im korzyści, a projekty w ramach działania 1.5 ukończyło 94,22% ich uczestników. 3 Biorąc pod uwagę zainteresowanie informacjami dotyczącymi przygotowania wniosków i realizacji projektów oraz liczbę napływających wniosków, przewiduje się, że do końca 2006 r. zakontraktowane zostaną wszystkie środki w ramach schematów konkursowych działań 1.1, 1.5 i 1.6. Natomiast z powodu niskiego wykorzystania środków dostępnych w ramach schematów pozakonkursowych, jesienią 2006 r. planowana jest realokacja środków pomiędzy działaniami i ewentualnie priorytetami SPO RZL. W ramach priorytetu 2. SPO RZL: Rozwój społeczeństwa opartego na wiedzy, wdrażane są następujące działania: Działanie 2.1 Zwiększanie dostępu do edukacji promowanie kształcenia ustawicznego. Działanie 2.2 Podnoszenie jakości nauczania w odniesieniu do potrzeb rynku pracy. Łączna liczba projektów objętych umowami o dofinansowanie, realizowanych w ramach tych dwóch działań, wynosi 40, a ich zakontraktowana wartość wynosi ponad 2,3 mld zł. 3 Szczegółowa informacja o wynikach badań nad wskaźnikami wpływu, prowadzonych przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, publikowana jest na stronie internetowej 15

16 II. PROGNOZOWANE TRENDY NA RYNKU PRACY W 2006 ROKU Bezrobocie rejestrowane Zgodnie z aktualną oceną sytuacji na polskim rynku pracy w br., tj. po uwzględnieniu wyników za I kwartał br., rok 2006 będzie rokiem wysokiego wzrostu zatrudnienia, spadku bezrobocia i wyższego realnego wzrostu płac. Szacuje się, że przeciętne zatrudnienia w gospodarce narodowej w 2006 r. wyniesie 8,9 mln osób, co oznacza wzrost o 1,6% (tj. o 140 tys. osób). Wysoki popyt na pracę będzie głównym czynnikiem, który umożliwi zmniejszenie bezrobocia. Prognozuje się, że liczba bezrobotnych na koniec 2006 r. wyniesie 2,5 mln osób, tj. będzie mniejsza o 8,1% (o 226 tys. osób) od stanu na koniec 2005 r. Zmniejszenie liczby bezrobotnych, przy jednoczesnym wzroście liczby pracujących przełoży się na spadek stopy bezrobocia do 16,2% na koniec 2006 r. (z 17,6% na koniec 2005 r.). Dane za I kwartał br. wskazują na przyspieszenie tempa wzrostu płac w sektorze przedsiębiorstw oczekuje się, że realny wzrost płac w przedsiębiorstwach w 2006 r. wyniesie około 3,5%. Aktywność ekonomiczna ludności według BAEL. Liczba osób pracujących w 2006r. będzie o ponad 200 tys. większa, niż przeciętnie w 2005 r. Największy wzrost zatrudnienia dotyczyć będzie sektora usług (szacuje się, że liczba osób pracujących w usługach wzrośnie o ponad 3 proc.). Zatrudnienie wzrośnie także w sektorze przemysłowym, zmniejszy się natomiast liczba pracujących w rolnictwie. Zmiany te będą kontynuacją trendów, które odnotowywane są na polskim rynku pracy od kilku lat. Analiza zmian w zatrudnieniu według struktury zawodów w ostatnich latach pozwala szacować, że zatrudnienie będzie nadal rosło w takich zawodach jak specjaliści nauk fizycznych, matematycznych i technicznych, specjaliści nauk przyrodniczych i ochrony zdrowia, pracownicy usług i ochrony, pozostali specjaliści, operatorzy i monterzy maszyn. Zawody schyłkowe, w których zatrudnienie systematycznie maleje, obejmują rolników, robotników obróbki metali i mechaników maszyn i urządzeń oraz pracowników przy pracach prostych w handlu i usługach. Szacuje się, że wzrost wskaźników zatrudnienia w większym stopniu dotyczyć będzie mężczyzn niż kobiet, a także osób mieszkających na wsi w stosunku do zamieszkałych w miastach. Wzrost zatrudnienia w istotnym stopniu dotyczyć będzie pracowników najemnych, w mniejszym osób prowadzących własną działalność gospodarczą. 16

17 W 2006 r. prawdopodobne wydaje się także utrzymanie się mającego miejsce od kilku kwartałów nieznacznego wzrostu aktywności zawodowej, choć będzie on znacznie niższy niż wzrost zatrudnienia i będzie dotyczyć przede wszystkim osób w wieku 45-59/64 lat. Liczba pracujących według sektorów - dane historyczne oraz prognoza na cztery kwartały 2006 r. szeregi oczyszczone z wahań sezonowych oraz dane historyczne dane rzeczywiste (indeks jednopodstawowy I kw 1994 = 100). 130 razem rolnictwo przemysl uslugi razem - dane rzeczywiste rolnictwo - dane rzeczywiste przemysl - dane rzeczywiste uslugi - dane rzeczywiste lut-94 maj-94 sie-94 lis-94 lut-95 maj-95 sie-95 lis-95 lut-96 maj-96 sie-96 lis-96 lut-97 maj-97 sie-97 lis-97 lut-98 maj-98 sie-98 lis-98 lut-99 maj-99 sie-99 lis-99 lut-00 maj-00 sie-00 lis-00 lut-01 maj-01 sie-01 lis-01 lut-02 maj-02 sie-02 lis-02 lut-03 maj-03 sie-03 lis-03 lut-04 maj-04 sie-04 lis-04 lut-05 maj-05 sie-05 lis-05 lut-06 maj-06 sie-06 lis-06 Źródło: Opracowanie własne w procedurze TRAMO/SEATS na danych BAEL GUS. 17

18 III. BEZROBOCIE A UBÓSTWO 4 Definicje związane z badaniem ubóstwa Pomiar zasięgu ubóstwa odbywa się za pomocą wielu mierników różniących się metodologicznie. Miary oparte o budowę koszyka dóbr i usług konsumpcyjnych są miarami tzw. ubóstwa absolutnego. Zaliczane jest do nich minimum socjalne i minimum egzystencji. Miary odnoszące się do przeciętnego poziomu wydatków lub dochodów gospodarstw domowych (najczęściej stosowane w porównaniach międzynarodowych - 50 % przeciętnych dochodów lub wydatków) są miarami ubóstwa względnego. Natomiast badanie opinii gospodarstw domowych na temat ich kondycji i stopnia zaspokojenia potrzeb jest podstawą do wyznaczania zasięgu ubóstwa subiektywnego. Minimum socjalne jako granica wyznaczająca sferę niedostatku. Szacowane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS) minimum socjalne uwzględnia taki koszyk dóbr i usług, aby rodzina określonego typu mogła zaspokoić potrzeby biologiczne, kulturalne i społeczne na poziomie uznanym za niezbędny. Oprócz wydatków na żywność oraz mieszkanie, które stanowią w sumie ponad 60% całego budżetu założonego w minimum socjalnym, minimum to uwzględnia również wydatki na zaspokojenie innych potrzeb, w tym na edukację, zdrowie, kulturę, aktywny wypoczynek, transport i łączność. Minimum socjalne może więc być traktowane nie jako próg ubóstwa, lecz jako granica wyznaczająca sferę niedostatku, ostrzegająca przed ubóstwem. Relatywna granica ubóstwa to połowa średnich wydatków ekwiwalentnych ogółu gospodarstw domowych w kraju. Ustawowa granica ubóstwa to kwota, która zgodnie z obowiązującą ustawą (miesięczny dochód netto w gospodarstwie domowym) uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z pomocy społecznej Minimum egzystencji szacowane jest przez IPiSS jako granica ubóstwa skrajnego. Minimum egzystencji szacowane jest na podstawie stałego koszyka, który zapewnia zaspokojenie wyłącznie najniezbędniejszych potrzeb: skromne wyżywienie, utrzymanie bardzo małego mieszkania, uzupełnienie najbardziej podstawowych artykułów gospodarstwa domowego i bielizny osobistej, leki oraz potrzeby związane z wykonywaniem obowiązku szkolnego. W koszyku nie uwzględnia się natomiast żadnych potrzeb związanych z wykonywaniem pracy zawodowej, komunikacją, kulturą i wypoczynkiem (nawet korzystania z telewizji). Ponieważ tak określone minimum egzystencji uwzględnia jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie a konsumpcja niższa od poziomu wyznaczonego tą granicą prowadzi do 4 Opracowano z wykorzystaniem danych za 2004 r. Dane za rok 2005 dostępne będą w połowie maja 2006 r. 18

19 biologicznego wyniszczenia, poziom minimum egzystencji przyjęto za granicę ubóstwa skrajnego Subiektywna granica ubóstwa. Przy wyznaczaniu subiektywnych granic ubóstwa bierze się pod uwagę opinię badanych gospodarstw domowych dotyczącą ich potrzeb w zakresie dochodów. Również w badaniach budżetów gospodarstw domowych zbiera się informacje, które pozwalają na oszacowanie subiektywnych granic ubóstwa. Wykorzystywana jest do tego tak zwana metoda lejdejska (Leyden Poverty Line). Pomijając opis niezbędnych procedur statystycznomatematycznych stosowanych w tej metodzie, w uproszczeniu można powiedzieć, że subiektywne granice ubóstwa dla określonego typu gospodarstw domowych odpowiadają mniej więcej poziomowi dochodów deklarowanych przez respondentów jako ledwie wystarczający. Wskaźnik średniej luki dochodowej (wydatkowej) czyli głębokość ubóstwa informuje, o ile procent przeciętne dochody (wydatki) gospodarstw domowych ubogich są niższe od wartości przyjętej za granicę ubóstwa. Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, obowiązująca od 1 maja 2004 roku wprowadziła nowe kryteria uprawniające do pieniężnych świadczeń z pomocy społecznej ustalone w oparciu o próg interwencji socjalnej wyliczony przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych dla różnych typów gospodarstw domowych. Za najbardziej typową rodzinę korzystającą ze świadczeń pomocy społecznej, przyjęto rodzinę czteroosobową. Analiza ta oparta została o sprawozdanie MPiPS-03, z którego wynika, że rodziny ogółem składają się przeciętnie z 3,34 osoby (rodziny z dziećmi z 4,42 osoby, rodziny niepełne z 3,15 osoby, rodziny emerytów i rencistów z 2,44 osoby). Mając na uwadze materiał analityczny IPiSS ("Kryteria dochodowe uprawniające do świadczeń pomocy społecznej"), w którym wykazane zostało, iż największe różnice pomiędzy wyliczonymi przez Instytut minimalnymi koszykami dochodowymi a obowiązującymi w pomocy społecznej progami dochodowymi dotyczą rodzin wielodzietnych, przyjęto 4 osobowy skład rodziny za standardowy, czyli reprezentujący rodziny korzystające ze świadczeń pomocy społecznej. Przyjęto, że ujednolicony próg dochodowy dla żyjących w gospodarstwach wieloosobowych osób ubiegających się o świadczenia finansowe pomocy społecznej wynosi 316 zł, tak jak wynosi próg interwencji socjalnej dla gospodarstwa czteroosobowego per capita (M+K+Dd+Dm). Przyjęcie takiego modelu było możliwe jednak tylko i wyłącznie dzięki powstaniu systemu świadczeń rodzinnych gdyż tak niski próg dochodowy bez wsparcia dochodowego z innych systemów praktycznie usytuowałby egzystencję osób funkcjonujących w gospodarstwach dwu- i więcej osobowych starających się o świadczenia finansowe z pomocy 19

20 społecznej na granicy przeżycia. Próg interwencji socjalnej dla osób samotnie gospodarujących wynosi 461 zł. Dochód z hektara przeliczeniowego wynosi 194 zł. W pomocy społecznej, zasadnicze znaczenie ma poziom życia na co dzień, możliwy do osiągnięcia w danym czasie. Dlatego też w ustawie o pomocy społecznej obowiązują przepisy stanowiące, że w szczególnie uzasadnionych przypadkach może być przyznana pomoc mimo przekroczenia kryterium dochodowego, oraz, że w przypadku stwierdzonych dysproporcji między poziomem życia, a udokumentowanym dochodem, można odmówić pomocy, mimo spełniania kryterium dochodowego. Przepisy te nie różnicują grup społecznych ponieważ wynikają z założenia, że pomoc społeczna nie może kierować się jedynie poziomem dochodów ale musi też uwzględniać złożoność problemów społecznych wymagających interwencji socjalnej. Bezrobocie głównym powodem korzystania z zasiłków pomocy społecznej Najczęstszym powodem przyznania zasiłku okresowego w 2004 r. było bezrobocie. Osoby, którym przyznano ten zasiłek stanowiły 84% wszystkich osób pobierających zasiłki okresowe. Przeciętna wysokość zasiłku okresowego przyznana z powodu bezrobocia wyniosła 117 zł i wypłacana była średnio przez 4 miesiące. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy w końcu grudnia 2004 r. wyniosła 2 999,6 tys. osób. Liczba osób, którym przyznano zasiłki okresowe z powodu bezrobocia w stosunku do liczby osób bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy stanowi 16%. Największy udział osób pobierających zasiłek okresowy z powodu bezrobocia do osób bezrobotnych zarejestrowanych wyniósł w województwach podlaskim, kujawsko-pomorskim i lubuskim. W roku 2004, liczba rodzin, którym decyzją przyznano świadczenie z powodu bezrobocia, wyniosła rodzin, w których żyło osób. Z powodu bezrobocia najwięcej rodzin otrzymało decyzją świadczenie w województwie śląskim ( rodziny), najmniej w opolskim ( rodzin), a średnio na województwo przypada ok rodzin, w których decyzją przyznano świadczenie pomocy społecznej z powodu bezrobocia. Zasiłek celowy przyznawany jest w szczególności na pokrycie kosztów zakupu żywności, leków i leczenia, opału, odzieży, drobnych remontów. 20

21 W 2004 r. z zasiłku celowego skorzystało osób na kwotę zł. W ramach zasiłków celowych przeciętna wysokość specjalnego zasiłku celowego wyniosła 160 zł. Był on przyznawany średnio 2 razy w roku. Próbując określić w kraju obszary ubóstwa należy stwierdzić, iż niezbędnych jest do tego celu wiele czynników mających wpływ na poziom życia ludności, przy zastosowaniu jednolitych miar i klasyfikacji. Odnosząc się do obszarów ubóstwa ustawowego, przy zastosowaniu mniejszej ilości wskaźników, można podjąć próbę wskazania takich obszarów na podstawie danych statystycznych jakimi dysponuje Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Porównując województwa i liczbę osób nie osiągających ustawowej granicy dochodu, czyli żyjących w obszarze ubóstwa ustawowego, do liczby mieszkańców zyskamy bardziej rzeczywisty obraz ubóstwa ustawowego. Problem ten występuje w największym stopniu w województwach: kujawsko-pomorskim, warmińsko-mazurskim, lubuskim, zachodniopomorskim, podkarpackim. Zestawienie informacji dotyczących liczby osób w rodzinach objętych świadczeniami pomocy społecznej oraz liczby osób bezrobotnych w stosunku do liczby mieszkańców pokazuje tabela 1. Tabela 1. udziały procentowe osób objętych pomocą społeczną i bezrobotnych w liczbie mieszkańców według województw w 2004 r. Lp. Województwo % udział liczby osób w rodzinach objętych pomocą społeczną do liczby mieszkańców Lp. Województwo % udział liczby osób bezrobotnych do liczby mieszkańców 1 Śląskie 11,31 1 Małopolskie 5,94 2 Łódzkie 13,63 2 Podlaskie 6,33 3 Opolskie 13,87 3 Śląskie 6,59 4 Mazowieckie 14,35 4 Mazowieckie 6,86 5 Małopolskie 14,48 5 Wielkopolskie 6,90 6 Dolnośląskie 14,91 6 Opolskie 7,09 7 Podlaskie 15,36 7 Lubelskie 7,54 8 Pomorskie 15,38 8 Podkarpackie 8,12 9 Lubelskie 17,18 9 Pomorskie 8,19 10 Wielkopolskie 18,16 10 Łódzkie 8,44 11 Zachodniopomorskie 18,24 11 Dolnośląskie 8,89 12 Podkarpackie 19,49 12 Kujawsko-Pomorskie 9,65 13 Lubuskie 20,75 13 Świętokrzyskie 9,80 14 Kujawsko-Pomorskie 21,67 14 Lubuskie 9,85 15 Świętokrzyskie 22,73 15 Zachodniopomorskie 10,78 16 Warmińsko-Mazurskie 24,47 16 Warmińsko-Mazurskie 11,36 POLSKA 16,24 POLSKA 7,86 Min. 11,31 Min. 5,94 Max. 24,47 Max. 11,36 Średn. 17,25 Średn. 8,27 Jak widać wyraźnie, województwa z największym wskaźnikiem liczby osób objętych świadczeniami pomocy społecznej w odniesieniu do liczby mieszkańców województwa, czyli województwa: kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie, lubuskie, zachodniopomorskie, podkarpackie, pokrywają się z województwami pod względem liczby osób w rodzinach objętych 21

22 świadczeniami pomocy społecznej oraz liczby osób bezrobotnych w stosunku do liczby mieszkańców. Są to te same województwa, w których występują znaczne obszary ubóstwa. Inne ryzyka socjalne jako podstawa świadczeń pomocy społecznej Ryzyka socjalne mogące generować różne przejawy niedostatku, które stanowią powód uruchomienia świadczeń pomocy społecznej, to: ubóstwo, sieroctwo, bezdomność, potrzeba ochrony macierzyństwa (w tym wielodzietność), bezrobocie, niepełnosprawność, długa lub ciężka choroba, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego (w tym rodziny niepełne i rodziny wielodzietne), przemoc w rodzinie, alkoholizm, narkomania, trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, brak umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczowychowawcze, trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy, zdarzenie losowe, sytuacja kryzysowa, klęska żywiołowa lub ekologiczna. Sytuację tę z roku 2004 ilustruje tabela 2. Tabela 2. Osoby objęte pomocą społeczną według powodu przyznania pomocy w 2004 r. Powody przyznania pomocy w roku 2004 (ryzyka socjalne będące przedmiotem zainteresowania systemu pomocy społecznej) Powody przyznania pomocy Liczba osób w rodzinach ubóstwo bezrobocie bezradność w sprawach opiekuńczowychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego ogółem niepełnosprawność długoa lub ciężka choroba potrzeba ochrony macierzyństwa alkoholizm przemoc w rodzinie sytuacja kryzysowa bezdomność Praca socjalna jako pomoc dla rodzin W 2004 roku rzeczywista liczba rodzin objętych między innymi pracą socjalną wynosiła rodzin, w których żyło osób. Wyłącznie pracą socjalną objęto rodzin, w których żyło osób. Pomoc w postaci pracy socjalnej najwięcej rodzin otrzymało w województwie mazowieckim ( rodzin), najmniej w opolskim ( rodzin), a średnio na województwo przypada ok rodzin, którym przyznano pomoc społeczną w postaci pracy socjalnej. 22

23 IV. WYZWANIA DLA RYNKU PRACY W POLSCE Sytuacja rynku pracy w Polsce, jak i w innych krajach, warunkowana takimi czynnikami, jak: - Przemiany technologiczne, których tempo powoduje, że co 10 lat około 80% stosowanych technologii zużywa się i zostaje zastąpionych nowymi, co skutkuje dezaktualizacją wiedzy i umiejętności zasobów pracy. - Rozwój międzynarodowej wymiany handlowej i przepływów kapitału przyspiesza i wzmacnia procesy przemian technologicznych. Udział w konkurencji globalnej zmienia zasadniczo warunki gospodarowania przedsiębiorstw i ma zasadniczy wpływ na politykę zarządzania zasobami ludzkimi. - Dostępność rynków pracy krajów członkowskich UE dla pracowników, która z jednej strony wymusza szybkie uzupełnianie kwalifikacji, a z drugiej - często w perspektywie długoterminowej lokalnie skutkuje swego rodzaju akumulacją nieprzydatnych umiejętności. - Zależność gospodarki od kwalifikacji. Gospodarka nieustannie poszukuje kwalifikacji umożliwiających jej wzrost i rozwój. Z tych względów oczekuje się, że pozyskiwane kwalifikacje będą co najmniej wystarczające dla sprostania wyzwaniom i zapewnią osiąganie celów konkurencyjności na wszystkich poziomach od lokalnego po globalny. - Migracje zarobkowe, które mogą prowadzić do odpływu z lokalnych rynków pracy pracowników, których umiejętności pozwalają im na migrowanie. Migracje zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne stanowią mechanizm wyrównywania regionalnych różnic w poziomie bezrobocia i dochodów. Z drugiej strony stanowią zagrożenie dla społeczności lokalnych, bowiem dotyczy przede wszystkich jednostek najlepiej przygotowanych do pracy i najbardziej kreatywnych. Również wyjazdy do pracy w innych krajach członkowskich Unii Europejskiej mogą być takim zagrożeniem, zwłaszcza w przypadku masowych migracji ludzi młodych i specjalistów średniego szczebla. - Liczba i dostępność kwalifikacji, które mogą być zaoferowane przedsiębiorcy lokującemu inwestycję na danym terenie. - Poziom segmentacji bezrobocia, to jest liczba i znaczenie barier przeciwdziałających zatrudnieniu poszczególnych osób, takich jak brak mobilności zawodowej i terytorialnej. - Strukturalny charakter polskiego bezrobocia spowodowany niewystarczającymi lub nieodpowiednimi kwalifikacjami bezrobotnych. Powoduje to, że mimo rozwoju gospodarczego i wzrostu popytu na pracę osoby o niskich, nieodpowiednich lub utraconych 23

24 kwalifikacjach (to jest przede wszystkim osoby długotrwale bezrobotne lub długotrwale pasywne), nie są w stanie podjąć zatrudnienia. W konsekwencji, powstawanie nowych miejsc pracy nie oznacza odpowiedniego do ich liczby spadku bezrobocia reakcja tej części rynku pracy jest na ogół znacznie spóźniona. Poziom tego opóźnienia wyznacza udział osób o najniższych kwalifikacjach, który w Polsce obejmuje około 65-67% wszystkich bezrobotnych. - Instytucjonalna obsługa rynku pracy, którą zapewniają instytucje rynku pracy, publiczne i prywatne. Najważniejsze funkcje, związane ze wspomaganiem pracodawców i poszukujących pracy spełnia pośrednictwo pracy. Jednak liczba wykwalifikowanych pośredników jest ciągle kilkakrotnie niższa od potrzeb polskiego rynku pracy i to pomimo odnotowanego ostatnio wzrostu liczby podmiotów oferujących te usługi. Na 2006 rok, aktualne pozostają wyzwania na polskim rynku pracy, zdefiniowane w latach poprzednich 5, takie, jak: - Zwiększona podaż pracy, która traktowana jako niepowtarzalna i unikalna szansa rozwoju gospodarczego, wymaga wykorzystania. - Poprawa jakości i wzrost potencjału mobilności zasobów pracy jako warunek konieczny dalszego wzrostu gospodarczego. Uruchomienie na o wiele większą skalę niż dotychczas, instrumentów sprzyjających rozwojowi szeroko rozumianej mobilności polskich zasobów pracy (inwestycje w edukację i wyrównywanie szans edukacyjnych młodzieży z różnych regionów i grup społecznych, inwestycje w rozwój mieszkalnictwa oraz poprawę infrastruktury komunikacyjnej) jest pilną koniecznością. - Zwiększanie zdolności bycia zatrudnionym i zdolności do utrzymania zatrudnienia. Wiąże się to budowaniem mocnej i na lepszych jakościowo zasadach infrastruktury kształcenia ustawicznego. - Przygotowanie i wdrożenie w życie programu restrukturyzacji obszarów wiejskich i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy na tych obszarach (przy równoczesnym podnoszeniu kwalifikacji mieszkańców wsi). - Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, szczególnie tych najmniejszych, co stanowi istotny element sprzyjający wchłanianiu przez gospodarkę zasobów pracy. Warunkiem jest obniżenie kosztów pracy. - Ukierunkowanie polityki zatrudnienia zarówno na sektorowe z uwagi na przeprowadzaną restrukturyzację wielu branż przemysłowych jak i regionalne wspieranie rynku pracy. Podejmowane powinny być działania mające na celu wspomaganie regionalnych i lokalnych przedsięwzięć promujących i wspierających przedsiębiorczość. W działaniach tych dużą rolę spełniać powinien samorząd terytorialny i gospodarczy. 24

25 - Usuwanie barier instytucjonalnalnych, których wpływ może osłabiać efekty samego wzrostu gospodarczego. Wypracowanie instrumentów pozwalających na ich przełamywanie to kolejne wyzwanie. Konieczne jest zatem uelastycznienie rynku, co oznacza: decentralizację decyzji płacowych i minimalizację znaczenia płac progowych, eliminację wszelkich instytucjonalnych zachęt do uzyskiwania statusu bezrobotnego, większą swobodę zatrudniania, zwalniania i organizowania różnych form zatrudniania oraz czasu pracy, zwiększenie dopasowania zawodowo-terytorialnego (mobilność) popytu i podaży pracy, rozszerzenie skali pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego (większy pluralizm instytucji świadczących usługi w tym zakresie) oraz przyspieszonej i dobrej jakościowo interwencji silnych, jednolitych służb zatrudnienia. Szczególnej uwagi wymaga w 2006 roku, sytuacja młodzieży na rynku pracy. Prognozowany napływ absolwentów poszczególnych typów szkół ponadgimnazjalnych na rynek pracy w roku 2006 r. będzie się kształtował następująco: - ok. 29 tys. absolwentów 2-letnich zasadniczych szkół zawodowych, w większości przedstawicieli takich zawodów jak sprzedawca i kucharz małej gastronomii; - 53,4 tys. absolwentów 3-letnich zasadniczych szkół zawodowych, wśród których przeważają uczniowie kształcący się w takich zawodach jak mechanik pojazdów samochodowych, cukiernik, fryzjer, stolarz, itd. - 98,4 tys. absolwentów czteroletnich techników, głównie w takich zawodach jak technik ekonomista, technik mechanik, technik handlowiec, technik żywienia i gospodarstwa domowego, technik elektryk, technik budownictwa, itd. - 17,3 tys. absolwentów rocznych szkół policealnych, w zawodach o skróconym cyklu kształcenia, takich jak technik informatyk, technik mechatronik, technik mechanik oraz w zawodach, dla których roczny cykl nauczania jest przewidziany w klasyfikacji szkolnej: asystent osoby niepełnosprawnej i opiekunka środowiskowa. Ponadto przewiduje się, iż licea profilowane w bieżącym roku szkolnym ukończy 71,9 tys. absolwentów, a licea ogólnokształcące 252,5 tys. absolwentów. Te grupy jednak nie posiadając kwalifikacji zawodowych (absolwenci liceów profilowanych wyposażeni są jedynie w wiedzę i umiejętności ogólnozawodowe), będą w znacznej części kontynuować kształcenie, bądź to w szkołach policealnych, bądź po zdaniu egzaminu maturalnego w szkołach wyższych. O tegorocznych absolwentach szkół wyższych brak jeszcze oficjalnych danych, lecz opierając się na obserwacjach z lat ubiegłych można stwierdzić, iż liczba absolwentów wykazuje tendencję wzrostową, odpowiednio do liczby studentów. Wzrost ten jednak nie cechuje się taką dużą 5 por. Narodowa Strategia Wzrostu Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich w latach