Wpływ produktów spożywczych na biodostępność wapnia z suplementów diety stosowanych w osteoporozie

Transkrypt

1 Szalast-Pietrzak Probl Hig Epidemiol A i wsp. 2017, Wpływ 98(4): produktów spożywczych na biodostępność wapnia z suplementów diety stosowanych Wpływ produktów spożywczych na biodostępność wapnia z suplementów diety stosowanych w osteoporozie Influence of food products on bioavailability of calcium from dietary supplements used in osteoporosis Agnieszka Szalast-Pietrzak, Zbigniew Marzec, Ewelina Kopciał, Sylwia Wiater Katedra i Zakład Żywności i Żywienia, Uniwersytet Medyczny w Lublinie Wprowadzenie. Wapń jest podstawowym materiałem budulcowym zębów i kości. Jego właściwa podaż w diecie zapewnia prawidłową mineralizację kośćca oraz ogranicza ryzyko złamań. U osób starszych oraz kobiet po 50 r.ż. właściwa podaż wapnia jest bardzo ważnym czynnikiem zapobiegającym osteoporozie; stosowanie wapniowych suplementów diety to jeden ze sposobów zapewnienia prawidłowego spożycia tego pierwiastka. Cel. Ocena wpływu produktów spożywczych (chleba pszennego, chleba żytniego, jogurtu naturalnego oraz ziemniaków) na biodostępność wapnia z suplementów diety stosowanych w profilaktyce osteoporozy. Materiały i metody. Materiał badawczy stanowiło pięć suplementów diety zawierających wapń: 1. Calcium 500 D, 2. Wapń, Magnez, Cynk, 3. Vicalsil, 4. Vitrum Calcium i 5. Wapń Chelat oraz produkty spożywcze należące do trzech podstawowych grup żywieniowych: chleb pszenny, chleb żytni, jogurt naturalny oraz ziemniaki. Wpływ produktów spożywczych na biodostępność wapnia z suplementów diety badano z wykorzystaniem żołądkowo-jelitowego modelu trawienia in vitro. Zawartość wapnia w suplementach diety, produktach natywnych oraz po trawieniu oznaczano metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej. Wyniki. Podczas prowadzonych badań zaobserwowano zróżnicowaną biodostępność wapnia w poszczególnych modelach badawczych, która zależała zarówno od składu suplementu diety, jak i od rodzaju produktu spożywczego. Dla wszystkich badanych suplementów diety największą biodostępność wapnia uzyskano w modelu: suplement diety+woda (64,03 91,22%), biodostępność wapnia w pozostałych modelach badawczych zawierających produkty spożywcze była zróżnicowana, najwyższa dla ziemniaków (25,04-60,91%), umiarkowana dla chleba pszennego (43,05-55,41%), a najniższa dla chleba żytniego (25,04 49,89%) i jogurtu naturalnego (26,42%-47,33%). Wnioski. Produkty spożywcze, takie jak jogurt naturalny, chleb żytni, chleb pszenny oraz ziemniaki, znacznie zmniejszają biodostępność wapnia zawartego w suplementach diety, dlatego suplementy diety zawierające wapń powinny być przyjmowane między posiłkami. Introduction. Calcium is the main building material of teeth and bones. Its appropriate supply in the diet provides correct bone mineralization and reduces the risk of fractures. Proper intake of calcium is a very important factor in preventing osteoporosis in elderly people and women over the age of 50 years. The use of calcium dietary supplements is one of the ways to ensure proper intake of this nutrient. Aim. The evaluation of the influence of food products (wheat bread, rye bread, natural yogurt and potatoes) on the bioavailability of calcium from dietary supplements used in the osteoporosis prevention. Material & method. The analyzed material was composed of five calcium supplements: 1. Calcium 500 D, 2. Wapń, Magnez, Cynk, 3. Vicalsil, 4. Vitrum Calcium, 5. Wapń Chelat and groceries belonging to three basic food groups: wheat bread, rye bread, natural yogurt and potatoes. The influence of food products on the bioavailability of calcium from dietary supplements was studied using the in vitro gastrointestinal digestion model. The calcium content in dietary supplements, food products and after digestion was determined by the flame atomic absorption spectrometry. Results. During the study a different bioavailability of calcium was observed in different research models, which depended both on the composition of the dietary supplement and on the type of the food product. For all investigated dietary supplements the highest calcium bioavailability was obtained in the model: diet supplement+water ( %), the calcium bioavailability in other research models containing food products was varied, with the highest for potatoes ( %), moderate for wheat bread ( %), and lowest for rye bread ( %) and natural yogurt ( %). Conclusion. Food products such as natural yogurt, rye bread, wheat bread and potatoes significantly reduce the calcium bioavailability of dietary supplements, so calcium supplements should be taken between meals. Key words: calcium, dietary supplements, bioavailability, in vitro digestion Słowa kluczowe: wapń, suplementy diety, biodostępność, trawienie in vitro Probl Hig Epidemiol 2017, 98(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr farm. Agnieszka Szalast-Pietrzak Katedra i Zakład Żywności i Żywienia, Uniwersytet Medyczny w Lublinie ul. Chodźki 4a, Lublin tel , agnieszka.szalast-pietrzak@umlub.pl Wprowadzenie Wapń, to główny składnik mineralny kości i zębów; jego najlepszym źródłem w diecie są sery i produkty mleczne [1]. Dzienna podaż wapnia w diecie w zależności od grupy wiekowej i płci powinna wynosić od 700 do 1300 mg [2]. Badania populacyjne wykaza-

2 346 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(4): ły niedobory tego pierwiastka w diecie [3, 4], w związku z tym stosowanie wapniowych suplementów diety stało się standardowym postępowaniem w profilaktyce osteoporozy, szczególnie u osób starszych oraz kobiet w okresie okołomenopauzalnym [5]. Produkty zawierające w swoim składzie witaminy i składniki mineralne stanowią 50% rynku suplementów diety w UE. Rynek suplementów diety charakteryzuje się dynamicznym wzrostem, jest to związane z wprowadzaniem na rynek nowych suplementów diety oraz wzmożoną reklamą w mediach zwiększającą świadomość społeczeństwa, co do potrzeby ich stosowania [6]. Wapń w suplementach diety może występować w różnych formach chemicznych zgodnie z Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 9 października 2007 r. [7]. Większość dostępnych na rynku suplementów diety zawiera wapń w formie węglanu wapnia, który pochodzi z kopalin, produktów syntezy chemicznej i materiałów pochodzenia zwierzęcego (np. muszli skorupiaków lub ptasich jaj) [8]. Inne formy chemiczne wapnia w suplementach diety to: cytrynian, glukonian, fosforan czy też chelaty [9]. Suplementy diety zalecane w profilaktyce osteoporozy, osteomalacji, krzywicy oraz wspomagająco we właściwej mineralizacji kości i zębów dodatkowo mogą zawierać witaminę D, witaminę C, magnez czy cynk. Poszczególne suplementy diety różnią się formą chemiczną składników aktywnych oraz składem. Wzajemne oddziaływania matrycy składników to istotny czynnik wpływający na biodostępność wapnia z suplementów diety. Analogicznie jest w odniesieniu do produktów spożywczych i ich wpływu na biodostępność wapnia z suplementu diety zażytego zgodnie z zaleceniami w trakcie posiłku. Cel Ocena wpływu produktów spożywczych (chleba pszennego, chleba żytniego, jogurtu naturalnego oraz ziemniaków) na biodostępność wapnia z suplementów diety stosowanych w profilaktyce osteoporozy. Materiały i metody Materiał badawczy stanowiło pięć suplementów diety zawierających wapń (Calcium 500 D; Wapń, Magnez, Cynk; Vicalsil; Vitrum Calcium; Wapń Chelat) oraz produkty spożywcze należące do trzech podstawowych grup żywieniowych: chleb pszenny, chleb żytni, jogurt naturalny oraz ziemniaki. Badane suplementy diety różniły się zarówno zawartością wapnia, postacią farmaceutyczną, jak i składem. Nazwy handlowe, producenci, postać farmaceutyczna, skład oraz zawartość wapnia w suplementach diety zostały podane w tabeli I. Badane suplementy diety oraz produkty spożywcze zostały zakupione na terenie miasta Lublina. W celu określenia wpływu chleba pszennego, chleba żytniego, jogurtu naturalnego oraz ziemniaków na potencjalną biodostępność wapnia z suplementów diety zastosowano 2-etapowy enzymatyczny model trawienia in vitro z wykorzystaniem celulozowych tub dializacyjnych [10-13] w pięciu układach doświadczalnych: suplement diety+woda, suplement diety+chleb pszenny, suplement diety+chleb żytni, suplement diety+jogurt naturalny oraz suplement diety+ziemniaki. Do poszczególnych 50 g układów badawczych odważano suplement diety w ilości 1/4 jednorazowej dawki (tabletki po uprzednim rozdrobnieniu w moździerzu) oraz uśrednioną próbę produktów spożywczych w ilości: 15 g chleba pszennego, Tabela I. Nazwy handlowe, producenci, postać farmaceutyczna, skład, postać chemiczna oraz zawartość wapnia w badanych suplementach diety Table I. Trade name, manufacturers, pharmaceutical form, composition, chemical form and calcium content in investigated dietary supplements Nazwa handlowa /Trade name Producent /Manufacturer Postać farmaceutyczna /Pharmaceutical form Calcium 500 D Polfa Łódź saszetki z proszkiem musującym /sachets with effervescent powder Wapń+Magnez +Cynk Puritans Pride tabletki powlekane /film-coated tablets Skład produktu /Composition wapń, wit. D 3, wit. C /calcium, vit. D 3, vit. C wapń, magnez, cynk /calcium, magnezium, zinc Vicalsil Aflofarm tabletki /tablets wapń, magnez, wit. D 3 /calcium, magnezium, vit. D 3 Vitrum Calcium Unipharm tabletki /tablets wapń, wit. D 3 / calcium, vit. D 3 Postać chemiczna wapnia /Chemical form of calcium laktoglukonian wapnia /calcium lactogluconate węglan wapnia, glukonian wapnia /calcium carbonate, calcium gluconate węglan wapnia z koralowca /calcium carbonate from coral węglan wapnia z muszli ostryg morskich /calcium carbonate from sea shell oysters Wapń Chelat Solgar tabletki /tablets wapń /calcium dwuglicynian wapnia, węglan wapnia /calcium diglicinate, calcium carbonate Zawartość wapnia w tabletce, saszetce /Calcium content in tablet, sachet [mg] , ,7

3 Szalast-Pietrzak A i wsp. Wpływ produktów spożywczych na biodostępność wapnia z suplementów diety stosowanych g chleba żytniego, 20 g jogurtu naturalnego, 20 g ziemniaków (ugotowanych na parze) oraz odpowiednią ilość wody dejonizowanej. Układy badawcze suplement diety+woda badanych suplementów diety przygotowano odważając suplement diety w ilości 1/4 jednorazowej dawki (tabletki po uprzednim rozdrobnieniu w moździerzu) i uzupełniono do 50 g wodą dejonizowaną. W celu przeprowadzenia pierwszego etapu symulacji, odpowiadającemu trawieniu żołądkowemu, odczyn poszczególnych układów doprowadzano do ph 2,0 za pomocą roztworu 2 mol/dm 3 HCl (Suprapur, Merck) oraz poddawano działaniu pepsyny (Sigma-Aldrich) w ilości 2 cm 3 10% roztworu pepsyny w 0,1 mol/dm 3 HCl na badany układ. Drugi etap odpowiadający trawieniu jelitowemu prowadzono przy użyciu celulozowych tub dializacyjnych (Sigma- -Aldrich). W etapie tym odczyn układów badawczych zmieniano z ph 2,0 do ph 6,5 przy użyciu 6% roztworu NaHCO 3 (CZDA, Avantor Performance Materials Poland SA) oraz poddawano działaniu pankreatyny (Sigma-Aldrich) w ilości 5 cm 3 0,4% roztworem enzymu w 0,1 mol/dm 3 NaHCO 3 na badany układ. Szczelnie zamknięte celulozowe membrany dializacyjne umieszczono w pojemnikach laboratoryjnych z tworzywa PP w wodzie dejonizowanej (500 cm 3 ). Poszczególne etapy trawienia prowadzono w termostatowanej łaźni wodnej z wytrząsarką (Vibra, AJL electronic) w temp. 37 C przez 2 godz. Po zakończeniu drugiego etapu trawienia odważono po 50 g zawartości tub dializacyjnych do tygli kwarcowych, których zawartość po wysuszeniu w suszarce w temp. 105 C, poddawano mineralizacji na sucho w piecu w temp. 450 C. Następnie uzyskane mineralizaty przeniesiono ilościowo do kolb miarowych o pojemności 50 cm 3. Oznaczenie zawartości wapnia w produktach spożywczych, mineralizatach i dializatach wykonano metodą płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej (F-AAS) z dodatkiem LaCl 3 [14]. Rzetelność stosowanej metodyki potwierdzono równoległą analizą materiału referencyjnego diety ARC/CL Total Diet Reference Material HDP, certyfikowana zawartość wapnia dla wymienionego materiału odniesienia wynosiła 2,86±0,12 mg/g, a oznaczona w sześciu powtórzeniach 2,78±0,13 mg/g. Ilość wapnia [mg] obecna w dializacie równoważna ilości pierwiastka dyfundującego przez membranę celulozową w procesie dyfuzji prostej posłużyła do obliczenia względnej biodostępności wapnia w poszczególnych układach badawczych. Procent względnej biodostępności (B%) dla poszczególnych układów badawczych policzono według wzoru: B%=[D+Dr/(T+D)] x 100% gdzie: D ilość wapnia [mg] obecnego w dializacie; Dr ilość wapnia [mg] odpowiadająca równowadze stężeń po obu stronach membrany celulozowej obecna wewnątrz tuby dializacyjnej; T ilość wapnia [mg] obecnego w mineralizacie. Procent względnej biodostępności dla danego układu badawczego wyrażono jako wartość średnią z sześciu powtórzeń. Uzyskane wyniki analizowano statystycznie jednoczynnikową analizą wariancji Anova z wykorzystaniem testu post hoc Tukey a. Analizę przeprowadzono dla poziomu istotności p=0,05, obliczeń dokonano w programie Statistica. Wyniki Procent względnej biodostępności wapnia (B%) dla produktów spożywczych oraz suplementów diety w poszczególnych modelach badawczych przedstawiono w tabeli II. Zawartość wapnia w badanych produktach spożywczych była zróżnicowana. Najwyższa w jogurcie naturalnym (166 mg/100 g), znacznie niższa w obu rodzajach chleba (pszenny 21 mg/100 g, razowy 20 mg/100 g) i najniższa w ziemniakach (5 mg/100 g). Wyższa zawartość wapnia w poszczególnych produktach spożywczych nie korelowała ze wzrostem jego biodostępności. Zakres biodostępności dla badanych produktów spożywczych był następujący: od 37,73 do 39,59%. Na podstawie uzyskanych wyników badań nie stwierdzono jednoznacznej zależności pomiędzy ilością wapnia, a procentem jego względnej biodostępności. Podobny brak korelacji pomiędzy zawartością wapnia, a względną biodostępnością zauważono w odniesieniu do suplementów diety w modelu suplement diety+woda, który definiuje czynniki związane z matrycą suplementu diety (skład, forma chemiczna i dawka składnika mineralnego), wpływające na względną biodostępność pierwiastka. Procent biodostępności wapnia dla suplementów diety z największą jednorazową dawką (500 mg jonów wapnia) był zróżnicowany. Najniższy procent biodostępności wapnia (64,03%) zaobserwowano dla suplementu diety Calcium 500 D (zawierającego 500 mg jonów wapnia w saszetce). Najniższą dawkę jonów wapnia w tabletce (166,7 mg) zawierał suplement diety Wapń Chelat, a jego biodostępność wynosiła 86,58%. Uzyskane wyniki wyraźnie wskazują, że biodostępność wapnia z suplementów diety jest niezależna od dawki, ale jest uwarunkowana formą chemiczną. Najwyższą biodostępność (90,16%) uzyskano dla suplementu diety Wapń+Magnez+Cynk zawierającego wapń w formie dwóch soli: węglanu wapnia i glukonianu wapnia; najniższą biodostępność uzyskano dla suplementu diety Calcium 500 D zawierającego laktoglukonian wapnia. Suplementy diety: Vitrum Calcium (zawierający węglan wapnia pozyskany z muszli ostryg morskich) oraz Vicalsil (mający w składzie węglan wapnia uzyskany z koralowców) odznaczały się zbliżoną biodostępnością (odpowiednio: 89,86 i 88,51%). Wszystkie

4 348 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(4): Tabela II. Względna biodostępność wapnia (B%) dla produktów spożywczych i suplementów diety w modelach badawczych Table II. Potential bioavailability of calcium (B%) for food products and dietary supplements in research models Produkty spożywcze /Food products Suplementy diety /Dietary supplements Calcium 500 D Wapń+Magnez+Cynk Vicalsil Vitrum Calcium Wapń Chelat B%±SD (n=6) woda /water 64,03±2,31 d 90,16±1,40 d 88,51±0,83 c 89,86±1,05 c 86,58±0,73 c chleb pszenny /wheat bread 39,59±0,34 a 43,05±1,48 c 55,41±0,26 c 52,28±0,70 b 49,40±1,00 b 49,01±1,01 a chleb żytni /rye bread 38,10±1,37 a 19,70±1,39 a 30,12±0,35 a 49,89±1,34 b 47,19±1,04 b 42,29±0,48 a jogurt naturalny /natural yogurt 37,73±0,40 a 26,42±1,15 b 33,36±1,75 a 29,95±1,08 a 30,20±1,15 a 47,33±1,26 a ziemniaki /potatoes 38,08±0,85 a 25,04±1,86 b 42,08±0,76 b 34,68±1,34 a 47,84±0,69 b 60,91±1,61 b a-d względne biodostępności wapnia w kolumnach oznaczone różnymi literami różnią się istotnie, przy poziomie istotności p<0,05 /Potential bioavailability of calcium marked with different letters are significantly different, at significance level of p<0.05 badane suplementy diety wykazywały wyższą biodostępność wapnia w modelu suplement diety+woda, niż w innych modelach badawczych z produktami spożywczymi. Składniki produktów spożywczych stanowią kolejny czynnik modyfikujący biodostępność wapnia z suplementów diety. Biodostępność uzyskana w modelach suplement diety+produkt spożywczy, to wypadkowa oddziaływań składników suplementu diety i produktu spożywczego. Najwyższy procent biodostępności wapnia w poszczególnych modelach badawczych z produktami spożywczymi uzyskano dla następujących suplementów: Wapń Chelat w modelu suplement diety+ziemniaki (60,91%) oraz suplement diety+jogurt naturalny (47,33%); Wapń+Magnez+Cynk w modelu suplement diety+chleb pszenny (55,41%); Vicalsil w układzie suplement diety+chleb żytni (49,89%). Najniższą biodostępnością we wszystkich układach badawczych odznaczał się suplement diety Calcium 500 D. Dyskusja Analizując uzyskane wyniki biodostępności produktów spożywczych stwierdzono, że procent biodostępność wapnia nie jest wprost proporcjonalny do jego zawartości w produkcie natywnym. Krejpcio i wsp. [15] wskazują na brak takiej korelacji także w odniesieniu do wybranych produktów wysokobłonnikowych, natomiast badania wykonane przez Ulan G. potwierdzają brak statystycznie istotnych różnic w biodostępności wapnia z mleka i jogurtów [16]. Na podstawie uzyskanych wyników badań dla modeli zawierających suplementy diety i produkty spożywcze wykazano, że czynniki determinujące biodostępność wapnia zależą zarówno od matrycy suplementu diety jak i od produktu spożywczego, zależności takie potwierdzają doniesienia innych autorów [1, 10, 16]. Dla suplementów diety polecanych w osteoporozie wykazano, że kluczowe znaczenie dla biodostępności wapnia ma jego forma chemiczna, a nie dawka składnika mineralnego. Najwyższą względną biodostępność wapnia dla tej grupy suplementów diety uzyskano dla suplementu diety zawierającego w składzie węglan wapnia i glukonian wapnia. Podobne zależności zaobserwowano w poprzedniej pracy [17] w której wykazano, że suplementy mineralne i witaminowo/mineralne zawierające wapń w formie mleczanu, węglanu i glukonianu odznaczały się wyższą biodostępnością, niż suplementy diety zawierające fosforan, czy wodorofosforan wapnia. Na podstawie uzyskanych wyników badań, potwierdzono niekorzystny wpływ badanych produktów spożywczych na względną biodostępność wapnia z suplementów diety. Zaobserwowano brak statystycznie istotnych różnic w biodostępności wapnia w modelach badawczych suplement diety + chleb pszenny/suplement diety + chleb żytni dla suplementów diety: Vicalsil, Vitrum Calcium zawierających węglan wapnia oraz suplementu diety Wapń Chelat zawierającego węglan i dwuglicynian wapnia. Wyższą biodostępność wapnia w modelu suplement diety + chleb pszenny, niż w modelu suplement diety + chleb żytni zaobserwowano dla suplementów diety zawierających organiczne związki wapnia: Calcium 500D zawierającego laktoglukonian wapnia oraz Wapń + Magnez + Cynk zawierającego węglan i glukonian wapnia. W tych modelach badawczych ujemny wpływ na biodostępność wapnia może mieć rodzaj oraz stopień przetworzenia ziarna, wyższa zawartość błonnika pokarmowego oraz innych składników, które tworzą kompleksy i chelaty z organicznymi związkami wapnia utrudniając jego wchłanianie [15, 18-20]. Wnioski 1. Czynnikiem wpływającym na względną biodostępność wapnia z suplementów diety był rodzaj formy chemicznej (węglan, glukonian, laktoglukonian, chelat aminokwasowy) zawarty w suplemencie diety, a nie jego dawka. Najwyższą względną biodostępność zaobserwowano dla suplementu diety Wapń + Magnez + Cynk (90,16%) zawierającego wapń w formie węglanu wapnia i glukonianu wapnia. 2. Dla wszystkich badanych suplementów diety najwyższą biodostępność uzyskano w modelu

5 Szalast-Pietrzak A i wsp. Wpływ produktów spożywczych na biodostępność wapnia z suplementów diety stosowanych suplement diety + woda, w modelach badawczych z produktami spożywczymi uzyskane wyniki biodostępności były znacznie niższe. Suplementy diety zwierające wapń powinny być przyjmowane pomiędzy posiłkami, ponieważ składniki diety obniżają biodostępność wapnia z suplementów diety. Źródło finansowania: Praca nie jest finansowana z żadnego źródła. Konflikt interesów: Autorzy deklarują brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo / References 1. Kłobukowski JA, Skibniewska KA, Kowalski IM. Calcium bioavailability from dairy products and its release from food by in vitro digestion. J Elem 2014, 19(1): Jarosz M. Normy żywienia dla populacji polskiej nowelizacja. IŻŻ, Warszawa Theobald HE. Dietary calcium and health. Nutr Bull 2005, 30(3): Kaźmierczak A, Bolesławska I, Główka A i wsp. Ocena spożycia wybranych składników mineralnych wśród młodzieży akademickiej miasta Poznania. Bromat Chem Toksykol 2012, 45(3): Sunyecz JA. The use of calcium and vitamin D in the management of osteoporosis. Ther Clin Risk Manag 2008, 4(4): Commission staff working document Characteristics and perspectives of the market for food supplements containing substances other than vitamins and minerals, Brussels SEC(2008) eu/food/sites/food/files/safety/docs/labelling_nutritionsupplements-2008_2976_f_wd1_en.pdf ( ). 7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 października 2007 r. w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety (Dz.U. 2007, nr 196, poz z późn. zm.). 8. Szeleszczuk Ł, Kuras M. Znaczenie wapnia w metabolizmie człowieka i czynniki wpływające na jego biodostępność w diecie. Biul Wydz Farm WUM 2014, 3: Smith H. Calcium supplementation. S Afr Pharm J 2011, 78(9): Van Dyck K, Tas S, Robberecht H, Deelstra H. The influence of different food components on the in vitro availability of iron, zinc and calcium from a composed meal. Int J Food Sci Nutr 1996, 47(6): Miller DD, Schricker BR, Rasmussen RR, Van Campen D. An in vitro method for estimation of iron availability from meals. Am J Clin Nutr 1981, 34(10): Neumann M, Goderska K, Grajek K, Grajek W. Modele przewodu pokarmowego in vitro do badań nad biodostępnością składników odżywczych. Żywn Nauk Technol Jakość 2006, 1(46): Sandberg AS. Methods and options in vitro dialyzability; benefits and limitations. Int J Vitam Nutr Res 2005, 75(6): Mostyn RA, Newland BTN, Hearn WE. Lanthanum as a releasing agent in atomic absorption spectroscopy in organic solvents. Anal Chim Acta 1970, 51(3): Krejpcio Z, Suliburska J, Staniek H i wsp. Ocena zawartości i potencjalnej biodostępności składników mineralnych z wybranych produktów wysokobłonnikowych. Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): Unal G, El SN, Kiliç S. In vitro determination of calcium bioavailability of milk, dairy products and infant formulas. Int J Food Sci Nutr 2005, 56(1): Marzec Z, Szalast-Pietrzak A, Wyszogrodzka-Koma L i wsp. Wpływ produktów spożywczych na biodostępność wapnia i magnezu zawartych w suplementach diety w warunkach trawienia in vitro. Bromat Chem Toksykol 2015, 48(3): Charles P. Calcium absorption and calcium bioavailability. J Intern Med 1992, 231(2): Kamchan A, Puwastien P, Sirichakwal PP, Kongkachuichai R. In vitro calcium bioavailability of vegetables, legumes and seeds. J Food Compos Anal 2004, 17(3-4): Krejpcio Z, Suliburska J, Król E i wsp. Wpływ rodzaju ziarna zboża i stopnia jego przetworzenia na potencjalną biodostępność składników mineralnych w warunkach in vitro. Bromat Chem Toksykol 2015, 48(1):