Komplementarność modeli w teologii trynitarnej
|
|
- Irena Wieczorek
- 7 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Komplementarność modeli w teologii trynitarnej Dionizemu Bowiem jedność, usuwając oddzielenie, wcale nie odrzuciła różnicy. Maksym Wyznawca (Ambigua, PG 91, 1056c) Wszelkiemu pojęciu utworzonemu dla próby dotarcia i objęcia boskiej natury udaje się jedynie nadać kształt pewnemu idolowi Boga, a nie poznać Go. Grzegorz z Nyssy (Życie Mojżesza, II, 165, PG 44, 337b)
2 90 Myśl Teologiczna teologiczna Dla mojej to kolekcja Mamyksiążek prezentujących wyniki najnowszych z wdzięcznością badań z różnych dziedzin chrześcijańskiej teologii. Czytelnik znajdzie w niej zarówno monografie dotyczące dziejów teologii jak i systematyczne opracowania jej szczegółowych problemów. Kolekcja jest próbą wyjścia naprzeciw wierze, która szuka zrozumienia : jej ambicją jest zarówno wysoki poziom akademicki jak i przydatność dla życia duchowego i pastoralnego. Symbolem serii jest dextera Dei, wyciągnięta prawica Boga, który przekracza granice swojej niedostępności, aby wyjść człowiekowi na spotkanie z ofertą zbawienia. Dla mojej Mamy z wdzięcznością
3 Zbigniew ks. Sławomir Kubacki Kołata SJ Komplementarność Kościół, religie modeli i zbawienie modeli w teologii w teologii trynitarnej trynitarnej O jedyności i powszechności zbawczej Kościoła oraz zbawczej roli religii niechrześcijańskich 86 Myśl Teologiczna Wydawnictwo WAM
4 Wydawnictwo WAM, 2017 ks. Sławomir Kołata, 2017 Konsultacja naukowa: ks. dr hab. Robert Woźniak Korekta: Dariusz Godoś Projekt okładki i opracowanie graficzne Studio Graficzne Punkt Widzenia Skład: Edycja ISBN WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika Kraków tel faks wam@wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel faks handel@wydawnictwowam.pl KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA tel druk: K&K Kraków
5 Spis treści Wykaz skrótów 9 Wstęp Ogólna teoria modeli Modele w naukach przyrodniczych Typologia modeli Model teoretyczny Próba definicji Cechy modelu teoretycznego Status modeli Wpływ nauk przyrodniczych na teologię Nauka i religia Nauka i doktryna teologiczna Zastosowanie modeli w teologii Funkcje modelu w teologii Interpretacja doświadczenia i wyrażanie postaw Poszukiwanie adekwatnego języka analogicznego Zarys typologii modeli Boga Typologia Barboura Typologia Hryniewicza Trójca Święta wyrażona w języku pojęć podstawowych Zasada komplementarności w teorii modelowania Właściwości materii w obszarze kwantowym Kryzys determinizmu Potrzeba komplementarności Komplementarność modeli teologicznych Komplementarność doświadczenia religijnego Modele chrystologiczne Modele eschatologiczne 54 5
6 Komplementarność modeli w trynitologii Herezja a dogmat Jedność i troistość Trójca immanentna a Trójca ekonomiczna Komplementarność doświadczenia Trójcy Modele nieosobowe Trójcy Modele matematyczno-przyrodnicze Biblijna symbolika trynitarna liczb Trójca a liczba w spekulacji teologicznej Model nieskończoności Model E. Kählera Model Z. Jacyny-Onyszkiewicza Triady w przyrodzie śladami Trójcy Analogie do zjawisk przyrodniczych Model ewolucyjny Diagramy i modele geometryczne Diagramy nawiązujące do symbolu trójkąta Triadyczna myśl starotestamentalna Ujęcie patrystyki wschodniej i zachodniej Spekulacje średniowieczne i współczesne Symbolika koła Biblia i patrystyka Myśl średniowieczna i mistyka Współczesne graficzne spojrzenie na Trójcę Świętą Perspektywa przestrzenna Trójwymiar Model geometryczny Mikołaja z Kuzy Model czasoprzestrzenny Analogia światła Światło i ogień w Piśmie Świętym Starotestamentalne spojrzenie na światło Nowotestamentalne teofanie świetlne Analogia światła w wyznaniu wiary Światłość ze światłości Patrystyczne modele świetlne Trójcy Świętej Światło Trójcy w wizjach mistycznych Wizje świętych Wizje św. Faustyny Kowalskiej Współczesna fizyka światła 116 6
7 Model inspirowany falą elektromagnetyczną Trójca Święta a świat kolorów Kwantowa analogia trynitarna Modele osobowe Trójcy Perspektywa wydarzenia Chrystusa Osobowość Chrystusa w kontekście osobowości trynitarnej Modele epifanijne Ojciec, Syn, Duch Święty Posyłający, Posłany, Duch Posłania Objawiciel, Objawienie, Objawianie Milczenie, Słowo, Spotkanie Modele soteriologiczne Wewnątrztrynitarna kenoza Krzyż centrum Trójcy immanentej Bóg odkupieńczej miłości Perspektywa antropologiczna Od imago Dei do imago Trinitatis Imago Dei Imago Christi Imago Trinitatis Analogie somatyczne Model psychologiczny Myśl, poznanie, miłość Pamięć, intelekt, wola Kochający to, co jest kochane, miłość Perspektywa wspólnoty Ontologia trynitarna Aspekt relacyjny Aspekt agapetologiczny Aspekt konsyliarny Obszar społeczno-kulturowy Analogia płodności i płciowości Analogia rodziny Analogie z obszaru kultury Obszar eklezjalno-sakramentalny Communio Personarum Divinarum Corpus Trium Ikonografia Trzech 178 7
8 Spis treści 4. Ku unifikacji komplementarności Dychotomia komplementarności Status epistemologiczny modeli trynitarnych Symbolizm trynitarnych modeli nieosobowych Pozytywny charakter trynitarnych modeli osobowych Światło i miłość jako analogie komplementarne Światło i miłość w Piśmie Świętym Światło i miłość w refleksji teologicznej Próby przekraczania komplementarości Spirala hermeneutyczna Analogia wolności Możliwości heurystyczne modeli 200 Zakończenie 205 Bibliografia 211 Spis ilustracji 223 Indeks osób 225
9 Wykaz skrótów Wykaz skrótów ADT Augustyn, O Trójcy Świętej, tłum. M. Stokowska, Kraków 1996 (dwie cyfry rzymskie oznaczają księgę i rozdział, cyfra arabska oznacza numer akapitu). BF Bokwa I. (red.), Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, Poznań 2007 (cyfry arabskie oznaczają numer na marginesie). DS H. Denzinger, A. Schönmetzer, Enchiridion symbolorum, definitionum et delarationum de rebus fidei et morum, Barcinone-Friburgi Brisgoviae-Romae 1976, wyd. 36 (cyfry arabskie oznaczają numer na marginesie). DV Jan Paweł II, Encyklika Dominum et Vivificantem, [w:] Encykliki Ojca Świętego Jana Pawła II, Kraków 1998, s (cyfry arabskie oznaczają numer akapitu). DZ Faustyna Kowalska, Dzienniczek. Miłosierdzie Boże w duszy mojej, wyd. XVIII, Warszawa 1995 (cyfry arabskie oznaczają numer na marginesie). KKK Katechizm Kościoła katolickiego, Poznań 1994 (cyfry arabskie oznaczają numer na marginesie). Sth Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna. O Trójcy Przenajświętszej, t. 3, tłum. S. Bełch, Londyn 1978 (cyfra rzymska oznacza numer tomu w wersji oryginalnej dzieła, kolejne cyfry oznaczają numery: zagadnienia [q.], artykułu [a.], odpowiedzi [ad.]). cz. część diag. diagram kol. kolumna, -y paral. tekst paralelny por. porównaj 9
10 Wykaz skrótów rys. rysunek s. strona, -y ss. stron (oznacza liczbę stron pozycji znajdującej się w bibliografii) t. tom vol. volumen (część) wyd. wydanie tłum. tłumaczył, -a ang. z języka angielskiego gr. z języka greckiego łac. z języka łacińskiego Teksty biblijne i skróty ksiąg biblijnych cytowane są według Biblii Tysiąclecia, wydanie piąte poprawione. Ze względu na rozbieżności w tekstach cytowanych z różnych źródeł pisownia niektórych wyrazów małą lub wielką literą została ujednolicona, według R. Przybylska, W. Przyczyna, Pisownia słownictwa religijnego, Tarnów 2011, ss. 132.
11 Wstęp Tajemnica Trójcy Świętej ze swej natury nie jest możliwa do ogarnięcia przez ludzki umysł, na co zwrócił uwagę już papież Hormizdas w 521 roku, nazywając Trójcę Świętą niepojętą (incomprehesibilis) 1. Podejmując próbę opisu immanentnej rzeczywistości Trójjedynego jesteśmy zdani na nieporadne, mentalne poszukiwania. Są one utrudnione w dzisiejszym kontekście kulturowym, w którym człowiek rozumny (homo sapiens) zdolny do abstrakcyjnego myślenia, staje się powoli człowiekiem zdolnym jedynie do oglądania (homo videns) 2. Wizualizacja skomplikowanych pojęć o wysokim poziomie abstrakcji jest zatem potrzebą współczesności. Wydaje się, że konieczność wdrożenia większej poglądowości dotyka także obszaru teologii trynitarnej. Z punktu widzenia rozwoju wielu dziedzin nauki niewątpliwie potrzebą jest również nieustanna konfrontacja nauki i religii. Oderwanie rozważań teologicznych od aktualnych osiągnięć naukowych narażałoby te pierwsze na zarzut naiwnych spekulacji czy pobożnych życzeń. W tak nakreślonym tle naukowo-kulturowym prezentowana dysertacja odwołuje się do wykorzystywanego w naukach ścisłych pojęcia modelu. W sensie szerszym model jawi się jako myślowy schemat systematyzujący wiedzę i doświadczenie, a w sensie ścisłym ma być narzędziem poglądowego przybliżenia się do misterium Trójcy Świętej 3. Dysertacja nie pretenduje do miana pracy interdyscyplinarnej, ale zakłada spojrzenie na Trójcę Świętą między innymi z perspektywy nauk ścisłych, a dokładniej przez pryzmat modeli wytworzonych przez nie. Jest to perspektywa naturalnego poznania, którym 1 Unum est sancta Trinitas, non (...) potest (...) intellegentia comprehendi... (DS 367). 2 Por. G. Sartori, Homo videns. Telewizja i postmyślenie, tłum. J. Uszyński, Warszawa 2007, s Por. P. Liszka, Modele i diagramy trynitarne, [w:] Służcie Panu z weselem. Księga Jubileuszowa ku czci kard. Henryka Gulbinowicza z okazji 50-lecia kapłaństwa, 30-lecia biskupstwa, 25-lecia posługi w archidiecezji wrocławskiej i 15-lecia kardynalatu, red. I. Dec, Wrocław 2000, s
12 Wstęp dysponuje ludzki rozum z woli Stwórcy. Sobór Watykański I w Konstytucji dogmatycznej o wierze katolickiej naucza, że człowiek przy pomocy łaski wiary może posiąść jakieś rozumienie tajemnic Boga dzięki analogii z rzeczami, które poznaje w sposób naturalny 4. Jest to jednak droga drugorzędna. Przypomina o tym Sobór Watykański II w Konstytucji dogmatycznej o Objawieniu Bożym, w której odwołuje się do samoobjawienia Boga 5. W pierwszym rzędzie Trójjedynego poznajemy zatem w wydarzeniu Jezusa Chrystusa. Z tego punktu widzenia zasadniczym materiałem badawczym wykorzystanym w tworzeniu niniejszego opracowania jest Pismo Święte. Konsekwentnie stanowi ono podstawę rozważań także tam, gdzie w pracy są prezentowane modele Trójcy Świętej oparte na analogiach pochodzących z innych dziedzin nauki. Poszukiwanie triadycznej myśli na kartach Starego Testamentu czy alegoryczne odczytywanie biblijnych liczb są niejako pryzmatem, przez który trzeba spojrzeć na modele inspirowane geometrią czy w ogóle matematyką. Niezwykle trafiona w tym sensie jest na przykład analogia światła, która wprost nawiązuje do biblijnego: Bóg jest światłością. Sformułowanie to, ukryte w Starym Testamencie w różnych epifanijnych wydarzeniach, ostatecznie bezpośrednio wyrażone jest w Nowym Testamencie (por. 1 J 1, 5). Także nowotestamentalne: Bóg jest miłością (por. 1 J 4, 8) stanowi bogate źródło modelowania Trójcy Świętej. Do pierwszorzędnych źródeł trzeba zaliczyć również nauczanie ojców Kościoła, zwłaszcza z okresu formowania się trynitarnego wyznania wiary sformułowanego na soborach w Nicei i w Konstantynopolu. W pracy znajdzie się również odniesienie do ciekawych przykładów wizji mistyków z różnych epok, takich jak św. Hildegarda z Bingen, św. Jan od Krzyża czy św. Faustyna Kowalska. Ponieważ dysertacja ma charakter syntezy, dlatego materiał źródłowy zebrany jest na bazie współczesnych opracowań dogmatycznych wybitnych teologów takich jak: H. U. von Balthasar, F. Courth, J. Galot, G. Greshake, W. Kasper, K. Rahner, J. Ratzinger czy J. J. O Donnell. Prace wspomnianych autorów są bogatym studium z zakresu współczesnej teologii dogmatycznej. Wielu z nich odnosi się retro- 4 Ac ratio quidem, fide illustrata, cum sedulo, pie et sobrie quaerit, aliquam Deo dante mysteriorum intelligentiam eamque fructuosissimam assequitur tum ex eorum, quae naturaliter cognoscit, analogia, tum e mysteriorum ipsorum nexu inter se et cum fine hominis ultimo; numquam tamen idonea redditur ad ea perspicienda instar veritatum, quae proprium ipsius obiectum constituunt. (DS 3016). 5 Placuit Deo in sua bonitate et sapientia Seipsum revelare et notum facere sacramentum voluntatis suae (...), quo homines per Christum, Verbum carnem factum, in Spiritu Sancto accessum habent ad Patrem et divinae naturae consortes efficiuntur (DS 4202). 12
13 Wstęp spektywnie do historii szczegółowych zagadnień trynitarnych, co pozwala na poszerzenie perspektywy, również obecnego opracowania, o wspomniane wyżej odniesienia biblijne, patrystyczne czy mistyczne. Odrębną grupę materiałów badawczych stanowią współczesne opracowania skupione wokół metody modelowania w kontekście relacji nauka-wiara. Wśród naukowców zajmujących się modelami Boga wyróżnić trzeba przynajmniej dwie grupy. W pierwszej grupie znajdują się uczeni z kręgu szkoły anglosaskiej. Wśród nich warto wymienić I. G. Barboura amerykańskiego fizyka i teologa, czy też J. C. Polkinghorne a matematyka i fizyka, który przyjął święcenia w Kościele anglikańskim, a także I. T. Ramseya filozofa religii i duchownego anglikańskiego. Łączy ich niewątpliwie to, że w swojej naukowej karierze zdobyli wykształcenie zarówno w dziedzinie teologii, jak i w dziedzinach pozateologicznych. W tej grupie na uwagę zasługuje również M. Black brytyjsko-amerykański uczony zajmujący się między innymi filozofią nauki i filozofią języka. Zapoznanie się z pracami tych autorów pozwoli ostatecznie na wypracowanie definicji pojęcia modelu, który następnie będzie przeniesiony na teren teologii. Drugą grupę naukowców stanowi środowisko polskie, skupione wokół interdyscyplinarnych seminariów, które odbywały się w Castel Gandolfo na prośbę Jana Pawła II. W kontekście tezy obecnej dysertacji szczególnie interesująca była sesja przeprowadzona w sierpniu 2001 roku pt. Modele Boga. Wzięli w niej udział teologowie zajmujący się jednocześnie innymi dyscyplinami naukowymi. Chodzi konkretnie o nieżyjącego już J. Życińskiego, uprawiającego wówczas filozofię nauki, czy M. Hellera, który mocno zaangażowany jest w propagowanie wiedzy fizycznej i kosmologicznej w relacji do teologii. Jednocześnie uczestnikami debaty byli teologizujący fizycy i matematycy, między innymi: J. A. Janik, Z. Jacyna-Onyszkiewicz czy A. Schinzel. Naukowcy ci podjęli niezwykle cenną próbę odnalezienia modeli Boga w obszarze nauk ścisłych, którymi na co dzień profesjonalnie się zajmują. Warto dodać, że w ich propozycjach wyraźnie zaznacza się dbałość o spojrzenie na Boga zgodne z nauką Kościoła katolickiego. Najbardziej cenne, z punktu widzenia tej pracy, okazały się przedłożenia prezentujące modele Boga Trójjedynego. Opracowania źródeł ściśle teologicznych oraz źródeł z pogranicza teologii i nauk ścisłych koncentrują się na modelach Boga w relacji ze światem. Wydaje się, że często pomijają one aspekt trynitarny. Ważną 13
14 Wstęp pozycją jest niewątpliwie praca doktorska E. Furtaka, która niezwykle wnikliwie przedstawia stanowiska filozofów anglojęzycznych w kwestii natury modeli w naukach przyrodniczych. We wspomnianej pozycji są również systematycznie zebrane kluczowe zagadnienia teorii analogii języka teologicznego, ściśle związane z realizmem modeli teologicznych. Stanowią one pewną pojęciową bazę, ale nie są prezentacją konkretnych modeli Boga. Istnieje natomiast kilka opracowań, które próbują usystematyzować czy sklasyfikować typologie modeli Boga we współczesnej teologii. Takich klasyfikacji podejmuje się między innymi W. Hryniewicz, który jako jeden z pierwszych polskich teologów dostrzega, że pojęcie modelu używane w naukach ścisłych przenika do metodologii teologicznej. Opracowanie to stanowi ważny przyczynek do rozwoju teologii dogmatycznej z perspektywy modelowania. W polskiej rzeczywistości teologicznej na uwagę zasługuje również praca badawcza T. Doli, który w swojej refleksji naukowej wykorzystuje metodologię modelowania. Dogmatyka zawdzięcza mu dogłębne studium modeli soteriologicznych, a jednocześnie uwzględnienie w modelowaniu problemu komplementarności, który będzie poruszany także w obecnym studium. Z kolei warto zwrócić uwagę na zainteresowania badawcze P. Liszki, który nie tylko dostrzega możliwość zastosowania modelu w teologii, ale poszukuje konkretnych modeli trynitarnych. Jego zasługą jest prezentacja typologii modeli trynitarnych w ujęciu X. Pikaza i innych hiszpańskojęzycznych teologów. Prezentacja jednak ogranicza się właściwie do przedstawienia autorskiej klasyfikacji i bardzo krótkiej charakterystyki poszczególnych modeli. Bardzo syntetyczną, ale niezwykle trafną klasyfikację modeli eksplikacyjnych Trójcy Świętej proponuje również Cz. Bartnik w swoim podręczniku dogmatyki. Podobnie jak u Liszki, znajduje się tu właściwie tylko wypunktowana typologia, która wymagałaby rzeczowego rozwinięcia. W ostatnim czasie modelowe podejście do tajemnicy Trójcy Świętej uwzględnił w swoich badaniach R. Woźniak. Krakowski teolog prezentuje trzy konkretne modele Trójcy Świętej opracowane w świetle najnowszych osiągnięć z dziedziny mechaniki kwantowej i teorii ewolucji. Modele poddane są krytycznej ocenie z punktu widzenia ortodoksyjności, ale także przewidywanego wpływu na rozwój współczesnej myśli trynitarnej. W tak nakreślonej perspektywie najnowszych badań istnieje potrzeba ściślejszej systematyzacji. Po pierwsze trzeba odpowiedzieć na pytanie o definicję modelu. Jest to pojęcie bardzo złożone i pod 14
15 Wstęp wieloma względami pokrewne z symbolem 6, analogią, czy nawet naukowym paradygmatem. Po wtóre trzeba ocenić przydatność modelu jako narzędzia metodologicznego nie tyle do opisu Boga w relacji do, ale przede wszystkim do opisu wewnętrznego życia Trójcy Świętej. Po trzecie konieczne będzie zebranie możliwie pełnego zestawu różnorodnych modeli eksplikacyjnych Trójcy Świętej i znalezienie klucza do ich systematycznego przedstawienia. Naukowa uczciwość wymusza też choćby próbę merytorycznej oceny poszczególnych modeli pod kątem ich zgodności z dogmatem trynitarnym. Warto będzie też określić wpływ poglądowo-modelowej spekulacji o Trójcy Świętej na przekaz wiary trynitarnej. Biorąc to wszystko pod uwagę, tytuł rozprawy został sformułowany następująco: Komplementarność modeli w teologii trynitarnej. Dzięki temu komplementarność jawi się jako kategoria wiążąca wszystkie zagadnienia w spójną całość. Podejmując próbę odpowiedzi na postawione pytania i problemy, przyjęto podział na cztery rozdziały w prezentacji poszczególnych zagadnień, stanowiących przedmiot naukowej refleksji. Pierwszy rozdział jest pomyślany jako rozbudowana introdukcja metodologiczna. Przebieg rozważań ma swoje źródło w naukach przyrodniczych. Znaleziony w tym obszarze odpowiedni rodzaj modelu nazwany teoretycznym osadzony jest w kontekście dialogu nauk ścisłych i teologii. Okazuje się, że model w teologii uzyskuje dodatkowe funkcje. W szczególności pomaga w organizowaniu doświadczenia i ubogaca język religijny, oparty w dużej mierze na analogii. Analogia tworzy logiczną całość ze skonstruowanym na jej podstawie modelem. Bogaty zestaw modeli, które mogą powstawać dzięki analogii z rzeczywistościami pochodzącymi z różnych dziedzin nauki, wyzwala pytanie o relacje między nimi. Wydaje się, że zachodzi tu zasada komplementarności. Zasadę tę można, podobnie jak pojęcie modelu, wyprowadzić z nauk ścisłych, czyli z obserwacji świata, szczególnie na poziomie subatomowym. Trudno dostrzegalne zjawiska świata kwantowego, jak się okazuje, mają często podwójną naturę. Niemożliwość pogodzenia dwóch charakterystyk tego samego zjawiska zmusza naukowców do uznania ich komplementarności. Pojawia się przypuszczenie, że w trynitologii można mówić o komplementarności z bardzo różnych perspektyw. Począwszy od życia wewnętrznego Trójcy 6 Nie chodzi tu o symbol w znaczeniu symbolu wiary, ale o jego potoczne rozumienie. Na temat relacji symbolu do modelu patrz między innymi w: W. Stróżewski, Istnienie i sens, Kraków 1994, s
16 Wstęp (jedność a troistość), poprzez relację Trójjedynego ze światem (Trójca immanentna, a Trójca ekonomiczna), a skończywszy na doświadczeniu intelektualnym (herezja, a dogmat) i duchowym (immanencja a transcendencja). Próba zmierzenia się z adaptacją zasady komplementarności do warunków opisu teologicznego kończy rozdział pierwszy i jednocześnie staje się początkiem systematycznego przedstawienia poszczególnych modeli tajemnicy Trójcy Świętej. Drugi rozdział przedstawia modele nieosobowe Trójcy Świętej. Metodologicznym założeniem tego rozdziału jest podkreślenie prawdy, że stosowanie modeli nieosobowych do opisu Trójjedynego w żaden sposób nie zaprzecza Jego osobowości. Drugim ważnym elementem metodologicznym, wpływającym na strukturę rozdziału, jest konieczność uznania wyższości danych Objawienia, nad jakimikolwiek analogiami z przyrody. Dlatego opis każdej nieosobowej analogii rozpoczyna się od nauki Pisma Świętego, a następnie przez źródła patrystyczne dociera do współczesnych teologicznych spekulacji. Modele nieosobowe nawiązują przede wszystkim do zjawisk przyrodniczych, które są śladami Trójcy w świecie przez Nią stworzonym. Opisane tu zostaną, szczególnie umiłowane przez ojców Kościoła, różne triady występujące w przyrodzie. Triady te stanowią zawsze pewien zwarty system tworzący jedność, co ma być odzwierciedleniem Bożej trójjedyności. Bardzo obiecująco jawią się prezentowane w tym rozdziale spekulacje matematyczne dotyczące problemu liczby w Bogu. Ciągle poszukuje się dotarcia do tajemnicy Trójcy Świętej z punktu widzenia paradoksu zawartego w pytaniu: jak to możliwe, że 1 = 3?. Również przestrzeń geometryczna, włącznie z czasoprzestrzenią, otwiera nową perspektywę spojrzenia na rzeczywistość Trójjedynego. Graficzny opis wewnętrznego życia Trójcy Świętej jest realizowany w diagramach, schematach i innych próbach rozciągania figur geometrycznych do boskiej nieskończoności. Doniosłym wymiarem rozważań jest też spojrzenie na Trójcę Świętą w kontekście analogii światła. Modele oparte na tej analogii nawiązują do zjawiska ognia, rozszczepienia światła, a nawet rozchodzącej się w przestrzeni fali elektromagnetycznej. Naukowa refleksja drugiego rozdziału powróci w końcu do rzeczywistości kwantowej, w której dostrzega się niezwykłą relacyjność zasadniczo kojarzoną raczej z wymiarem ludzkich, osobowych odniesień. Tak zwane kwantowe splątanie może stać się nieosobowym odpowiednikiem więzi międzyosobowej. Rozdział trzeci zaprezentuje modele osobowe Trójcy Świętej. Modele te bezpośrednio nawiązują do biblijnej prawdy o tym, że człowiek, 16
17 Wstęp a przede wszystkim sam Jezus Chrystus, jest obrazem Boga. Dlatego metodologia tego rozdziału przybiera inny charakter niż ten, który jest widoczny w rozdziale poprzednim. Tym razem punkt wyjścia będzie antropologiczny, osadzony w wydarzeniu Jezusa Chrystusa. Pozostaje jednak forma systematyzacji, którą niezmiennie jest spojrzenie modelowe na Trójce Świętą, tym razem z trzech punktów widzenia. Perspektywa pierwsza to spojrzenie od strony wcielonego Logosu, który w najpełniejszy sposób jest obrazem Trójcy Świętej. W Jezusie Chrystusie dokonuje się samoobjawienie Trójjedynego. Chrystus objawia imiona Boże i Boże posłania, a Jego uniżenie jest obrazem kenozy wewnątrztrynitarnej. Wydarzenia paschalne są wyrazem najwyższej miłości nie tylko Syna Bożego, ale całej Trójcy. Druga perspektywa jest skoncentrowana na osobie ludzkiej. W kontekście tezy niniejszej dysertacji istotną prawdą jest to, że człowiek jest imago Dei (łac. obrazem Boga), a dokładniej imago Trinitatis (łac. obrazem Trójcy Świętej). Ponieważ człowiek jest jednością duszy i ciała, dlatego można w nim szukać obrazu (modeli) Trójjedynego, zarówno na poziomie psychologicznym, jak również somatycznym. W tej perspektywie kierunek opisu Trójcy biegnie od jedności (człowiek) do troistości (triady psychologiczne lub somatyczne). W ostatniej perspektywie (wspólnotowej) kierunek opisu jest odwrotny. Tym razem wychodząc od wspólnoty ludzkiej, poszukuje się właściwej ontologii jedności. Chodzi zarówno o aspekt niezależny od rodzaju społeczności (sfera relacji i uczuć), ale również aspekt dotykający konkretnych wspólnot (rodzina, wspólnota kościelna). W rozdziale o modelach osobowych, tam gdzie to jest możliwe, znajdują się odniesienia do konkretnych przedstawień ikonalnych. O ile nie ma wątpliwości odnośnie do tego, że pierwszy rozdział powinien stać u początku rozprawy, o tyle dylemat pojawia się w układzie dwóch następnych. Wydaje się, że powinny być prezentowane w sposób równoległy, co oczywiście byłoby ze szkodą dla naukowej przejrzystości. Za omówieniem w pierwszej kolejności modeli osobowych przemawia pierwszeństwo objawienia Trójcy Świętej w Jezusie Chrystusa nad śladami Trójcy w przyrodzie. Jednak zdecydowano się rozpocząć od opisu modeli nieosobowych, aby zachować kontynuację tematu relacji pojęcia modelu w naukach ścisłych i w teologii. Usytuowanie rozdziału o modelach osobowych na drugim miejscu pozwoli umieścić w centrum obu rozdziałów perspektywę wydarzenia Jezusa Chrystusa. Taki układ wydaje się zatem najodpowiedniejszy z punktu widzenia dogmatycznego. Pierwotna triadyczna konstrukcja rozprawy została uzupełniona o rozdział czwarty. Jest to wynik przemyśleń zainspirowanych przez 17
18 Wstęp recenzentów niniejszej pracy doktorskiej. W tym miejscu niech wybrzmią podziękowania za cenne uwagi dla ks. prof. dra hab. Tadeusza Doli z Uniwersytetu Opolskiego i dla ks. dra hab. Roberta Woźniaka z Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie. Dzięki ich wskazówkom i szczególnej zachęcie ks. Woźniaka powstał rozdział, który stanowi zwieńczenie merytorycznej refleksji nad tematem dysertacji. W rozdziale tym proponowana jest metarefleksja nad zagadnieniem komplementarności w teologii trynitarnej. Kontekst kwantowy tego problemu motywuje do poszukiwania idei unifikującej sprzeczne ze sobą aspekty. Trudno jest jednak przezwyciężyć dychotomię osobowo-nieosobową trynitarnych modeli. Refleksja tego rozdziału wiedzie przez problem określenia epistemologicznego statusu modeli nieosobowych i osobowych. W każdej z perspektyw wyróżnić można zarówno aspekt katafatyczny (pozytywny), jak i apofatyczny (negatywny). Zestawienie wykluczających się aspektów przedstawione jest na przykładzie dwóch reprezentatywnych idei: osobowej miłości i nieosobowego światła. Obie te idee zarówno w Biblii, jak i w spekulacji teologicznej są komplementarnie umieszczone niejako obok siebie. W dalszej części rozdziału zauważona jest nierównomierna pulsacja dwóch splątanych stanów. Można to zobrazować w formie spirali hermeneutycznej, dzięki której uwypukla się problem powrotu do idei będącej dominantą. Inną propozycją przezwyciężenia komplementarności jest odnalezienie nowej idei unifikującej, którą mogłaby być na przykład idea wolności. W rozdziale podane są argumenty za i przeciw tej tezie. Ostatecznie możliwości heurystyczne modeli przedstawione są w postaci propozycji rozwinięcia sformułowań Credo nicejsko-konstantynopolitańskiego. Chodzi o próbę wprowadzenia do wyznania wiary zwłaszcza pojęć związanych z miłością i wolnością. Konstrukcja rozprawy i jej merytoryczna zawartość powstała dzięki osobistemu wsparciu ks. prof. dra hab. Jana D. Szczurka. Składam podziękowanie życzliwemu promotorowi, który pomógł mi zachwycić się tajemnicą miłości Trójjedynego. Ufam, że lektura przedłożonych w tej pracy dociekań pozwoli również Czytelnikowi zafascynować się tą Tajemnicą i że pobudzi ona refleksję intelektualną i duchową nad centralną prawdą wiary chrześcijańskiej, jaką jest niewypowiedziana tajemnica Trójcy Świętej. ks. Sławomir Kołata Kraków, w uroczystość Objawienia Pańskiego (Trzech Króli) 2017 r.
19 Ogólna teoria modeli 1
20 1. Ogólna teoria modeli Koncepcja modelowania rzeczywistości poznawczej jest zasadniczo związana z paradygmatem nauk przyrodniczych. Z tego powodu niniejsze przedłożenie należy rozpocząć od pogłębionego studium pojęcia modelu stosowanego na gruncie nauk uznawanych za empiryczne. Wydaje się, że próby konstruowania modeli ujmujących prawidłowości w świecie przyrody wykorzystywane są od początków rozwoju ludzkiego rozumowania. Współczesną refleksję nad skalą tego metodologicznego zjawiska podejmuje szczególnie filozofia nauki, która dąży do lepszego zrozumienia także struktur poznawczych religii i teologii 7. Zanim podjęta zostanie próba zastosowania modelowania do opisu tajemnicy Trójcy Świętej, konieczna będzie refleksja nad ogólną teorią modelu Modele w naukach przyrodniczych Kwestię modeli w nauce w niezwykle wnikliwy sposób przedstawia w swoim klasycznym opracowaniu I. G. Barbour. Twierdzi on, że model jest symbolicznym przedstawieniem, w określonym celu, wybranych aspektów zachowania jakiegoś złożonego systemu. Stanowi on narzędzie wyobraźni, służące bardziej do organizowania doświadczenia niż do opisywania świata 8. Do tak sformułowanej definicji nawiązuje również J. Kłoczowski, zauważając w teorii modelu potencjał rozwojowy nauki. Rozwój następuje w ten sposób, że buduje się jakiś model badanej rzeczywistości, a następnie weryfikuje jego prawdziwość. Modele nie tylko opisują doświadczenie, ale ich użycie pozwala dobrze wydobyć problematykę do dalszego przebadania. Modele mają więc także zastosowanie heurystyczne Typologia modeli Opracowania z zakresu filozofii nauki prezentują bardzo różne typologie modeli. T. Dola 10, powołując się na I. Dąmbską, rozróżnia dwa znaczenia tego terminu. Zasadą podziału jest w tym przypadku funk- 7 Por. R. Wójcicki, Model, [w:] Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, red. Z. Cackowski, Wrocław 1987, s Por. I. G. Barbour, Mity. Modele. Paradygmaty, tłum. M. Krośniak, Kraków 1984, s Por. J. Kłoczowski, Między samotnością a wspólnotą. Wstęp do filozofii religii, Tarnów 1994, s Por. T. Dola, Podstawy zastosowania pojęcia modelu w teologii, [w:] Czas. Ewolucja. Duch, red. K. Wolsza, Opole 1997, s
Komplementarność modeli w teologii trynitarnej
Komplementarność modeli w teologii trynitarnej Dionizemu Bowiem jedność, usuwając oddzielenie, wcale nie odrzuciła różnicy. Maksym Wyznawca (Ambigua, PG 91, 1056c) Wszelkiemu pojęciu utworzonemu dla próby
Komplementarność modeli w teologii trynitarnej
Komplementarność modeli w teologii trynitarnej Wydawnictwo WAM, 2017 ks. Sławomir Kołata, 2017 Konsultacja naukowa: ks. dr hab. Robert Woźniak Korekta: Dariusz Godoś Projekt okładki i opracowanie graficzne
Strumiłowski Kościół, religie Piękno i zbawienie świat?
Zbigniew Jan Paweł Kubacki SJ Strumiłowski Kościół, religie Piękno i zbawienie świat? O jedyności i powszechności zbawczej Kościoła oraz zbawczej roli religii niechrześcijańskich 86 Myśl Teologiczna Wydawnictwo
6. Wiara jako subiektywna podstawa poznania teologicznego nauka Pisma św.
S YL AB US Przedmiot: TEOLOGIA DOGMATYCZNA. TRAKTATY: PROLEGOMENA, DE FIDE, DE DEO UNO ET TRINO Rok akademicki; 2013/14 Rok studiów: III semestr I-II Prowadzący Liczba godzin zajęć dydaktycznych Ks. Paweł
Wydawnictwo WAM, 2013 WSPÓLNOTA ŁASKI; Ks. Cezary Smuniewski
Spis treści Wstęp...5 Część 1 ZAGADNIENIA WPROWADZAJące...9 1.1. Przedzałożenia metody...9 1.1.1. Przekraczanie progu zdumienia...10 1.1.2. Teologia łaski na II Soborze Watykańskim...18 1.1.3. Teo-centryzm
Wiesław M. Macek. Teologia nauki. według. księdza Michała Hellera. Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Wiesław M. Macek Teologia nauki według księdza Michała Hellera Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2010 Na początku było Słowo (J 1, 1). Książka ta przedstawia podstawy współczesnej
TEOLOGIA CIAŁA JANA PAWŁA II
3 ks. Robert Marczewski TEOLOGIA CIAŁA JANA PAWŁA II W PRAKTYCE AMERYKAŃSKIEGO KOŚCIOŁA Wydawnictwo WAM Księża Jezuici Kraków 2015 Spis treści 7 Spis treści Wykaz skrótów... 11 Przedmowa (Jarosław Kupczak
Zbigniew Marek SJ. Religia. pomoc czy zagrozenie dla edukacji? WYDAWNICTWO WAM
Zbigniew Marek SJ Religia pomoc czy zagrozenie dla edukacji? WYDAWNICTWO WAM Spis treści Przedmowa..............................................................7 Wstęp..................................................................
TEMAT 4: Pismo święte i Tradycja jako przekazujące źródła objawienia
TEMAT 4: Pismo święte i Tradycja jako przekazujące źródła objawienia Pismo św. Tradycja Tradycja jest to objawienie niezapisane w Piśmie św., chod faktycz- nie mogło byd spisane. Dokumentów Tradycji należy
Trójca Święta wzór doskonałej wspólnoty
Trójca Święta wzór doskonałej wspólnoty Prawda o Bogu w Trójcy Jedynym należy do największych tajemnic chrześcijaństwa, której nie da się zgłębić do końca. Można jedynie się do niej zbliżyć, czemu mają
SPIS TREŚCI. Wstęp 3.
SPIS TREŚCI Wstęp 3 I. ROZWAŻANIA WSTĘPNE 23 1. Luteranizm i jego znaczenie dla filozofii 23 1.1. Główne założenia doktrynalne luteranizmu 24 1.2. Luter i filozofia 33 2. Reakcja na Reformację - racjonalizacje
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU POWSTANIE UNIWERSYTETÓW Najwcześniej powstają dwa uniwersytety: Sorbona - Paryż Oxford Uniwersytety zostają zorganizowane na wzór struktury cechowej, w której
INTUICJE. Zespół norm, wzorców, reguł postępowania, które zna każdy naukowiec zajmujący się daną nauką (Bobrowski 1998)
PARADYGMAT INTUICJE Zespół norm, wzorców, reguł postępowania, które zna każdy naukowiec zajmujący się daną nauką (Bobrowski 1998) PIERWSZE UŻYCIA językoznawstwo: Zespół form deklinacyjnych lub koniugacyjnych
Olga Strembska, Duchowość w Polsce 16 (2014), ISSN 2081-4674, s. 244-245.
Duchowość w Polsce 16 (2014) ISSN 2081-4674 s. 244-245 Olga STREMBSKA JAK ŻYĆ PO CHRZEŚCIJAŃSKU? JAN PAWEŁ II ODPOWIADA NA NAJWAŻNIEJSZE PYTANIA opr. ks. Marek Chmielewski, Wydawnictwo AA, Kraków 2014,
STRESZCZENIE ROZPRAWY DOKTORSKIEJ
STRESZCZENIE ROZPRAWY DOKTORSKIEJ Imię i nazwisko autora rozprawy: mgr Paulina Mamiedow Stopień / tytuł naukowy oraz imię i nazwisko promotora rozprawy: dr hab. Mariusz Gizowski Temat rozprawy doktorskiej:
Kierunek i poziom studiów: nauki o rodzinie, pierwszy stopień
Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Kierunek i poziom studiów: nauki o rodzinie, pierwszy stopień Sylabus modułu: Wybrane aspekty światopoglądu chrześcijańskiego (11-R1S-12-r1_29) 1. Informacje ogólne
Robert M. Rynkowski. Niecodzienne rozmowy z Bogiem
Robert M. Rynkowski Zrozumieć wiarę Niecodzienne rozmowy z Bogiem Wstęp W posłowiu do książki Każdy jest teologiem. Nieakademicki wstęp do teologii pisałem, że jest ona początkiem wędrówki po stromym górskim
BERNARD SESBOÜÉ SŁOWO ZBAWIENIA SPIS TREŚCI
BERNARD SESBOÜÉ SŁOWO ZBAWIENIA SPIS TREŚCI Wykaz skrótów Prezentacja (B. Sesboüé SJ) FAZA PIERWSZA. OD POCZĄTKÓW DO SOBORU TRYDENCKIEGO. APOLOGIA WIARY I METODA DYSKURSU DOGMATYCZNEGO (B. Sesboüé SJ)
Studium Katechetyczne Wychowując w Wierze tłumaczenie po Polsku. OBJAWIENIE W PIŚMIE ŚWIĘTYM I TRADYCJI
Polish FF Curriculum Translation in Polish Studium Katechetyczne Wychowując w Wierze tłumaczenie po Polsku. OBJAWIENIE W PIŚMIE ŚWIĘTYM I TRADYCJI 1. Objawienie: Pismo Św. i Tradycja a. Pismo Święte: Części,
SPIS TREŚCI. Wstęp... Rozdział I Kontekst powstania chrystologii Jon Sobrino i jej char akterystyk a
SPIS TREŚCI Wstęp... 11 Rozdział I Kontekst powstania chrystologii Jon Sobrino i jej char akterystyk a 1. Nauczanie Kościoła... 1.1. Sobór Watykański II a teologia wyzwolenia... 1.2. Medellin a teologia
Odnaleźć drogę. Pamiątka BierzmOwania. wstęp ks. Dariusz Piórkowski SJ
Odnaleźć drogę Pamiątka BierzmOwania wstęp ks. Dariusz Piórkowski SJ wydawnictwo wam księża Jezuici wersety biblijne pochodzą z Biblii tysiąclecia, wyd. iv, wydawnictwo Pallottinum, Poznań-warszawa 1990;
1. Fundamentalizm jako ruch religijny
Aspekty zagadnienia 1. Zjawisko fundamentalizmu biblijnego 2. Fundamentalistyczna lektura Biblii i jej charakterystyczne cechy 3. Zagrożenia płynące z fundamentalistycznej lektury Biblii 1. Fundamentalizm
ks. Edward Wasilewski Chrzest Wszczepienie w Mistyczne Ciało Chrystusa
ks. Edward Wasilewski Chrzest Wszczepienie w Mistyczne Ciało Chrystusa Gniezno 2016 Recenzja wydawnicza Ks. prof. dr hab. Bogdan Czyżewski UAM w Poznaniu Skład Jan Słowiński Korekta Dorota Gołda Projekt
SPIS TREŚCI. Wykaz skrótów...9 Wstęp... 11
SPIS TREŚCI Wykaz skrótów...........................................9 Wstęp.................................................. 11 I. TEOLOGICZNE PODSTAWY REGUŁ O TRZYMANIU Z KOŚCIOŁEM Piotr Kasiłowski SJ
ks. Edward Wasilewski Geometria w służbie teologii
ks. Edward Wasilewski Geometria w służbie teologii Pelplin 2015 Projekt okładki ks. Edward Wasilewski Korekta Hanna Kasica Skład Jan Słowiński Nihil obstat ks. Janusz Chyła cenzor ksiąg religijnych Pelplin,
SPIS TREŚCI. Wykaz skrótów... 9 Wstęp... 11
SPIS TREŚCI Wykaz skrótów... 9 Wstęp... 11 Tomasz Kot SJ KIEROWNICTWO DUCHOWE W ĆWICZENIACH DUCHOWNYCH. REFLEKSJE BIBLIJNE... 17 Kierownictwo duchowe nazewnictwo problematyczne... 17 Tria-log... 20 Tria-log
Pismo Święte podstawowym źródłem treści w programach. Kościoła Zielonoświątkowego w RP
Pismo Święte podstawowym źródłem treści w programach nauczania biblijnego Kościoła Zielonoświątkowego w RP Podstawa Programowa katechezy zielonoświątkowej Za podstawowe źródło treści oraz główną przesłankę
WYDZIAŁ TEOLOGICZNY UMK Program ramowy Studia doktoranckie (rok I i II) Specjalność: teologia fundamentalna i dogmatyczna
WYDZIAŁ TEOLOGICZNY UMK Program ramowy Studia doktoranckie (rok I i II) Specjalność: teologia fundamentalna i dogmatyczna Wydział prowadzący studia doktoranckie: Nazwa studiów doktoranckich Wydział Teologiczny
SPIS TREŚCI SŁOWO WSTĘPNE 9 WPROWADZENIE 13
SPIS TREŚCI SŁOWO WSTĘPNE 9 WPROWADZENIE 13 CZĘŚĆ IV ŻYCIE I DUCH I. Zycie, jego dwuznaczności i poszukiwanie życia niedwuznacznego 19 A. Wielowymiarowa jedność życia 19 1. Zycie: esencja i egzystencja
Symbol EKO S2A_W01 S2A_W02, S2A_W03, S2A_W03 S2A_W04 S2A_W05 S2A_W06 S2A_W07 S2A_W08, S2A_W09 S2A_W10
Załącznik do uchwały nr 73 Senatu Uniwersytetu Zielonogórskiego z dnia 30 stycznia 2013 r. Opis zakładanych efektów kształcenia Nazwa kierunku studiów: Administracja 1. Odniesień efektów kierunkowych do
SPIS TREŚ CI KSIĘGA PIERWSZA
SPIS TREŚ CI Wprowadzenie... 5 Przedmowa Rufina... 45 KSIĘGA PIERWSZA Przedmowa... 51 ROZDZIAŁ I. O Bogu... 58 (1 3. Bóg Istota niecielesna. 4 7. Bóg jest duchem. 8 9. Bóg jest niepodzielny.) Fragmenty
BOŻE OBJAWIENIE tematy i wiedza Powtórzenie materiału o Objawieniu Bożym
Powtórzenie materiału o Objawieniu Bożym Użyte kolory: Kolor czarny materiał obowiązkowy na poziomie podstawowym Kolor Ubuntu Orange - materiał rozszerzony na ocenę celującą Księga PŚ (Czytać ze zrozumieniem
Opis zakładanych efektów kształcenia
Załącznik do uchwały nr 218 Senatu Uniwersytetu Zielonogórskiego z dnia 18 grudnia 2013 r Nazwa kierunku studiów: Psychologia Obszar kształcenia: Obszar nauk społecznych Poziom kształceni: jednolite studia
SYSTEM OCENIANIA Z RELIGII W KLASACH I, II, V, VI
SYSTEM OCENIANIA Z RELIGII W KLASACH I, II, V, VI ZAŁOŻENIA OGÓLNE: Przedmiotowy system oceniania z katechezy jest zgodny z wewnątrzszkolnym systemem oceniania. Ocenianie jest źródłem informacji o osiągnięciach
Wymagania programowe i kryteria oceniania z religii dla klasy IV
Wymagania programowe i kryteria oceniania z religii dla klasy IV I. Podstawowe: Na ocenę celującą uczeń: Spełnia wymagania na ocenę bardzo dobrą. Posiada wiedzę i umiejętności, które są efektem samodzielnej
K O C H A M Y D O B R E G O B O G A. Nasza Boża Rodzina. Poradnik metodyczny do religii dla dzieci trzyletnich
K O C H A M Y D O B R E G O B O G A Nasza Boża Rodzina Poradnik metodyczny do religii dla dzieci trzyletnich Wydawnictwo WAM Księża Jezuici Kraków 2011 Wprowadzenie do książki Nasza Boża Rodzina Religia
OPISU MODUŁU KSZTAŁCENIA (SYLABUS)
OPISU MODUŁU KSZTAŁCENIA (SYLABUS) I. Informacje ogólne 1. Nazwa modułu : Judaizm: Wybrane zagadnienia z antropologii filozoficznej. Kod modułu : 070 3. Rodzaj modułu : fakultatywny 4. Kierunek studiów:
Chrześcijaństwo skupia w sobie wiele odłamów, które powstały przez lata, opierający się jednak na jednej nauce Jezusa Chrystusa.
Chrześcijaństwo Chrześcijaństwo jest jedną z głównych religii monoteistycznych wyznawanych na całym świecie. Jest to największa religia pod względem wyznawców, którzy stanowią 1/3 całej populacji. Najliczniej
Zapraszamy do Szkoły Modlitwy Jana Pawła II środa, 21 września :33
Jan Paweł II nadal wskazuje nam kierunek duchowego wzrastania. Musimy z wielką troską starać się o wypłynięcie na głębię. Służy temu m.in. Szkoła Modlitwy Jana Pawła II, która powstała przy Centrum Nie
Piazza Soncino, Cinisello Balsamo (Milano) Wydawnictwo WAM, 2013
Tytuł oryginału Perché credo? Teksty Benedykta XVI Libreria Editrice Vaticana EDIZIONI SAN PAOLO s.r.l., 2012 Piazza Soncino, 5-20092 Cinisello Balsamo (Milano) Wydawnictwo WAM, 2013 Konsultacja merytoryczna
Liturgia jako święta gra. Elementy teatralizacji w tzw. Mszy Trydenckiej
Maciej Olejnik Liturgia jako święta gra. Elementy teatralizacji w tzw. Mszy Trydenckiej Wprowadzenie: Przedmiotem mojej pracy jest problem przenikania świata teatru do katolickiej liturgii łacińskiej.
PERIODYK KOŁA NAUKOWEGO TEOLOGÓW
Initium Nr 41-42 (2010/2011) CZASOPISMO TEOLOGICZNYCH POSZUKIWAŃ PERIODYK KOŁA NAUKOWEGO TEOLOGÓW WYDZIAŁ TEOLOGICZNY UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOWICACH KATOWICE 2011 Spis treści Spis treści Redakcja
Chcę poznać Boga i duszę. Filozofowie o Absolucie
Chcę poznać Boga i duszę Filozofowie o Absolucie W jaki sposób można poznać Boga? Jak poznać Kogoś, Kto pozostaje niewidzialny i niepoznawalny? Szukając argumentów na istnienie Boga Świat (np. Teoria Wielkiego
KULTUROTWÓRCZA ROLA BIBLII
Kierunek Wydział Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II rok akademicki 2012/2013 kulturoznawstwo stopień pierwszy studia stacjonarne Forma zajęć: KULTUROTWÓRCZA ROLA BIBLII wykład
Odniesienie efektów kierunkowych kształcenia do efektów obszarowych
Załącznik do uchwały nr 540 Senatu Uniwersytetu Zielonogórskiego z dnia 27 stycznia 2016 r. Odniesienie efektów kierunkowych kształcenia do efektów obszarowych Tabela odniesień efektów kierunkowych do
Pojęcie myśli politycznej
Myśl polityczna Pojęcie myśli politycznej Myśl polityczna obejmuje całość zagadnień odnoszących się bezpośrednio do działalności politycznej stanowi zbiór wyobrażeń dotyczących organizacji państwa oraz
Carlo Maria MARTINI SŁOWA. dla życia. Przekład Zbigniew Kasprzyk
Carlo Maria MARTINI SŁOWA dla życia Przekład Zbigniew Kasprzyk Wydawnictwo WAM Księża Jezuici Kraków 2015 WPROWADZENIE Każdego dnia wypowiadamy, słyszymy i czytamy wiele słów. Czujemy jednak, że niektóre
OPIS MODUŁU (PRZEDMIOTU) ogólnoakademicki. stacjonarne. zaliczenie z oceną. specjalizacyjny. polski
pieczątka jednostki organizacyjnej Załącznik Nr 1.11 Uchwały Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 12/2015/2016 z dnia 15 grudnia 2015 r. OPIS MODUŁU (PRZEDMIOTU), PROGRAMU NAUCZANIA ORAZ SPOSOBÓW
INFORMATYKA a FILOZOFIA
INFORMATYKA a FILOZOFIA (Pytania i odpowiedzi) Pytanie 1: Czy potrafisz wymienić pięciu filozofów, którzy zajmowali się także matematyką, logiką lub informatyką? Ewentualnie na odwrót: Matematyków, logików
Koncepcja etyki E. Levinasa
Koncepcja etyki E. Levinasa Fragment wypowiedzi Jana Pawła II z: Przekroczyć próg nadziei : Skąd się tego nauczyli filozofowie dialogu? Nauczyli się przede wszystkim z doświadczenia Biblii. Całe życie
Uchwała Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. Nr 117/2016/2017. z dnia 27 czerwca 2017 r.
Uchwała Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 117/2016/2017 z dnia 27 czerwca 2017 r. w sprawie określenia zmian w zakładanych efektach kształcenia dla studiów trzeciego stopnia w dziedzinie nauk
Religia ks. Paweł Mielecki Klasa IV
Religia ks. Paweł Mielecki Klasa IV Na ocenę celującą uczeń: Posiada wiedzę i umiejętności przewidziane na ocenę bardzo dobrym (co najmniej w 90%), a nad to: Samodzielnie i twórczo rozwija własne zainteresowania
SPIS TREŚCI. majkrzak_doktor_doktorow.indd :27:58
SPIS TREŚCI Przedmowa... 5 Wstęp... 7 1. Okres średniowiecza... 9 2. Średniowieczna nauka... 12 3. Średniowieczne uniwersytety... 14 4. Scholastyka... 15 5. Pisanie dzieł... 18 6. Język scholastyczny...
Dlaczego chrześcijańskie wychowanie?
Dlaczego chrześcijańskie wychowanie? Wychowuj chłopca odpowiednio do drogi, którą ma iść, a nie zejdzie z niej nawet w starości Prz. 22,6 Rodzic w wychowaniu matka Anna poświęciła Samuela Bogu przed narodzeniem
Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna.
Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna. 2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia średniowieczna a starożytna 2 3 Ogólna charakterystyka filozofii średniowiecznej Ogólna charakterystyka filozofii
Zespół Szkół nr 21 w Bydgoszczy. Informacja zwrotna RELIGIA szkoła podstawowa klasa 4
Zespół Szkół nr 21 w Bydgoszczy Informacja zwrotna RELIGIA szkoła podstawowa klasa 4 Opracowanie: mgr Violetta Kujacińska mgr Małgorzata Lewandowska Zasady: IZ może być ustna lub pisemna, IZ pisemną przekazujemy
Kierunkowe efekty kształcenia Po ukończeniu studiów absolwent:
Załącznik do uchwały nr 145/06/2013 Senatu Uniwersytetu Rzeszowskiego EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW Administracja studia drugiego stopnia poziom kształcenia profil kształcenia tytuł zawodowy
Przedmiotowy system oceniania z religii dla klasy czwartej szkoły podstawowej
Przedmiotowy system oceniania z religii dla klasy czwartej szkoły podstawowej Wymagania programowe i kryteria oceniania I. Podstawowe: Na ocenę celującą uczeń: Spełnia wymagania na ocenę bardzo dobrą.
ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE
ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE Koło Wiedeńskie Karl Popper Thomas Kuhn FILOZOFIA A NAUKA ZAŁOŻENIA W TEORIACH NAUKOWYCH ZAŁOŻENIA ONTOLOGICZNE Jaki jest charakter rzeczywistości językowej? ZAŁOŻENIA EPISTEMOLOGICZNE
ZWIERZĘ CZŁOWIEK BÓG
ZWIERZĘ CZŁOWIEK BÓG Akademia Ignatianum w Krakowie, 2017 ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 39 99 620 wydawnictwo@ignatianum.edu.pl http://wydawnictwo.ignatianum.edu.pl Publikacja dofinansowana ze
WSHiG Karta przedmiotu/sylabus
WSHiG Karta przedmiotu/sylabus KIERUNEK SPECJALNOŚĆ TRYB STUDIÓW SEMESTR Turystyka i Rekreacja Obsługa Ruchu Turystycznego, Hotelarstwo i Gastronomia, Zarządzanie i Marketing w Hotelarstwie, Gastronomii,
OPIS PRZEDMIOTU/MODUŁU KSZTAŁCENIA (SYLABUS)
OPIS PRZEDMIOTU/MODUŁU KSZTAŁCENIA (SYLABUS) 1. Nazwa przedmiotu/modułu w języku polskim Kultura i społeczeństwo wieków średnich 2. Nazwa przedmiotu/modułu w języku angielskim Anthropology of the middle
Załącznik 2. Symbol efektu obszarowego. Kierunkowe efekty uczenia się (wiedza, umiejętności, kompetencje) dla całego programu kształcenia
Załącznik 2 Opis kierunkowych efektów kształcenia w odniesieniu do efektów w obszarze kształcenia nauk ścisłych profil ogólnoakademicki Kierunek informatyka, II stopień. Oznaczenia efektów obszarowych
Załącznik 2. Symbol efektu obszarowego. Kierunkowe efekty uczenia się (wiedza, umiejętności, kompetencje) dla całego programu kształcenia
Załącznik 2 Opis kierunkowych efektów kształcenia w odniesieniu do efektów w obszarze kształcenia nauk ścisłych profil ogólnoakademicki Kierunek informatyka, II stopień, tryb niestacjonarny. Oznaczenia
Filozofia przyrody - Filozofia Eleatów i Demokryta
5 lutego 2012 Plan wykładu 1 Filozofia Parmenidesa z Elei Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii 2 3 4 Materializm Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej
EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Klucz punktowania odpowiedzi MAJ 2010 2 Zadanie 1. (0 2) problemów i tez z zakresu ontologii, epistemologii,
KRYTERIUM WYMAGAŃ Z RELIGII. Uczeń otrzymujący ocenę wyższą spełnia wymagania na ocenę niższą.
KRYTERIUM WYMAGAŃ Z RELIGII Uczeń otrzymujący ocenę wyższą spełnia wymagania na ocenę niższą. KLASA I Semestr I Ocena dopuszczająca -Umie wykonać znak krzyża, -Zna niektóre modlitwy i wymaga dużej pomocy
X. NAUCZANIE KOŚCIOŁA
X. NAUCZANIE KOŚCIOŁA - nauczanie Papieża - dokumenty Stolicy Apostolskiej - dokumenty Soborów oraz Biskupów - Prawo Kanoniczne AUTOR TYTUŁ NUMER STATUS - Znak nr 7-9 (1982) Społeczne nauczanie KK. X.
CZŁOWIEK WE WSPÓŁCZESNEJ KULTURZE. Beata Pituła
CZŁOWIEK WE WSPÓŁCZESNEJ KULTURZE Beata Pituła Kłopoty z kulturą Nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura Johann Gottfried Herder, Myśli o filozofii dziejów, przeł. J. Gałecki, Warszawa 1952,
ks. Edward Wasilewski Ideał świętości Przekaz Dobrej Nowiny w ujęciach graficzno-obrazowych
ks. Edward Wasilewski Ideał świętości Przekaz Dobrej Nowiny w ujęciach graficzno-obrazowych Gniezno 2015 Skład Jan Zbigniew Słowiński Korekta Hanna Kasica Projekt okładki ks. Edward Wasilewski Na okładce
ROZWAŻANIA O JEZYKU NAUKOWYM I RELIGIJNYM
ROZWAŻANIA O JEZYKU NAUKOWYM I RELIGIJNYM Wiesław M. Macek Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Dewajtis 5, 01-815 Warszawa; Centrum Badań Kosmicznych,
Kryteria ocen z religii klasa IV
Kryteria ocen z religii klasa IV dopuszczający znajomość podstawowych modlitw chrześcijańskich: Ojcze nasz, Pozdrowienie Anielskie..., formuła spowiedzi świętej, warunki sakramentu pokuty, wyjaśnienie
Wiadomości ogólne. VIII Dział 2 Religia. Teologia. VIII.1 Dział 2 Religia. Teologia wiadomości ogólne
Wiadomości ogólne VIII Dział 2 Religia. Teologia VIII.1 Dział 2 Religia. Teologia wiadomości ogólne Dział 2 Religia. Teologia obejmuje teologię, systematykę Kościołów chrześcijańskich i religii niechrześcijańskich
I. Ty ścieżkę życia mi ukażesz
Ks. Michał Miecznik ROZKŁAD MATERAŁU W KLASACH LO (zgodny z programem nauczania nr AZ-4-0/). Ty ścieżkę życia mi ukażesz MESĄC LCZBA GODZN TREŚC NAUCZANA WYNKAJĄCE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ KATECHEZY. Ukochani
Klasa V Program AZ-2-01/10 Podręcznik Wierzę w Boga AZ-22-01/10-PO-1/12 Imprimatur N. 1784/2012 Klasa V
Klasa V Program AZ-2-01/10 Podręcznik Wierzę w Boga AZ-22-01/10-PO-1/12 Imprimatur N. 1784/2012 Klasa V Wszystkie punkty jak do oceny bardzo-dobrej, oraz udział w konkursach, zaangażowanie w zajęcia pozalekcyjne
Ekonomia i gospodarka w encyklikach Jana Pawła II
Ekonomia i gospodarka w encyklikach Jana Pawła II Jaka jest ekonomia Boga? Socjalizm czy kapitalizm? Czy istnieje trzecia droga? Czy jest nią wolna ekonomia? Tomasz G. Cieślar Lublin 2005/Poznań 2011 Copyright
Nauka & Wiara. DSW Wrocław 27 kwietnia 2013
Nauka & Wiara DSW Wrocław 27 kwietnia 2013 Nauka & Wiara c, TM, All rights (lefts) reserved, etc... DSW Wrocław 27 kwietnia 2013 Bohaterowie dramatu Bohaterowie dramatu Wiara Nauka Bohaterowie dramatu
I. Informacje ogólne. 1. Nazwa modułu kształcenia: Wstęp do nauk teologicznych z elementami metodologii. 2. Kod modułu kształcenia 12-DDS01
I. Informacje ogólne. Nazwa modułu : Wstęp do nauk teologicznych z elementami metodologii 2. Kod modułu 2-DDS0 3. Rodzaj modułu : Konwersatorium i obowiązkowe 4. Kierunek studiów: Dialog i Doradztwo Społeczne
K o n cep cje filo zo fii przyrody
K o n cep cje filo zo fii przyrody Podręczniki filozofii przyrody rozpoczynają się zwykle rozdziałem, w którym uzasadnia się - odwołując się zazwyczaj do historii nauki - że coś takiego jak filozofia przyrody
PODSTAWA PROGRAMOWA NAUCZANIA RELIGII PRAWOSŁANEJ POLSKIEGO AUTOKEFALICZNEGO KOŚCIOŁA PRAWOSŁAWNEGO SZKOŁA PODSTAWOWA
PODSTAWA PROGRAMOWA NAUCZANIA RELIGII PRAWOSŁANEJ POLSKIEGO AUTOKEFALICZNEGO KOŚCIOŁA PRAWOSŁAWNEGO SZKOŁA PODSTAWOWA Szkoła podstawowa Etap I Klasy I- III Cele katechetyczne: 1. Zachęcanie do aktywnego
Filozofia, ISE, Wykład V - Filozofia Eleatów.
2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia Parmenidesa z Elei Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii 2 3 Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii
KRYTERIA OCEN Z RELIGII
KRYTERIA OCEN Z RELIGII Ocenę celującą otrzymuje uczeń, który: posiada religijne wykraczające poza program nauczania i potrafi je zaprezentować, jest bardzo aktywny na lekcji, chętnie włącza się w dyskusje
W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego
W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego Sens życia Gdy na początku dnia czynię z wiarą znak krzyża, wymawiając słowa "W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego", Bóg uświęca cały czas i przestrzeń, która otworzy
JAN PAWEŁ II DO POLSKICH UCZONYCH
JAN PAWEŁ II DO POLSKICH UCZONYCH (1978 2005) Słowo Założyciela Ks. Marian Piwko CR Wprowadzenie Ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański Wybór i opracowanie Adam Wieczorek Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
Fizyka a fizykoteologia. Współczesne problemy.
Fizyka a fizykoteologia. Współczesne problemy. Janusz Mączka Ośrodek Badań Interdyscyplinarnych Wydział Filozoficzny Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie 2 1. Definicje 2. Powstanie fizykoteologii
Kierunek Zarządzanie II stopnia Szczegółowe efekty kształcenia i ich odniesienie do opisu efektów kształcenia dla obszaru nauk społecznych
Kierunek Zarządzanie II stopnia Szczegółowe efekty kształcenia i ich odniesienie do opisu efektów kształcenia dla obszaru nauk społecznych Objaśnienie oznaczeń: Z efekty kierunkowe dla Zarządzania W wiedza
Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II
Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II Wojciech Kosek Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, Bielsko-Biała, 10. kwietnia 2014 r. Konferencja Personalistyczna koncepcja wychowania
Klasyfikacja światopoglądów
Bóg Wszechświat Klasyfikacja światopoglądów Zebranie obrazków i przemyśleń Jesień 2018 wojtek@pp.org.pl http://wojtek.pp.org.pl Klasyfikacja światopoglądów Od pewnego czasu przekonany jestem, że istnieją
1. ZAKŁADANE EFEKTY KSZTAŁCENIA MODUŁU. Opis efektu kształcenia. kształcenia modułu. kierunku TMA_W01 TMA_W04 TMA_W08 TMA_W17 TMA_W18
NAZWA MODUŁU KSZTAŁCENIA: Teologia ekumeniczna II NAZWA W JĘZYKU ANGIELSKIM: Ecumenical Theology II KOD MODUŁU: 12-TN-13-TDTE2 KIERUNEK STUDIÓW: teologia POZIOM STUDIÓW: jednolite magisterskie PROFIL KSZTAŁCENIA:
określone Uchwałą Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 156/2012/2013
Załącznik Nr 2.9 do Uchwały Nr 156/2012/2013 Senatu UKW z dnia 25 września 2013 r. EFEKTY KSZTAŁCENIA określone Uchwałą Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 156/2012/2013 z dnia 25 września 2013
Nazwa kierunku: Teologia pastoralna Poziom studiów: studia jednolite magisterskie Sylabus modułu: Filozofia człowiek i przyroda TM_FCP
Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Nazwa kierunku: Teologia pastoralna Poziom studiów: studia jednolite magisterskie Sylabus modułu: Filozofia człowiek i przyroda TM_FCP 1. Informacje ogólne koordynator
W domu i rodzinie Jezusa
W d r o d z e d o W i e c z e r n i k a 1 W domu i rodzinie Jezusa Podręcznik do religii dla klasy I szkoły podstawowej Wydawnictwo WAM Kraków 2011 Podręcznik nr AZ-11-01/1-11 do nauczania religii rzymskokatolickiej
Podstawy fizyki: Budowa materii. Podstawy fizyki: Mechanika MS. Podstawy fizyki: Mechanika MT. Podstawy astronomii. Analiza matematyczna I, II MT
Zajęcia wyrównawcze z matematyki Zajęcia wyrównawcze z fizyki Analiza matematyczna I, II MS Analiza matematyczna I, II MT Podstawy fizyki: Budowa materii Podstawy fizyki: Mechanika MS Podstawy fizyki:
AKADEMIA SZTUK PIĘKNYCH IM. JANA MATEJKI W KRAKOWIE WYDZIAŁ ARCHITEKTURY WNĘTRZ
EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU ARCHITEKTURA WNĘTRZ STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA profil ogólnoakademicki w obszarze w zakresie sztuki WIEDZA u obszarowego 1. Wiedza o realizacji prac artystycznych K1_W01
I. Program studiów 6-letnich jednolitych magisterskich Kierunek: Teologia Specjalność: Kapłańska
1. Przedmioty obowiązkowe 1.1. Kanon studiów teologicznych I. Program studiów 6-letnich jednolitych magisterskich Kierunek: Teologia Specjalność: Kapłańska Wstęp do filozofii Z 1 Historia filozofii starożytnej
2. Wymagania wstępne w zakresie wiedzy, umiejętności oraz kompetencji społecznych (jeśli obowiązują)
I. Informacje ogólne OPISU MODUŁU KSZTAŁCENIA (SYLABUS). Nazwa modułu : Małżeństwo i rodzina w Biblii 2. Kod modułu 2-DDS29r 3. Rodzaj modułu : obowiązkowy 4. Kierunek studiów: Dialog i Doradztwo Społeczne
oznaczenie stosownym symbolem z jakiego obszaru jest efekt kształcenia 1 Symbol efektów kształcenia dla programu kształcenia Efekty kształcenia
Efekty kształcenia dla kierunku filologia polska, specjalność język literatura kultura, studia II stopnia prowadzonym na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, przyjęte uchwałą Rady Wydziału
Święty Ʀ8*Ɗ5 : Ojciec # 3 "5 " - # & 35 Pio 1
Święty Ojciec Pio 1 3 Wydawnictwo WAM Księża Jezuici, 2017 Opieka redakcyjna: Klaudia Adamus Opracowanie: Izabela Izdebska Korekta: Dorota Trzcinka Projekt okładki: Andrzej Sochacki Leon Wyczółkowski,
EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW: PEDAGOGIKA. I. Umiejscowienie kierunku w obszarze kształcenia wraz z uzasadnieniem
EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW: PEDAGOGIKA Poziom kształcenia Profil kształcenia Tytuł zawodowy absolwenta studia I stopnia ogólnoakademicki licencjat I. Umiejscowienie kierunku w obszarze kształcenia
Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych
Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych 2011-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych 2 Podział dyscyplin filozoficznych Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych: