Recenzent: prof. UŁ, dr hab. Jolanta Grotowska-Leder

Transkrypt

1

2

3

4 prof. UŁ, dr hab. Jolanta Grotowska-Leder Recenzent: Zespół realizujący projekt współpracujący przy opracowaniu raportu: dr Piotr Szukalski mgr Paulina Bunio-Mroczek mgr Joanna Dytrych mgr Bogdan Jankowski mgr Kamil Kruszyński mgr Maciej Tomczak Projekt okładki Anna Szumigaj - Badziak Copyright by autorzy, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2010 ISBN Wydawnictwo Biblioteka Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego Fundacja Instytut Inicjatyw Społecznych 2

5 Spis treści 1. Wstęp Główne wyniki w skrócie Miejsce Łodzi wśród pozostałych dużych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego Wyniki badania Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie utrwaleniem biedy i wykluczenia społecznego w przyszłości Sytuacja rodzinna i zatrudnienie rodziców Sytuacja życiowa respondentów wymiary deprywacji Wymiar ekonomiczny Wymiar przestrzenny Funkcjonowanie w roli ucznia Relacje rówieśnicze z kolegami szkolnymi Zajęcia pozalekcyjne organizowane przez szkołę i zajęcia komercyjne Zajęcia pozalekcyjne poza szkołą Wakacje Relacje rodzinne Wymiar zdrowia Podsumowanie analiz: Deprywacja wielowymiarowa Działania podejmowane w mieście na rzecz diagnozowanych grup problemowych Władze samorządowe Pomoc społeczna Szkoły podstawowe i gimnazjalne oraz inne instytucje edukacyjne Inne instytucje i organizacje Podsumowanie Zakończenie

6 Spis Tabel Tabela 1 Hierarchia badanych miast od zajmujących najniższą do zajmujących najwyższą pozycję pod względem rozwoju lokalnego Tabela 2 Udział ludności w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ludności ogółem (stopa biedy wśród ludności ogółem) w latach Tabela 3 Udział dzieci w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ogółu dzieci (stopa biedy wśród dzieci) w latach Tabela 4 Udział uczniów szkół podstawowych dożywianych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania Tabela 5 Udział respondentów wychowujących się bez rodziców, w rodzinach monoparentalnych oraz w rodzinach pełnych Tabela 6 Udział respondentów żyjących w rodzinach o różnym zatrudnieniu rodziców w badanych miastach Tabela 7 Funkcjonowanie w roli ucznia % powtarzających klasę, uczestniczących w lekcjach wyrównawczych, uważanych przez nauczycieli za uczniów słabych, ocenianych niesprawiedliwie, nielubianych przez nauczycieli Tabela 8 Relacje rówieśnicze respondenci uczestniczący w bójkach i kłótniach w szkole, odwiedzani przez kolegów rzadko i nigdy, odwiedzający kolegów z klasy rzadko i nigdy (w %) Tabela 9 Udział respondentów nie uczestniczących w podanych formach aktywności pozalekcyjnej w badanych miastach Tabela 10 Pozycja w rankingu badanych miast w analizowanych wymiarach deprywacji Tabela 11 Opieka całkowita dla dzieci i młodzieży oraz instytucje pośredniczące w Łodzi.. 44 Tabela 12 Działania na rzecz dzieci i młodzieży zagrożonych wykluczeniem społecznym i ich rodzin podejmowane przez instytucje pomocy społecznej oraz instytucje realizujące zadania z zakresu pomocy społecznej powierzone przez MOPS Tabela 13 Dożywianie w szkołach podstawowych i gimnazjach w Łodzi w roku

7 Spis Wykresów Wykres 1 Udział respondentów żyjących w rodzinach wielodzietnych w badanych miastach Wykres 2 Aktywność zawodowa ojców i matek respondentów w badanych miastach Wykres 3 Udział respondentów niemających swojego łóżka oraz swojego biurka w badanych miastach Wykres 4 Udział respondentów w badanych miastach dysponujących pieniędzmi na własne potrzeby Wykres 5 Udział uczniów doznających deprywacji w wymiarze przestrzennym w badanych miastach Wykres 6 Udział w zajęciach pozalekcyjnych dostępnych na zasadach komercyjnych Wykres 7 Udział w zajęciach organizowanych przez zespół muzyczny/taneczny w poszczególnych miastach Wykres 8 Udział w zajęciach organizowanych przez kluby sportowe w poszczególnych miastach Wykres 9 Udział w zajęciach organizowanych przez harcerstwo w poszczególnych miastach Wykres 10 Udział w zajęciach organizowanych przez parafie w poszczególnych miastach.. 33 Wykres 11 Udział w zajęciach organizowanych przez świetlice środowiskowe Wykres 12 Udział uczniów wykluczonych z wypoczynku wakacyjnego w poszczególnych miastach Wykres 13 Udział respondentów doświadczających deprywacji w relacjach rodzinnych w badanych miastach Wykres 14 Udział respondentów negatywnie nastawionych do spędzania czasu z rodzicami w badanych miastach Wykres 15 Udział respondentów chorujących częściej niż raz w roku na co najmniej trzy choroby w badanych miastach Wykres 16 Udział uczniów doświadczających deprywacji zdrowotnej w badanych miastach 40 Wykres 17 Zasięg (w %) wielorakiej deprywacji wśród uczniów w badanych miastach

8 Podziękowanie Zespół projektu kieruje słowa podziękowania do dyrekcji i nauczycieli szkół, w których przeprowadzaliśmy badania, do rodziców uczniów, którzy wyrazili zgodę na uczestnictwo syna lub córki w badaniu socjologicznym oraz do samych szóstoklasistów, którzy okazali się kompetentnymi i poważnymi respondentami dzieląc się z nami swoimi uwagami i spostrzeżeniami. Dziękujemy pracownikom i reprezentantom służb społecznych i organizacji pozarządowych, którzy istotnie wzbogacili naszą wiedzę o mieście i jego problemach. Słowa podziękowania kierujemy także do władz miasta za udostępnienie niezbędnych dokumentów i do wszystkich osób, które pomogły nam w uzyskaniu informacji potrzebnych do stworzenia niniejszego opracowania. 6

9 1. Wstęp Rząd Polski, wypełniając zalecenia Unii Europejskiej, uznał za priorytetowe w latach przeciwdziałanie biedzie i wykluczeniu społecznemu wśród dzieci, zobowiązując władze lokalne wszystkich szczebli do realizacji tego priorytetu. Jednakże, na poziomie społeczności lokalnych wiedza na temat zasięgu biedy wśród dzieci i ich specyficznych potrzeb jest ograniczona, co wynika z braku danych oraz z ograniczonej współpracy między instytucjami zajmującymi się dziećmi. W latach Instytut Socjologii UŁ, we współpracy z Fundacją Instytut Inicjatyw Społecznych w Łodzi, realizuje projekt badawczy WZLOT Wzmocnić szanse i osłabić transmisję biedy wśród mieszkańców miast województwa łódzkiego. Celem projektu jest wzmocnienie procesu inkluzji społecznej poprzez dostarczenie władzom lokalnym naukowo udokumentowanej wiedzy o grupach ludności zagrożonych biedą i ekskluzją społeczną oraz informacji o dobrych praktykach realizowanych gdzie indziej. W szczególności realizacja projektu WZLOT przyczynić się ma do ustalenia stopnia nasilenia biedy wśród dzieci w dużych miastach regionu łódzkiego oraz do opracowania na podstawie specjalnie zaplanowanych badań diagnozy sytuacji i potrzeb dzieci żyjących w warunkach, które stwarzają szczególne zagrożenie kontynuacją biedy i wykluczenia także w przyszłości. W polu zainteresowania badaczy znalazły się również dzieci i młodzież niepełnosprawna. Badania realizowane były w Łodzi oraz w sześciu miastach województwa łódzkiego o populacji powyżej 50 tysięcy mieszkańców: w Bełchatowie, Pabianicach, Piotrkowie Trybunalskim, Radomsku, Tomaszowie Mazowieckim i w Zgierzu. Zdecydowaliśmy się skoncentrować uwagę na miastach, ponieważ w trakcie wieloletnich badań prowadzonych na terenie Łodzi 1 stwierdziliśmy, że ludność biedna jest znacząco nadreprezentowana wśród mieszkańców kilku kwartałów ulic zlokalizowanych w śródmiejskiej strefie miasta, 1 Wyniki tych badań zostały opublikowane w następujących książkach: Warzywoda-Kruszyńska W., Grotowska- Leder J. (1996), Wielkomiejska bieda. Klienci pomocy społecznej w okresie transformacji, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. (red.) (1998, 2001), Żyć i pracować w enklawach biedy, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. (red.) (1999, 2001), (Żyć) Na marginesie wielkiego miasta, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. (red.) (2001), Lokalne strategie przeciwdziałania bezrobociu i biedzie, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. Grotowska- Leder J., Krzyszkowski J. (2003), Lokalna polityka wobec biedy i pomocy społecznej, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Tarkowska E., Warzywoda-Kruszyńska W., Wódz K. (2003), Biedni o sobie i swoim życiu, Katowice: Wyd. Śląsk; Grotowska-Leder J. (2004), Fenomen wielkomiejskiej biedy. Od epizodu do underclass, Łódź: Wydawnictwo UŁ; Golczyńska-Grondas A. (2004), Mężczyźni z enklaw biedy, Łódź: Wyd. ABSOLWENT; Potoczna M., Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Kobiety z łódzkich enklaw biedy. Bieda w cyklu życia i międzypokoleniowym przekazie, Łódź: Wyd. UŁ. 7

10 przekraczając znacznie średnią stopę biedy w kraju. Nasunęło to nam przypuszczenie, że również w mniejszych miastach występuje proces skupiania się gospodarstw biednych w określonych fragmentach ich przestrzeni. Takie przestrzenie miejskie ulegają szybkiej degradacji społecznej i zagrożenie przeniesieniem biedy do następnego pokolenia jest tam relatywnie większe niż na obszarach, gdzie ludność biedna jest rozproszona wśród osób lepiej sytuowanych i lepiej radzących sobie w życiu. Istnienie przestrzennych zróżnicowań w miastach w omawianym zakresie nie jest brane pod uwagę w lokalnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych, ponieważ władze miejskie nie mają odpowiednich danych, a z opracowań Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że ludność miejska jest mniej narażona na biedę niż ludność wiejska. Służby społeczne działające na obszarach nasilonej biedy nie biorą pod uwagę specyfiki tych miejsc i nie wykraczają w swoich aktywnościach poza codzienną rutynę. To sprawia, że ich przedsięwzięcia są nieskuteczne i, jak dokumentuje przykład Łodzi 2, kolejne mieszkające tam pokolenia stają się klientami pomocy społecznej. A przecież można temu zapobiec wzmacniając szanse dzieci i młodzieży zagrożonej biedą i wykluczeniem społecznym. W każdym z miast obszary nasilonej biedy zostały wytyczone na podstawie współczynnika dożywiania dzieci w szkołach podstawowych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania. Rejony szkół o najwyższych wartościach współczynników wyznaczyły enklawy dziecięcej biedy. W tych szkołach jesienią 2008 roku przeprowadziliśmy ankietę audytoryjną wśród wszystkich szóstoklasistów. Ogółem w miastach województwa łódzkiego zebrano 1408 ankiet, w tym 859 poza Łodzią 3. Przeprowadzono także pogłębione wywiady swobodne z wybranymi dziećmi, korzystającymi ze wsparcia instytucji pomocy społecznej oraz z uczniami niepełnosprawnymi. Celem badań przeprowadzonych wśród szóstoklasistów było zdiagnozowanie warunków życia nastolatków kończących szkoły podstawowe zlokalizowane na terenie dziecięcych enklaw biedy, a w szczególności ustalenie jak dużą część stanowią wśród nich tacy, których pomyślny rozwój i szanse życiowe mogą być zagrożone wskutek deprywacji wielu potrzeb. Ważnym aspektem badań było także określenie subiektywnego poczucia dobrostanu nastolatków, bardzo ważnego w osiąganiu sukcesu życiowego. 2 Zobacz Bunio-Mroczek P., Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Wczesne rodzicielstwo jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym, Łódź: Wyd. Biblioteka, Jankowski B., Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Łódzkie enklawy biedy po 10 latach, Łódź. Wyd. Biblioteka. 3 Metodologię tych badań znajdzie Czytelnik w opracowaniu Petelewicz M., Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie utrwaleniem biedy i wykluczenia społecznego w przyszłości, Łódź: Wyd. Biblioteka. 8

11 Trzeba zaznaczyć, że nie wszystkie dzieci chodzące do szkół zlokalizowanych w enklawach dziecięcej biedy żyją w rodzinach biednych, korzystających z zasiłków z pomocy społecznej. Zdecydowana ich większość wychowuje się w rodzinach dobrze sobie radzących i niekorzystających z pomocy społecznej. Ale są także tacy, których rodzinom wiedzie się źle a oni sami doświadczają wielu upośledzeń. O nich w szczególności chodzi w naszych badaniach i z takiego punktu widzenia opracowaliśmy ten raport. W sprawie przeciwdziałania biedzie wśród dzieci, a w szczególności w sprawie łagodzenia jej skutków, duże możliwości ma społeczność lokalna i władze lokalne. Dlatego w raporcie tym zamieszczamy także sprawozdanie z działań, które udało się nam odtworzyć z istniejących zasobów informacyjnych i w oparciu o wywiady fokusowe z przedstawicielami władz miejskich, reprezentantami instytucji społecznych oraz organizacji pozarządowych działających na terenie miasta. Niestety, w miastach nie ma skonsolidowanych baz danych pozwalających na kompletny opis takich działań. To sprawia, że również nasz raport może zawierać braki i nie informować o inicjatywach, które godne są podkreślenia i rozpropagowania. Ponieważ miasto jako całość stanowi kontekst, w którym osadzony jest problem zagrożenia biedą i wykluczeniem wskutek biedy wśród dzieci, prezentację wyników naszych badań rozpoczynamy od wskazania na usytuowanie Łodzi wśród największych miast województwa łódzkiego ze względu na poziom rozwoju lokalnego, rozpatrywany z punktu widzenia jakości życia mieszkańców. Mamy nadzieję, że prezentowane opracowanie stanie się przedmiotem dyskusji w kręgach politycznych i administracyjnych miasta, że wzbudzi zainteresowanie zwykłych obywateli i okaże się pomocne w pracy z dziećmi i młodzieżą ze środowisk zagrożonych i zaniedbanych. 9

12 2. Główne wyniki w skrócie 1. Łódź zajmuje pozycję najwyższą wśród dużych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego mającego wpływ na warunki życia ludności. 2. Gdy chodzi o udział ludności biednej ogółem oraz o udział dzieci żyjących w biedzie Łódź znajduje się w grupie miast o względnie przeciętnym nasileniu stopy biedy w województwie łódzkim. 3. Na terenie miasta istnieją obszary, gdzie występować może zagrożenie transmisją biedy do kolejnych faz życia. Obserwuje się dużą koncentrację dzieci żyjących w biedzie w jedenastu łódzkich szkołach, w których współczynniki dożywiania przekraczają znacznie średnią dla całego miasta. 4. W Łodzi grupa uczniów, których warunki życiowe i relacje społeczne zagrażają rozwojowi prowadzącemu do sukcesu szkolnego i w przyszłości do dobrej pracy stanowi 15% - wynik ten jest jednym z najwyższych wśród badanych miast. 5. Zwraca uwagę skala deprywacji łódzkich szóstoklasistów w sferze materialnej udziały procentowe dzieci dzielących łóżko z inną osobą, nieposiadających własnego biurka, bez dostępu do komputera i Internetu w domu są w tym mieście jedne z największych w porównaniu z innymi miastami. Odnotowano także najwyższy udział dzieci pozbawionych opieki dentystycznej. 6. W Łodzi w zestawieniu z innymi miastami odnotowano najwyższy odsetek szóstoklasistów, których matka pracuje. 7. Warunki mieszkaniowe uczniów na terenie Łodzi są najgorsze w porównaniu z rówieśnikami z innych miast. Brak ciepłej wody oraz brak ubikacji w mieszkaniu deklaruje odpowiednio 8,5% i 6,5% badanych respondentów. 8. Łódź jest miastem, w którym uczniowie najrzadziej korzystają z zajęć pozaszkolnych oferowanych na komercyjnych zasadach. Jedynie co piaty szóstoklasista korzysta z korepetycji, a tylko 18% uczniów ma dodatkowe lekcje z języka obcego. 9. Szóstoklasiści z Łodzi w porównaniu z uczniami z innych miast województwa stosunkowo często doświadczają deprywacji w wymiarze relacji rodzinnych. 10. Łódź zajmuje ostatnie pozycje w pięciu na osiem analizowanych wymiarów deprywacji. 10

13 3. Miejsce Łodzi wśród pozostałych dużych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego Łódź to miasto wojewódzkie w środkowej Polsce, położone na wzniesieniach łódzkich, siedziba władz województwa łódzkiego oraz powiatu łódzkiego wschodniego, a także ważny ośrodek akademicki (6 uczelni państwowych oraz 20 prywatnych) oraz kulturalny. Łódź - o powierzchni 293,25 km 2 jest największym pod względem liczby ludności miastem w województwie łódzkim ( osoby 4 ), a trzecim w kraju. Wraz z rozwojem przemysłu w mieście, rosła także liczba mieszkańców Łodzi. Z małej osady jeszcze na początku XIX wieku, Łódź stała się w 1850 roku drugim po Warszawie miastem pod względem liczby mieszkańców w Królestwie Polskim. W przeciągu stulecia liczba ludności zwiększyła się w Łodzi 600 krotnie, z niecałego tysiąca w 1815 roku do 600 tys. w 1915 roku. Tak szybki wzrost demograficzny w XIX wieku jest nieporównywalny w skali całej Europy. W celu określenia miejsca zajmowanego przez Łódź w rankingu miast, zastosowano model taksonomicznej analizy rozwoju lokalnego 5 w oparciu o wskaźniki charakteryzujące jakość życia mieszkańców, dostępne na stronie internetowej odnoszące się do roku W centrum uwagi znalazły się następujące wskaźniki: Uwarunkowania ekonomiczne: 1. saldo migracji, uwzględniając migracje wewnętrzne i zagraniczne [w liczbie osób] 2. odsetek osób bezrobotnych wśród osób w wieku produkcyjnym Wychowanie przedszkolne: 3. liczba dzieci w wieku 3 7 przypadająca na 1 miejsce w przedszkolach ogółem 4. odsetek dzieci w wieku 3 7 objętych wychowaniem przedszkolnym Kształcenie dzieci w szkołach podstawowych i gimnazjalnych: 5. liczba uczniów przypadająca na jedno pomieszczenie szkolne w szkole podstawowej 6. liczba uczniów przypadająca na jedno pomieszczenie szkolne w gimnazjum 4 Por. Miasta Wojewódzkie, GUS Sierpień 2009, s.12, tab Analizę przeprowadziła Kornelia Milczarek. 11

14 7. liczba dzieci w szkołach podstawowych i gimnazjach ogółem przypadająca na 1 komputer przeznaczony do użytku uczniów 8. liczba dzieci w szkołach podstawowych i gimnazjach ogółem przypadająca na 1 komputer przeznaczony do użytku uczniów z szerokopasmowym dostępem do Internetu 9. współczynnik skolaryzacji netto w gimnazjach ogółem Możliwości spędzania czasu wolnego: 10. średnia liczba wypożyczonych woluminów na jednego czytelnika biblioteki publicznej 11. liczba mieszkańców ogółem przypadająca na jedną placówkę biblioteczną Ochrona zdrowia: 12. zgony niemowląt na 1000 ludności ogółem 13. liczba mieszkańców ogółem przypadająca na 1 przychodnię liczba dzieci w wieku 0 2 przypadająca na 1 miejsce w żłobku Struktura rodziny i pomoc społeczna: 15. minimalny odsetek dzieci żyjących w rodzinach wielodzietnych (troje i więcej dzieci) 16. odsetek ludności w gospodarstwach domowych utrzymujących się z zasiłków pomocy społecznej wśród ludności ogółem 17. odsetek dzieci w gospodarstwach domowych utrzymujących się z zasiłków z pomocy społecznej 18. odsetek uczniów w szkołach dożywianych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania 19. Różnica między stopą biedy w roku 2005 i Liczba dzieci w wieku 0-17 przypadających na jedną organizację pozarządową i publiczną skierowaną do dzieci i młodzieży 7 6 Dane dla obu zmiennych z roku Na podstawie ngo.pl 12

15 Dochody i wydatki samorządów terytorialnych per capita: 21. dochody budżetu gminy i miast na prawach powiatu przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] 22. wydatki budżetu gminy na oświatę i wychowanie przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] 23. wydatki budżetu gminy na ochroną zdrowia przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] 24. wydatki budżetu gminy na pomoc społeczną przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] Gospodarka mieszkaniowa: 25. liczba nowych mieszkań oddanych do użytku w 2007 roku przypadająca na 1000 mieszkańców. Jak ilustrują dane w tabeli 1, duże miasta województwa łódzkiego grupują się w trzy klastry. Pierwszy tworzą te, które uzyskały wartości poniżej 0,3, następnie te, które uzyskały wartości wyższe niż 0,3 ale niższe niż 0,4 oraz Łódź, która na skali uzyskała wartość powyżej 0,5. Bełchatów, wraz z Piotrkowem Trybunalskim i Zgierzem, lokuje się na środkowych pozycjach pod względem rozwoju lokalnego analizowanego z punktu widzenia jakości życia mieszkańców. Radomsko, Tomaszów Mazowiecki i Pabianice zajęły w tej hierarchii niższą pozycję, a Łódź zajęła pozycję najwyższą, ze wskaźnikiem przekraczającym dwukrotność analogicznych wskaźników w Radomsku, Tomaszowie Mazowieckim czy Pabianicach. Tabela 1 Hierarchia badanych miast od zajmujących najniższą do zajmujących najwyższą pozycję pod względem rozwoju lokalnego Radomsko 0, Tomaszów Mazowiecki 0, Pabianice 0, Piotrków Trybunalski 0, Bełchatów 0, Zgierz 0, Łódź 0, Źródło: obliczenia własne 13

16 Pozycja w rankingu miast ze względu na poziom rozwoju lokalnego nie jest jednoznacznie powiązana z zasięgiem biedy wśród mieszkańców ogółem oraz wśród dzieci. Ranking miast ze względu na zasięg biedy jest inny niż ze względu na poziom rozwoju lokalnego (tab. 2). Łódź jest miastem o względnie przeciętnym nasileniu biedy wśród ludności ogółem oraz wśród dzieci. Ze względu na stopę biedy 8 wśród ludności ogółem Łódź lokuje się w nieco gorszej kategorii niż Pabianice i Zgierz, a ze względu na stopę biedy wśród dzieci (tab. 3) w tej samej co Zgierz. W okresie wyjściowym Łódź, obok Pabianic, charakteryzowała się relatywnie najniższym odsetkiem ludzi pobierającej zasiłki z pomocy społecznej. Rok 2008 wskazuje na wyraźne pogorszenie się sytuacji materialnej mieszkańców Łodzi na tle większości badanych miast. Tabela 2 Udział ludności w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ludności ogółem (stopa biedy wśród ludności ogółem) w latach Miasto Bełchatów 11,16 7,74 7,71 7,18 6,44 Pabianice 8,19 8,26 7,59 6,77 6,34 Piotrków Trybunalski 14,55 11,24 12,63 12,13 9,79 Radomsko 9,89 10,88 10,84 9,49 9,85 Tomaszów Mazowiecki 12,78 14,78 8,71 12,56 10,78 Zgierz 11,69 15,19 6,1 4,8 6,52 Łódź 8,29 10,19 5,61 5,72 7,85 Województwo łódzkie 12,36 12,8 9,21 8,87 9,7 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS oraz statystyk Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi. Podobnie jak w pozostałych miastach stopa biedy wśród dzieci jest w Łodzi wyższa niż wśród ludności dorosłej. Łódź ze względu na współczynnik biedy wśród dzieci plasuje się na piątej pozycji spośród analizowanych miast, poniżej przeciętnej dla całego województwa. Większe nasilenie biedy wśród dzieci występuje tylko w Tomaszowie Mazowieckim i Piotrkowie Trybunalskim. Miasta sąsiadujące bezpośrednio z Łodzią wypadają pod tym względem nieco lepiej. Jednakże, dziecko żyjące w rodzinie korzystającej z pomocy społecznej spotyka się w Łodzi, podobnie jak w innych miastach, 8 Stopa biedy liczona jest jako stosunek osób objętych pomocą społeczną (z wyłączeniem pracy socjalnej) do ogólnej liczby ludności danej kategorii przestrzennej czy wiekowej (mieszkańcy miasta/dzieci i młodzież w wieku 0-17 lat). 14

17 prawie dwa razy częściej niż osobę dorosłą żyjącą przy wsparciu pomocy społecznej wśród ogółu ludzi dorosłych. Tabela 3 Udział dzieci w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ogółu dzieci (stopa biedy wśród dzieci) w latach Miasto Bełchatów 11,38 13,57 14,48 14,57 12,32 Pabianice 7,86 16,36 16,08 14,55 12,31 Piotrków Trybunalski 26,62 20,05 22,22 21,47 17,78 Radomsko 15,20 19,44 19,97 12,01 12,19 Tomaszów Mazowiecki 20,63 27,95 24,17 28,00* 25,04* Zgierz 18,30 24,92 24,98 21,76 14,10 Łódź 13,23 18,68 18,49 16,73 14,20 Województwo łódzkie 19,13 24,18 24,19 22,2 19,36 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS oraz statystyk Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi. *kryterium dochodowe upoważniające do otrzymania posiłku w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania zostało podniesione przez Radę Miejską do 200% kryterium ustalonego w Ustawie o pomocy społecznej, a więc wyższy dochód stanowił granicę upoważniającą do otrzymania tej formy wsparcia Dobrym wskaźnikiem warunków materialnych dzieci jest udział korzystających z bezpłatnych obiadów w szkole 9. W roku 2007 średnio w szkołach podstawowych Łodzi było dożywianych 13% uczniów (tab. 4). Łódź lokowała się wśród miast o relatywnie wysokim współczynniku dożywiania, obok Radomska (13%). Gorsza sytuacja miała miejsce w Piotrkowie Trybunalskim (17% dożywianych dzieci), Tomaszowie Mazowieckim (15%). Miastem o najniższym współczynniku dożywiania dzieci był w roku 2007 Zgierz (8%). 9 Program Pomoc państwa w zakresie dożywiania jest adresowany do ludzi i rodzin o niskich dochodach. Przysługuje gospodarstwom domowym, w których dochód na jedną osobę, nie przekracza 150% kryterium dochodowego upoważniającego do otrzymywania zasiłku z pomocy społecznej. W przypadku osób samotnie gospodarujących jest to 715,50 zł, a rodzin 526,50 zł na miesiąc. 15

18 Tabela 4 Udział uczniów szkół podstawowych dożywianych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania Miasto Bełchatów 11,0 13,0 Pabianice 11,0 13,5 Radomsko 13,0 14,4 Tomaszów Mazowiecki 15,0 13,5 Zgierz 8,0 7,5 Łódź 13,0 10,4 Piotrków Trybunalski 17,0 14,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych MOPS oraz Systemu Informacji Oświatowej Centrum Informatycznego Edukacji Rozmieszczenie dzieci z ubogich rodzin na terenie miasta, określane na podstawie współczynnika dożywiania uczniów w szkołach podstawowych, było nierównomierne. Współczynnik ten przybierał wartości od 2% do blisko 52%, co oznacza, że w pierwszej z wymienionych szkół co pięćdziesiąty uczeń pochodził z rodziny o niskich dochodach (biednej), a w drugiej co drugi. W jedenastu łódzkich szkołach podstawowych o najwyższych współczynnikach dożywiania, wytypowanych do badania, zgrupowanych było blisko 34% ogółu dożywianych uczniów w Łodzi, podczas gdy w szkołach tych uczyło się tylko 13,8% ogółu uczniów łódzkich szkół podstawowych. Zatem, w Łodzi występuje duża koncentracja dzieci z biednych rodzin na obszarze odpowiadającym rejonom tych szkół. W roku 2008 udział uczniów dożywianych zmniejszył się w omawianym mieście o 2,6 punktu procentowego i wynosił 10,4%. Łódź, obok Zgierza, znalazła się wśród miast, w których spadł odsetek dzieci dożywianych i należał do najniższych, podczas gdy w Bełchatowie, Pabianicach i Radomsku wskaźnik ten wzrósł. Należy odnotować, że te same łódzkie szkoły, co rok wcześniej, zajmowały w 2008 roku najwyższe pozycje na liście uporządkowanej od najwyższego odsetka uczniów dożywianych. Geografia dziecięcej biedy nie uległa zatem zmianie. Podsumowując ten fragment analiz stwierdzić należy, że Łódź zajmuje najwyższą pozycję wśród dużych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego mającego wpływ na warunki życia ludności. Natomiast, gdy chodzi o udział ludności biednej ogółem oraz o udział dzieci żyjących w biedzie, Łódź znajduje się w grupie miast o 16

19 względnie przeciętnym nasileniu biedy. Co dwunasty mieszkaniec i co siódme dziecko żyje w rodzinie otrzymującej zasiłek z pomocy społecznej. Na terenie miasta istnieją obszary, gdzie może występować zagrożenie transmisją biedy do kolejnej fazy życia. Obserwuje się dużą koncentrację dzieci żyjących w biedzie mieszkających w obrębie badanych jedenastu szkół, w których współczynniki dożywiania przekraczają znacznie przeciętną wartość współczynnika dla całego miasta (13% 10 ). Poniżej przedstawimy opis warunków życia uczniów z tych szkół, odtworzony z wypowiedzi szóstoklasistów, porównując opinie łodzian z opiniami ich rówieśników z pozostałych miast. 10 W Łodzi w 2007 przeciętnie dożywanych było 13% uczniów szkół podstawowych. 17

20 4. Wyniki badania Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie utrwaleniem biedy i wykluczenia społecznego w przyszłości Wśród badanych nastolatków (1408 osób ze wszystkich miast) większość żyje i wychowuje się w warunkach, które nie odbiegają od uznawanych za normalne w naszym społeczeństwie. Jednakże ujawniona została grupa uczniów 11, których warunki życiowe i relacje społeczne zagrażają rozwojowi prowadzącemu do sukcesu szkolnego i, w przyszłości, do dobrej pracy. W Łodzi udział takich uczniów jest jednym z najwyższych (15%) w porównaniu z innymi miastami. W całej badanej zbiorowości, liczącej 1408 osób ze wszystkich miast, zagrożenie dotyczy 13% ogółu. Największe jest w Piotrkowie Trybunalskim (22%), gdzie częściej niż co piąty szóstoklasista doświadcza zaniedbania w kilku wymiarach oraz w Łodzi (15%) i w Pabianicach (14%). Najmniejsze jest w Bełchatowie (7%), w Radomsku (8%) i w Tomaszowie Mazowieckim (9%). 4.1 Sytuacja rodzinna i zatrudnienie rodziców Skład gospodarstwa domowego uznawany jest za jedną z zasadniczych determinant sytuacji życiowej dziecka. Zwraca się uwagę przede wszystkim na to, czy rodzina jest pełna, czy niepełna podkreślając znaczenie socjalizacji do ról rodzinnych (ojca, matki) dla funkcjonowania dziecka w przyszłości oraz możliwości zaspokojenia jego potrzeb materialnych i emocjonalnych. Za znaczącą dla rozwoju społecznego i emocjonalnego dziecka uważa się także liczebność rodzeństwa. Z jednej strony, bowiem, liczne rodzeństwo zmniejsza możliwości finansowe rodziny ( bieda przez dzieci ), ale z drugiej strony sprzyja uspołecznieniu dziecka, co może przyczynić się do zwiększenia jego przedsiębiorczości i innowacyjności. W całej badanej zbiorowości zdecydowana większość dzieci mieszka co najmniej z jednym rodzicem biologicznym. Ale co dwudzieste dziecko pozostaje poza rodziną biologiczną, będąc członkiem rodziny zastępczej lub wychowankiem domu dziecka. W Łodzi w takiej sytuacji jest 5% badanych szóstoklasistów, podobnie jak uczniowie ze Zgierza 11 W oparciu o indeks biedy, uwzględniający następujące aspekty: posiadanie własnego biurka, posiadanie własnego łóżka, dostęp do Internetu w domu, regularna kontrola zębów u dentysty, odwiedzanie kolegów z klasy w domu, bycie odwiedzanym przez kolegów w domu, posiadanie samochodu w gospodarstwie domowym, co najmniej jeden pracujący rodzic. Brak w co najmniej czterech wymiarach spośród wyżej wymienionych traktowany jest jako doświadczanie wielowymiarowej deprywacji potrzeb. 18

21 (tab. 5). Młodzi łodzianie najczęściej wychowują się w rodzinach z obojgiem rodziców, przy czym wskaźnik ten jest najniższy w porównaniu z pozostałymi miastami. Łódź obok Pabianic charakteryzuje się najliczniejszą grupą rodzin, w których uczniowie wychowują się tylko z jednym rodzicem (najczęściej z matką). Tabela 5 Udział respondentów wychowujących się bez rodziców, w rodzinach monoparentalnych oraz w rodzinach pełnych Dzieci nie Miasto mieszkające z Rodziny żadnym z rodziców monoparentalne Rodziny pełne biologicznych Łódź 5% 27% 68% Bełchatów 3% 14% 83% Pabianice 6% 26% 68% Piotrków Trybunalski 15% 19% 66% Radomsko 0 11% 89% Tomaszów Mazowiecki 2% 14% 83% Zgierz 5% 18% 77% Źródło: opracowanie własne W Łodzi względnie często badani uczniowie mają liczne rodzeństwo. Co czwarty z nich wychowuje się w rodzinie wielodzietnej (wykres 1). Jednak na tle pozostałych miast Łódź plasuje się pod tym względem za Pabianicami (33%), Piotrkowem Trybunalskim (32,8) i Bełchatowem (31,7%). Wykres 1 Udział respondentów żyjących w rodzinach wielodzietnych w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne 19

22 Łódź nie wyróżnia się spośród innych miast, gdy chodzi o zatrudnienie rodziców (tab. 6), ponieważ podobnie jak gdzie indziej ponad 2/3 uczniów żyje w rodzinach, w których pracują obydwoje rodzice. Częściej niż w co czwartej rodzinie pracuje tylko jeden rodzic, co wiąże się z największym odsetkiem rodzin monoparentalnych. Tabela 6 Udział respondentów żyjących w rodzinach o różnym zatrudnieniu rodziców w badanych miastach Jeden Oboje rodzice Żaden rodzic Miasto rodzic pracują nie pracuje pracuje Łódź 68% 27% 5% Bełchatów 66% 28% 5% Pabianice 68% 26% 6% Piotrków Trybunalski 67% 28% 5% Radomsko 61% 33% 6% Tomaszów Mazowiecki 72% 25% 3% Zgierz 71% 26% 3% Źródło: Opracowanie własne Jeśli weźmiemy pod uwagę dwie pierwsze grupy rodzin (oboje rodzice pracują i jeden rodzic pracuje), to w Łodzi, w przeciwieństwie do pozostałych miast, najpopularniejszy jest wzór rodziny z pracującą matką, których aktywność zawodowa jest najwyższa (80%) w porównaniu z pozostałymi miastami. Rzadziej niż w innych miastach nastoletni respondenci mają pracującego ojca (wykres 2). Ta nietypowa struktura może być wynikiem tego że, ponad 10% uczniów nie ma ojca lub nie posiada o nim żadnej informacji. Wykres 2 Aktywność zawodowa ojców i matek respondentów w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne 20

23 W Łodzi odnotowano natomiast jeden z najniższych odsetków matek i ojców pracujących za granicą (odpowiednio 1,3% i 3,3%). Najwyższe wskaźniki występują w Piotrkowie Trybunalskim (3% i 7%). 4.2 Warunki mieszkaniowe Mieszkanie pełni wielorakie funkcje: funkcję integracyjną, zabezpieczającą, gospodarczą itd. Dla ucznia jest miejscem, w którym odrabia się lekcje, spędza czas wolny, śpi, spożywa posiłki, etc. Nieodpowiednie warunki mieszkaniowe utrudniają wywiązywanie się z obowiązków ucznia, a brak odpowiednich urządzeń sanitarnych w mieszkaniu, uniemożliwiający utrzymanie higieny, może skutkować wykluczeniem z grupy rówieśniczej. Za trudne warunki mieszkaniowe uznaliśmy lokale jednopokojowe, w mieszkaniach kilkupokojowych brak pokoju do własnej dyspozycji respondenta, brak ciepłej wody i ubikacji w mieszkaniu. Bełchatów i Radomsko charakteryzują najlepsze warunki mieszkaniowe badanych uczniów, a Łódź najgorsze. W dwóch pierwszych miastach zamieszkiwanie w pomieszczeniu jednoizbowym zdarza się śladowo, a względna liczba uczniów mających pokój do swojej dyspozycji jest największa (69% i 65% odpowiednio). W Łodzi ponad 9% uczniów mieszka w lokalach jednopokojowych, a jedynie 46% podobnie jak w Piotrkowie Trybunalskim deklaruje posiadanie pokoju do własnej dyspozycji. Istotnym wskaźnikiem jakości warunków mieszkaniowych jest również dostęp do ciepłej wody i ubikacji w mieszkaniu. W Łodzi udział dzieci niemających ciepłej wody w mieszkaniu wynosi 8,5%, a brak ubikacji w mieszkaniu deklaruje 6,5% badanych respondentów. W omawianym mieście badani uczniowie mają najgorsze warunki mieszkaniowe w porównaniu z rówieśnikami z innych miast, co zapewne wynika z faktu, że szkoły, do których chodzą respondenci łódzcy znajdują się w zubożałych sąsiedztwach. Najlepszymi warunkami mieszkaniowymi charakteryzuje się Bełchatów, gdzie odsetek dzieci pozbawionych ciepłej wody wynosi 3%, a ubikacji w mieszkaniu 2%. 4.3 Sytuacja życiowa respondentów wymiary deprywacji Wymiar ekonomiczny Podczas gdy sytuację ekonomiczną dorosłych określają przede wszystkim dochody i posiadanie dóbr, przede wszystkim trwałych, w odniesieniu do dzieci takie czynniki nie mają zastosowania. Z punktu widzenia dzieci ważny jest nie brak zasobów materialnych 21

24 per se, lecz wykluczenie wskutek braku pieniędzy z aktywności, które rówieśnicy uważają za oczywiste. Może to prowadzić do odczucia wstydu, ograniczania kontaktów koleżeńskich, a czasem do agresji. Oczywiście nie ulega wątpliwości, że sytuacja finansowa rodziców determinuje położenie ekonomiczne dziecka, ale wykluczenie ekonomiczne dziecka nie wyczerpuje się w braku pieniędzy. Przygotowując narzędzie badawcze zespół opracował listę dóbr materialnych istotnych z punktu widzenia funkcjonowania dziecka. Część z nich wpływa na możliwość realizacji przez niego roli ucznia, jak posiadanie biurka, łóżka, komputera, czy dostępu do Internetu w domu, inne, jak rower, czy odtwarzacz MP3, określają pozycję dziecka w grupie rówieśniczej. Pełna lista obejmowała posiadanie przez ucznia: własnego biurka, własnego łóżka, przyborów szkolnych, komputera, książek i czasopism dla młodzieży, dostępu do Internetu w domu, roweru i odtwarzacza MP3/4. Jeśli przyjąć, że posiadanie tych wszystkich przedmiotów oznacza dobrą sytuację ekonomiczną dziecka, to w żadnym z badanych miast udział respondentów znajdujących się w takiej sytuacji nie przekracza połowy badanych. W Łodzi podobnie jak w Piotrkowie Trybunalskim i Tomaszowie Mazowieckim udział takich uczniów nie przekroczył 40% i jest ich mniej niż w Zgierzu czy Radomsku. Wykres 3 Udział respondentów nieposiadających swojego łóżka oraz swojego biurka w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne 22

25 Traktując brak łóżka oraz biurka do własnej dyspozycji za najostrzejszy przejaw deprywacji materialnej dziecka sprawdziliśmy, z jaką częstością podlegają jej badani uczniowie. We wszystkich badanych miastach swojego łóżka nie ma częściej niż co dziesiąty respondent. W Łodzi odsetek dzieci nieposiadających własnego łóżka nie odbiega od innych miast. Prawie co ósmy uczeń dzieli łóżko z kimś innym; można przypuszczać, że jest to brat lub siostra. Najgorzej pod tym względem wypada Piotrków Trybunalski (15%). Prawdopodobnie ze względu na relatywnie najgorsze warunki mieszkaniowe łódzkie dzieci, znacznie częściej niż inne (24% wskazań), nie mają biurka do swojej wyłącznej dyspozycji. W Łodzi i Piotrkowie Trybunalskim taka sytuacja dotyczy co czwartego ucznia, a w Pabianicach co piątego. W pozostałych miastach udział dzieci nieposiadających własnego biurka wynosi około 15%. Posiadanie komputera i dostępu do Internetu nie tylko ułatwia realizację roli ucznia, ale także umożliwia kontakty koleżeńskie i relacje w grupie rówieśniczej. Wspólne granie na komputerze oraz wymiana informacji o tym, co znalazło się w Internecie i czatowanie stanowi wyraz przynależności do grona tych, którzy mają to, co należy. Brak komputera i dostępu do Internetu może prowadzić do wykluczenia cyfrowego, które ograniczać będzie przyszłe szanse zawodowe dzisiejszych nastolatków. W Łodzi komputera w domu nie ma 7% respondentów. Tymczasem w Pabianicach i Piotrkowie Trybunalskim co dziesiąty szóstoklasista nie posiada komputera. Sytuacja łódzkich uczniów znacznie odbiega od sytuacji uczniów bełchatowskich, którzy w całej próbie mają najbardziej ułatwiony dostęp do komputera i sieci we własnym mieszkaniu (95% szóstoklasistów ma w domu komputer, tylko co dziesiąty nie ma w domu dostępu do Internetu). Dostęp do Internetu jest bardziej ograniczony dla nastoletnich respondentów. W Łodzi również pod tym względem sytuacja jest zdecydowanie gorsza niż gdzie indziej, ponieważ brak Internetu w domu zgłosił częściej niż co piąty uczeń (23%), czyli dwa razy więcej niż w Bełchatowie. W Pabianicach i Piotrkowie Trybunalskim odsetek ten okazał się największy po 28%. W tej fazie cyklu życia, w której są nasi respondenci, istotne jest posiadanie pieniędzy do własnej dyspozycji. Możliwość dysponowania nawet drobnymi kwotami pozwala na poczucie niezależności, a także co bardzo istotne w tym wieku na możliwość funkcjonowania w grupie rówieśniczej. Znacząca część badanych nastolatków najwyżej od czasu do czasu lub prawie nigdy nie ma pieniędzy do własnej dyspozycji. W Łodzi 23

26 (wykres 4) w takiej sytuacji jest blisko co trzeci badany trzynastolatek, podobnie jak w Tomaszowie Mazowieckim i Zgierzu. W znacznie lepszej sytuacji są respondenci z Bełchatowa, Pabianic czy Radomska, gdzie na systematyczny brak pieniędzy do swojej dyspozycji skarży się odpowiednio co czwarty lub co piąty badany. Choć sytuacja materialna nastolatków w Łodzi nie jest najlepsza, to jedynie co dwudziesty badany łódzki uczeń (5%) stwierdza, że pracował, żeby zarobić pieniądze na swoje potrzeby. Najaktywniejsi w tym względzie są respondenci z Bełchatowa i Radomska, gdzie co piętnasty uczeń (8%) przyznaje się do pracy zarobkowej. Wykres 4 Udział respondentów w badanych miastach dysponujących pieniędzmi na własne potrzeby Źródło: Opracowanie własne Zasięg skumulowanej deprywacji materialnej jest największy w Łodzi, Piotrkowie Trybunalskim i w Pabianicach. Równocześnie w tych miastach występuje liczniejsza niż gdzie indziej grupa nastolatków zagrożonych wykluczeniem cyfrowym Wymiar przestrzenny Dla ustalenia tego, jak nastolatkowie postrzegają okolicę, w której mieszkają, czy dobrze się w niej czują, poproszono respondentów o dokonanie oceny, czy zamieszkiwanie tutaj daje im poczucie bezpieczeństwa, czy chcieliby się stąd wyprowadzić, czy mogą tu spędzić ciekawie czas oraz czy mają tu dużo koleżanek i kolegów. W zdecydowanej większości badani nastolatkowie pozytywnie oceniają swoją najbliższą okolicę, w tym przede wszystkim to, że mają tam koleżanki i kolegów 24

27 zapewniających im przynależność do grupy rówieśniczej. Ale istnieje też grupa takich, którzy bardzo krytycznie oceniają swoje miejsce zamieszkania i wyrażają chęć wyprowadzenia się, gdyby taka możliwość zaistniała. Dla oszacowania rozmiaru niezadowolenia z miejsca zamieszkania zbudowaliśmy indeks deprywacji przestrzennej, który obejmował trzy wymiary: poczucie bezpieczeństwa, chęć wyprowadzenia się, możliwości spędzania czasu wolnego. Z przeprowadzonej analizy wynika, że poczucie głębokiej deprywacji przestrzennej wynikającej z miejsca zamieszkania jest w Łodzi relatywnie wysokie. Blisko 13% nastoletnich łodzian ma poczucie braku bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania, chciałaby się wyprowadzić i twierdzi, że nie ma gdzie spędzać czasu wolnego w najbliżej okolicy. Jeśli bierze się pod uwagę niezadowolenie deklarowane z dwóch spośród trzech analizowanych aspektów, określane przez nas jako deprywacja średnia, to Łódź charakteryzuje najwyższym poziomem tego wskaźnika (ponad 30%). Radomsko i Bełchatów zdaje się być oceniane przez tamtejszych nastolatków jako lepsze miejsce do mieszkania. Z kolei największy wskaźnik głębokiej deprywacji charakteryzuje uczniów z Pabianic (20%). Wykres 5 Udział uczniów doznających deprywacji w wymiarze przestrzennym w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne Blisko 13% badanych uczniów z Łodzi stwierdza, że ma poczucie zagrożenia w okolicy zamieszkania, około 22% nie dostrzega możliwości ciekawego spędzenia czasu wolnego w okolicy, a 24% gdyby mogło, chętnie przeprowadziłoby się gdzieś indziej. 25

28 W Radomsku mieście o najniższych wskaźnikach deprywacji średniej i głębokiej brak poczucia bezpieczeństwa deklaruje również 10% badanych, 12% uważa, że w okolicy zamieszkania nie ma ciekawych możliwości zagospodarowania czasu wolnego, a chęć przeprowadzki zgłasza 8% uczniów Funkcjonowanie w roli ucznia Szkoła jest bardzo znaczącą instytucją w życiu ucznia, która równocześnie może sprzyjać integracji, jak i może generować wykluczenie społeczne dzieci. Jest czynnikiem integracji, ponieważ grupuje dzieci z okolicy i tworzy z nich małe społeczności klasy. Dla niektórych uczniów jednakże może być także czynnikiem wykluczającym i stygmatyzującym, jeśli nie potrafi dostosować działań do potrzeb jednostki, nie pobudza dzieci do aktywności, nie dostrzega lub akceptuje fakt odrzucenia poszczególnych uczniów przez kolegów. Rola ucznia jest jedną z najważniejszych ról społecznych wypełnianą przez dzieci w okresie adolescencji. Ma ona decydujący wpływ zarówno na codzienne funkcjonowanie dziecka, jak i na jego potencjalny rozwój. W literaturze przedmiotu 12 podkreśla się, że dla uczniów pochodzących z rodzin o niskim statusie społeczno-ekonomicznym, dysfunkcyjnych, szkoła jest instytucją opresyjną, obcą, co w znacznym stopniu utrudnia im prawidłowe funkcjonowanie w środowisku szkolnym oraz negatywnie wpływa na osiągnięcia edukacyjne i rozwój dzieci. W ankiecie zawarty został zestaw pytań pozwalający wielowymiarowo opisać funkcjonowanie dziecka w roli ucznia. Obejmuje on: osiągnięcia szkolne w aspekcie obiektywnym (powtarzanie klasy, uczestnictwo w zajęciach wyrównawczych) i subiektywnym (samoocena własnych osiągnięć), antycypowany stosunek nauczycieli do ucznia (czy uczeń jest lubiany przez nauczycieli, czy jest sprawiedliwie oceniany), wykluczenie i samowykluczenie ze społeczności szkolnej (poczucie osamotnienia w szkole, opuszczanie lekcji, strach przed szkołą). Obiektywnym wskaźnikiem niskich osiągnięć edukacyjnych jest powtarzanie klasy i uczestnictwo w zajęciach wyrównawczych. Udział uczniów powtarzających klasę wyniósł w Łodzi, podobnie jak w Piotrkowie Trybunalskim, 7%. Powtarzanie klasy zdarzało się im rzadziej niż w Pabianicach, (10%), gdzie odnotowano najwyższy wskaźnik drugoroczności. Ponad 50% uczniów z łódzkich szkół podobnie jak w Pabianicach uczestniczy w lekcjach wyrównawczych, które często stanowią formę przymusu wobec 12 Patrz np.: Jankowski A. (1995), Uczeń w teatrze życia szkolnego, Warszawa WSiP. 26

29 uczniów słabych, nie radzących sobie z materiałem. Najmniejszy odsetek pod tym względem odnotowany został w Bełchatowie (tylko 15%). Podkreślić należy, że uczestnictwo w zajęciach wyrównawczych nie wynika często z chęci poprawienia wyników przejawianej przez uczniów, lecz jest efektem zinstytucjonalizowanego przymusu wobec uczniów słabszych, nieradzących sobie z materiałem. Tabela 7 Funkcjonowanie w roli ucznia odsetek powtarzających klasę, uczestniczących w lekcjach wyrównawczych, uważanych przez nauczycieli za uczniów słabych, ocenianych niesprawiedliwie, nielubianych przez nauczycieli Miasto Powtarzanie klasy Lekcje wyrównawcze Uczeń słaby według nauczyciela Oceniany niesprawiedliwie Nauczyciel nie lubi Bełchatów 3,4 15,0 9,0 10,0 12,0 Pabianice 10,0 50< 8,0 10,0 11,0 Piotrków Trybunalski 7,0 40<50 12,0 13,0 13,0 Radomsko 0,0 40<50 4,0 13,0 7,0 Tomaszów Mazowiecki 4,0 40,50 8,0 13,0 11,0 Zgierz 4,0 33,0 7,0 23,0 12,0 Łódź 7,0 52,8 12,0 14,0 15,0 Źródło: Opracowanie własne Niejako syntetycznym wskaźnikiem stosunku ucznia do szkoły jest wagarowanie. Okazuje się, że w Bełchatowie udział wagarowiczów jest jednym z największych. Do opuszczania lekcji bez wyraźnego powodu przyznało się 9% uczniów z Łodzi, co było wskaźnikiem średnim dla badanych miast. Najwięcej uczniów zadeklarowało opuszczanie lekcji w Pabianicach (24%), a najmniej w Radomsku oraz Tomaszowie Mazowieckim i w Zgierzu po 6%. Być może istnieje pewien związek między wagarowaniem a relacjami z nauczycielami i sytuacją szkolną ucznia, ponieważ również 12% łódzkich uczniów twierdzi, że nauczyciel uważa ich za uczniów słabych i bardzo słabych, 14% ma poczucie, że otrzymywane w szkole oceny nie są sprawiedliwe, 15% szóstoklasistów sądzi, że nauczyciele ich nie lubią, około 3% boi się chodzić do szkoły, a blisko co 10 respondent odczuwa w szkole samotność. W wymiarach tych młodzi łodzianie lokują się na średnich i wysokich pozycjach (udział uczniów uważających się za słabych w opiniach nauczycieli, czy poczucie osamotnienia w szkole) w porównaniu z badanymi z innych miast. 27

30 4.3.4 Relacje rówieśnicze z kolegami szkolnymi Relacje z rówieśnikami są bardzo istotne dla młodzieży w okresie adolescencji. W tej fazie życia grupa rówieśnicza w coraz większym stopniu stanowi grupę odniesienia dla jednostki. Staje się źródłem norm, wartości, wzorów postępowania, a także punktem wyjścia do oceny samego siebie na różnych płaszczyznach. Jakość relacji rówieśniczych w znacznym stopniu wpływa na poczucie własnej wartości i samoocenę jednostki. Znaczna część kontaktów interpersonalnych w okresie dzieciństwa i adolescencji ma miejsce właśnie w placówkach oświatowych. W związku z tym zapytaliśmy badanych szóstoklasistów o ich relacje z kolegami z klasy. Tabela 8 Relacje rówieśnicze respondenci uczestniczący w bójkach i kłótniach w szkole, odwiedzani przez kolegów rzadko i nigdy, odwiedzający kolegów z klasy rzadko i nigdy (w %) Uczestniczący Koledzy dokuczali Odwiedzają Odwiedzani przez Miasto w bójkach, im często kolegów z klasy kolegów z klasy kłótniach i b. często rzadko i nigdy rzadko i nigdy Łódź 20,0 23,0 20,0 25,0 Bełchatów 13,0 19,0 16,0 23,0 Pabianice 25,0 22,0 20,0 21,0 Piotrków 13,0 19,0 25,0 25,0 Trybunalski Radomsko 11,0 11,0 16,0 10,0 Tomaszów 17,0 25,0 16,0 17,0 Mazowiecki Zgierz 25,0 23,0 20,0 20,0 Źródło: Opracowanie własne Znaczna część respondentów stosuje w szkole przemoc i równie znaczna część jej doświadcza. W Łodzi zjawisko to jest mniej nasilone niż w Zgierzu czy Pabianicach, ale relatywnie wysokie, gdyż 20% szóstoklasistów w Łodzi bardzo często lub często kłóciło się i biło z koleżankami/kolegami z klasy w ciągu ostatniego tygodnia poprzedzającego badania ankietowe, podczas gdy w Pabianicach i Zgierzu co czwarty uczeń, i co szósty w Tomaszowie Mazowieckim zgłaszał takie zachowanie. 23% łódzkich szóstoklasistów podało, że w ciągu ostatniego miesiąca koledzy/koleżanki dokuczali im często lub bardzo często. Doświadczenia takie miała ponad ¼ uczniów tomaszowskich, 28

31 prawie co czwarty uczeń w Zgierzu, 22% ankietowanych w Pabianicach, 21% w Bełchatowie, 19% w Piotrkowie Trybunalskim oraz 11% w Radomsku. Jednym z istotnych elementów relacji rówieśniczych są pozalekcyjne kontakty z kolegami i koleżankami z klasy. Wśród ankietowanych są one ograniczone. Co piąty uczeń w Łodzi stwierdził, że odwiedza rówieśników ze swojej klasy rzadko lub nie robi tego nigdy, podobnie jak w Pabianicach i w Zgierzu, co czwarty w Piotrkowie Trybunalskim oraz 16% szóstoklasistów z Bełchatowa, Tomaszowa Mazowieckiego i Radomska. Trochę inne wskazania otrzymujemy analizując sytuację odwrotną odwiedziny ze strony kolegów i koleżanek z klasy. ¼ ankietowanych w Łodzi (tak samo jak w Piotrkowie Trybunalskim) stwierdziła, że w ciągu miesiąca poprzedzającego przeprowadzenie ankiety rówieśnicy z klasy nie złożyli w ich domu wizyty lub zdarzyło się to rzadko, a w pozostałych miastach odsetek uczniów doświadczających takiej sytuacji wynosi kolejno: Bełchatów 23%, Pabianice 21%, Zgierz 20%, Tomaszów Mazowiecki 17% oraz Radomsko 10%. Brak kontaktów pozaszkolnych wynikać może z różnych przyczyn: słabej więzi, ograniczeń ze strony rodziców, ale również z przyczyn materialnych dzieci wstydzą się warunków w jakich mieszkają, nie mają możliwości przyjmowania gości. Część uczniów doświadcza negatywnych relacji w szkole, agresji psychicznej i fizycznej. Może to wiązać się z poważnymi konsekwencjami dla psychiki dziecka, mieć wpływ na jego funkcjonowanie w innych aspektach, a także na dalszy rozwój Zajęcia pozalekcyjne organizowane przez szkołę i zajęcia komercyjne W życiu szkolnym ucznia bardzo istotną rolę odgrywają zajęcia pozalekcyjne. Pozwalają rozwinąć zainteresowania i talenty, sprzyjają integracji z grupą rówieśniczą poprzez uczestnictwo w kółkach przedmiotowych i zajęciach sportowych, umożliwiają rozwój kulturalny poprzez udział w wycieczkach, spektaklach teatralnych i seansach kinowych. Brak uczestnictwa w tych aktywnościach stanowi formę wykluczenia ucznia z ważnych aspektów funkcjonowania społeczności szkolnej. Trzeba jednak zauważyć, że czynnikiem wykluczającym mogą być zarówno praktyki stosowane w szkole, jak i sam uczeń. Formą dyskryminacji może być na przykład zapraszanie do uczestnictwa w kółku zainteresowań tylko uczniów najlepszych, rokujących nadzieję na uczestnictwo w olimpiadach przedmiotowych, lub wykluczanie z zajęć osób, które mają specjalne potrzeby edukacyjne. Wśród dzieci zagrożonych marginalizacją mamy również do czynienia 29

32 ze zjawiskiem samowykluczania ma ono miejsce wtedy, gdy dziewczyna lub chłopiec wiedząc, że rodzice nie mają pieniędzy, nie mówią im o wycieczce, czy pójściu do kina, albo o tym, że chcieliby mieć wymagany strój sportowy, żeby nie narazić ich na dyskomfort. W obawie przed drwinami i docinkami, uczniowie z biedniejszych rodzin mogą więc po prostu rezygnować z uczestnictwa w takich zajęciach. Jak ilustrują dane w tabeli 9 odsetek uczniów nie biorących udziału w poszczególnych zajęciach pozaszkolnych różnicuje się w zależności od rodzaju zajęć, a w ramach tych samych zajęć w zależności od miasta, w którym mieszkają badani. Tabela 9 Udział respondentów nie uczestniczących w podanych formach aktywności pozalekcyjnej w badanych miastach Miasto Kółko zaintereso wań Wycieczki szkolne Wyjścia do kina/teatru Udział w akademiach/ przedstawieniach Zajęcia sportowe Łódź 50% 12% 8% 47% 60% Bełchatów 28% 5% 8% 28% 50% Pabianice 53% 18% 8% 29% 38% Piotrków Trybunalski 39% 7% 10% 35% 44% Radomsko 68% 3% 4% 11% 69% Tomaszów Mazowiecki 44% 11% 11% 40% 62% Zgierz 61% 4% 6% 40% 61% Źródło: Opracowanie własne W Łodzi, podobnie jak w pozostałych miastach, najmniej popularne jest uczestnictwo w pozalekcyjnych zajęciach sportowych, a najbardziej popularne jest uczestnictwo w szkolnych wycieczkach i wyjściach z klasą do kina lub teatru. Niepokojącym jest fakt, że w szkołach łódzkich połowa uczniów nie korzysta z kółek zainteresowań organizowanych przez szkołę, 60% uczniów nie korzysta z zajęć sportowych, a 47% nie uczestniczy w akademiach czy przedstawieniach. Biorąc pod uwagę wspomniane trzy wskaźniki, Łódź wraz ze Zgierzem w tym względzie wypada najgorzej. Najmniej popularne uczestnictwo w zajęciach sportowych występuje wśród uczniów szkół radomszczańskich (tylko 31% bierze udział w zajęciach sportowych), w Tomaszowie Mazowieckim (38%), Zgierzu (39%) i w Łodzi (40%). Zatem Łódź plasuje się dużo gorzej 30

33 niż Pabianice i Piotrków Trybunalski, gdzie analogiczne wskaźniki wynoszą odpowiednio 62% i 56%. Łódź podobnie jak Piotrków Trybunalski i Tomaszów Mazowiecki wyróżnia się negatywnie także, gdy chodzi o udział uczniów w zajęciach pozaszkolnych oferowanych na komercyjnych zasadach. Jedynie co piąty badany szóstoklasista z Łodzi korzysta z płatnych korepetycji, a tylko 18% uczniów ma dodatkowe lekcje z języka obcego. Najwięcej uczniów korzysta z korepetycji i dodatkowych lekcji w Bełchatowie (odpowiednio 34% i 28%), w Zgierzu co czwarty uczeń uczęszcza na zajęcia tego typu. Wykres 6 Udział w zajęciach pozalekcyjnych dostępnych na zasadach komercyjnych Źródło: Opracowanie własne Zajęcia pozalekcyjne poza szkołą Chcąc ustalić możliwości dostępu uczniów do działań organizowanych na terenie miasta, w ankiecie uwzględniony został blok pytań dotyczący uczestnictwa w zajęciach organizowanych przez: kluby sportowe, zespoły muzyczne/taneczne, harcerstwo, świetlice środowiskowe, parafie i domy kultury, ponieważ na te instytucje jako organizatorów czasu wolnego dzieci zwracali uwagę uczestnicy wywiadów fokusowych organizowanych w każdym z miast przed badaniami ankietowymi z uczniami. Brak uczestnictwa w aktywności organizowanej przez wszystkie wymienione instytucje, określiliśmy jako wykluczenie ze zorganizowanych form spędzania czasu wolnego. 31

34 W Bełchatowie, Pabianicach i Piotrkowie Trybunalskim po 36% respondentów nie bierze udziału w żadnej z sześciu analizowanych form aktywności w czasie wolnym, a w pozostałych miastach, w tym także w Łodzi odsetek ten wynosi 30%. Z punktu widzenia celu tego opracowania szczególnie ważne jest stwierdzenie, ile osób chciałoby korzystać z działań oferowanych przez te instytucje, ale nie mają takich możliwości. Wykresy poniżej obrazują ten fakt szczegółowo: Wykres 7 Udział w zajęciach organizowanych przez zespół muzyczny/taneczny w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne Wykres 8 Udział w zajęciach organizowanych przez kluby sportowe w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne 32

35 Wykres 9 Udział w zajęciach organizowanych przez harcerstwo w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne Wykres 10 Udział w zajęciach organizowanych przez parafie w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne 33

36 Wykres 11 Udział w zajęciach organizowanych przez świetlice środowiskowe Źródło: Opracowanie własne W Łodzi brak możliwości uczestnictwa w zespole muzycznym zgłosił co czwarty uczeń, w zajęciach klubu sportowego i w zajęciach harcerskich co szósty, w zajęciach organizowanych przez parafię 18%, w zajęciach organizowanych prze świetlice środowiskowe co szósty. Pod tym względem Łódź nie wyróżnia się od pozostałych miast. Jeśli uczeń stwierdził, że ze względu na brak możliwości nie mógł uczestniczyć w działaniach co najmniej w czterech spośród wymienionych instytucji, określiliśmy to jako wymuszone wykluczenie z zajęć czasu wolnego. Odsetek uczniów znajdujących się w takiej sytuacji w poszczególnych miastach wynosi od 9% w Łodzi do 14% w Zgierzu. W Bełchatowie, Piotrkowie Trybunalskim i Tomaszowie Mazowieckim co dziesiąty uczeń wykluczony jest z możliwości udziału w zajęciach organizowanych przez różne instytucje, w Radomsku odsetek ten wynosi 11%, zaś w Pabianicach 12%. Oczywiście takie wymuszone wykluczenie może wynikać z różnych sytuacji występujących zarówno po stronie instytucji, rodziny, jak i samego ucznia. Brak możliwości uczestnictwa może być spowodowany np. koniecznością wniesienia opłaty, posiadania określonego sprzętu lub stroju, ograniczoną liczbą miejsc czy zasobami czasu wolnego ucznia. Nie zmienia to jednak faktu, że znacząca część uczniów ma poczucie ograniczenia w dostępie do aktywności czasu wolnego, w których chciałaby uczestniczyć. 34

37 4.3.7 Wakacje Wakacje są dla uczniów czasem odpoczynku i rekreacji. Jednakże sposoby spędzania wakacji są bardzo zróżnicowane i w znacznej mierze zależą od poziomu materialnego rodziny. Spośród możliwych sposobów spędzania wakacji, przedmiotem naszego zainteresowania stały się cztery: wyjazd z rodzicami, wyjazd na obóz lub kolonie, wyjazd do dziadków lub innych krewnych, pobyt na półkoloniach w mieście zamieszkania. Uczniowie pozbawieni możliwości uczestniczenia w wymienionych powyżej formach wypoczynku letniego są wykluczeni z aktywności, która powinna być udziałem wszystkich dzieci w okresie adolescencji. Jeśli przyjąć, że dzieci nieuczestniczące w żadnej z wyżej wymienionych form spędzania wakacji należy uznać za wykluczone z odpowiedniego dla dzieci wypoczynku wakacyjnego, to okazuje się, że w Łodzi w takiej sytuacji znajdował się rzadziej niż co dwudziesty uczeń (6%). Ci, którzy nie wyjechali w wakacje poza miasto z rodzicami lub na obóz, a więc nie uczestniczyli w wyjeździe turystycznym, stanowili 18% i było ich mniej niż w większości miast (w Piotrkowie Trybunalskim 27%, w Zgierzu 24%, w Radomsku 23%. Tylko w Pabianicach (12%) i w Bełchatowie (16%) udział pozostających w wakacje w mieście był mniejszy niż w Łodzi. Badani łodzianie najczęściej spędzali wakacje razem z rodzicami lub u krewnych mieszkających poza miastem. Wykres 12 Udział uczniów wykluczonych z wypoczynku wakacyjnego w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne 35

38 4.3.8 Relacje rodzinne Rola relacji rodzinnych w okresie adolescencji jest bardzo znacząca. Poczucie akceptacji, wsparcia i zainteresowania ze strony rodziców jest konieczne do właściwego rozwoju i dobrego samopoczucia dzieci. Aby wyodrębnić grupę uczniów, którzy doświadczają niekorzystnych relacji rodzinnych stworzony został wskaźnik zbudowany z siedmiu zmiennych obejmujących: zainteresowanie rodziców codziennymi sprawami dziecka, branie pod uwagę opinii dziecka, czy dziecko lubi być w domu, czy lubi spędzać czas z mamą, czy lubi spędzać czas z tatą, poczucie dziecka, że rodzice są z niego zadowoleni, poczucie, że dziecko może prosić o pomoc rodziców, kiedy jej potrzebuje. Grupa respondentów, którzy co najwyżej tylko od czasu do czasu stanowią przedmiot zainteresowania rodziców albo co najwyżej tylko od czasu do czasu mogą zwrócić się do nich o pomoc, albo co najwyżej od czasu do czasu mają poprawne relacje z rodzicami będąc razem, została określona jako zagrożona deprywacją w relacjach rodzinnych. Jeśli opisana sytuacja dotyczy czterech spośród siedmiu wyżej wymienionych aspektów relacji rodzinnych, to respondenci jej doświadczający określeni zostali jako podlegający deprywacji w życiu rodzinnym. Wykres 13 Udział respondentów doświadczających deprywacji w relacjach rodzinnych w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne 36

39 W całej badanej próbie, obejmującej uczniów ze wszystkich badanych miast, co dziesiąty respondent doświadcza deprywacji w wymiarze relacji rodzinnych. Szóstoklasiści z Łodzi w porównaniu z uczniami z innych miast województwa stosunkowo często doświadczają deprywacji tego typu dotyka ona 12% badanych. Nieco większy odsetek odnotowano w Pabianicach (14%) i w Zgierzu (14%) a najniższy w Radomsku i Tomaszowie Mazowieckim (po 6%). Niemal co piąty respondent stwierdza, że rodzice interesują się jego codziennymi sprawami najwyżej od czasu do czasu, przy czym 6% szóstoklasistów spotyka się z ich zainteresowaniem rzadko lub nie spotyka się nigdy. W przypadku Łodzi na brak zainteresowania rodziców wskazało 7% uczniów. Na ograniczone zainteresowanie rodziców lub na jego brak wskazują najczęściej zgierzanie (23%) i łodzianie (21%), najrzadziej zaś młodzi mieszkańcy Radomska (11%). Jednym z poważnych problemów współczesnych rodzin jest ograniczona ilość czasu, jaki mogą ze sobą spędzać członkowie rodziny. Co trzeci respondent w Łodzi i w Bełchatowie wskazuje na to, że członkowie jego rodziny co najwyżej od czasu do czasu mają dla siebie czas. Rzadziej na sytuację taką wskazali uczniowie z Piotrkowa Trybunalskiego (23% wskazań), Pabianic (28%) oraz Tomaszowa Mazowieckiego, Radomska i Zgierza (po 26%). Wykres 14 Udział respondentów negatywnie nastawionych do spędzania czasu z rodzicami w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne 37

40 Wskaźnikiem relacji rodzinnych są deklaracje uczniów dotyczące stosunku do czasu spędzanego w domu. Ponad 20% uczniów z badanej próby stwierdziło, że co najwyżej czasami lubi spędzać czas w domu. Takiego zdania jest 23% respondentów z Łodzi (podobnie jak w Bełchatowie) co trzeci szóstoklasista ze Zgierza i Pabianic, 19% z Radomska, 17% z Piotrkowa Trybunalskiego i 15% z Tomaszowa Mazowieckiego. Uczniowie łódzcy podobnie jak w większości badanych miast rzadko mają ochotę spędzać czas z ojcami (24% szóstoklasistów lubi spędzać czas z tatą najwyżej czasami). Relatywnie dużo uczniów w Łodzi nie ma oparcia w swoich rodzicach w sytuacjach wymagających ich pomocy (11% uczniów, którzy mogą prosić o pomoc rodziców co najwyżej od czasu do czasu, w stosunku do 7% wskazań w Piotrkowie Trybunalskim i 6% w Tomaszowie Mazowieckim). Znacząca część łódzkich szóstoklasistów (blisko co czwarty respondent) ma także poczucie, że nieczęsto jest dobrze oceniana przez rodziców. Najwięcej takich wskazań uzyskano w Bełchatowie 28%, w Łodzi 24% i Piotrkowie Trybunalskim, najmniej w Radomsku. Sytuacja łódzkich uczniów w sferze relacji rodzinnych jawi się więc jako stosunkowo nienajgorsza, relatywnie duża liczba respondentów w tym mieście ma prawdopodobnie dostateczne poczucie bezpieczeństwa i wsparcia w swoich rodzinach. Podkreślić jednak należy, że część badanych nastolatków doświadcza deprywacji w stosunkach rodzinnych, co może prowadzić do zaburzeń rozwoju, niskich osiągnięć szkolnych, ograniczonych kontaktów rówieśniczych Wymiar zdrowia Zdrowie stanowi podstawę prawidłowego funkcjonowania każdego człowieka. Jest ono szczególnie ważne w okresie dzieciństwa i wczesnej adolescencji, ponieważ decyduje o jakości życia w przyszłości. Na zdrowie dzieci ma wpływ wiele czynników. Wśród nich istotne znaczenie ma dbałość rodziców o zdrowie potomstwa oraz dostępność usług medycznych. Dbałość rodziców wyraża się przede wszystkim w systematycznej kontroli stanu zdrowia dziecka oraz w zapobieganiu okolicznościom, które zdrowiu dziecka mogą zaszkodzić. Czasem jednak rodzice nie mogą, ze względu na ograniczone środki finansowe zapewnić dziecku optymalnych warunków zdrowotnych. Tak dzieje się, gdy rodzina z dziećmi mieszka w zaniedbanych i zagrzybionych budynkach, w których jest wilgoć, które są ciemne i niedogrzane, między innymi dlatego też wśród dzieci 38

41 wychowywanych w takich warunkach zdarzają się choroby z biedy, o czym pisał łódzki dziennikarz Adam Czerwiński 13. Podkreślić należy, że w badanej zbiorowości przeważają uczniowie, którzy określają się jako osoby zdrowe. Ale co dziesiąty respondent w całej próbie ocenia swoje zdrowie jako najwyżej średnie w Łodzi takich uczniów jest 14% (najmniej w Tomaszowie Mazowieckim 4%, najwięcej w Zgierzu 15%). Szczególnym problemem jest kumulacja powtarzających się różnych dolegliwości zdrowotnych. Aby ustalić, jaka część respondentów doświadcza takiej sytuacji skonstruowano wskaźnik, uwzględniający wymienione w kafeterii ankiety choroby (przeziębienie i grypa, ból brzucha/zatrucie, problemy z zasypianiem, zapalenia górnych dróg oddechowych, zapalenie oskrzeli/płuc). Na wykresie 15 zaprezentowany jest udział dzieci w poszczególnych miastach, które częściej niż raz w ciągu ostatniego roku miały co najmniej trzy z pięciu dolegliwości. W Łodzi identycznie jak w Piotrkowie Trybunalskim liczba takich dzieci jest stosunkowo duża (19% wskazań), najwięcej w Pabianicach, a najmniej w Tomaszowie Mazowieckim odpowiednio 22% i 14%). Najwięcej dzieci przewlekle chorych jest w Łodzi (16%) i Bełchatowie (14%). Natomiast najmniejszy w Piotrkowie Trybunalskim, Radomsku i Tomaszowie Mazowieckim 6%. Wykres 15 Udział respondentów chorujących częściej niż raz w roku na co najmniej trzy choroby (w badanych miastach) Źródło: Opracowanie własne 13 Czerwiński A., Dzieci chore z biedy, Gazeta Łódzka, , (odwiedzono ). 39

42 W celu ustalenia zasięgu deprywacji zdrowotnej skonstruowano współczynnik uwzględniający trzy aspekty sytuacji zdrowotnej: chorobę przewlekłą, alergię oraz powtarzające się trzy choroby. Za osoby doświadczające deprywacji zdrowotnej uznani zostali ci respondenci, u których wystąpiły co najmniej dwa z trzech wymienionych problemów zdrowotnych. Wykres 16 Udział uczniów doświadczających deprywacji zdrowotnej w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne Uczniowie z Łodzi znajdują się wśród najwyżej notowanych w tym rankingu. Deprywacji w zakresie zdrowia doświadcza co 7 szóstoklasista (co czternasty w Radomsku, co dziesiąty w Piotrkowie Trybunalskim i co szósty w Pabianicach i Bełchatowie). W Łodzi odnotowano jednakże jeden z największych udziałów uczniów niekorzystających z usług stomatologicznych (22%, podobnie jak w przypadku Piotrkowa Trybunalskiego i Pabianic), najmniejsza grupa takich dzieci jest w Radomsku 12% Podsumowanie analiz: Deprywacja wielowymiarowa Najbardziej niepokojąca sytuacja występuje, gdy dziecko narażone jest na deprywację w wielu wymiarach. Podlegając wykluczeniu nie ma możliwości rozwinięcia swojego potencjału, a co za tym idzie ma mniejsze szanse osiągnięcia sukcesu życiowego w przyszłości. Jak wspomnieliśmy we wstępie do tej części raportu, udział uczniów doświadczających deprywacji wielowymiarowej jest w Łodzi bardzo wysoki, zaraz 40

43 za Piotrkowem Trybunalskim, który zajmuje pierwsze miejsce w tym rankingu ze wszystkich badanych miast 14. W całej próbie takich uczniów jest 13%, najmniej w Tomaszowie Mazowieckim (9%), Radomsku (8%) i Bełchatowie (7%). Tak więc ucznia zdeprywowanego w wielu wymiarach swojego funkcjonowania spotyka się w Łodzi rzadziej niż w Piotrkowie Trybunalskim, ale dwa razy częściej niż w Bełchatowie i Radomsku. Podobna sytuacja wystepuje jedynie w Pabianicach (14%). Wykres 17 Zasięg (w %) wielorakiej deprywacji wśród uczniów w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne Badane miasta lokują się także na różnych pozycjach, biorąc pod uwagę aspekty sytuacji życiowej respondentów, które zostały poddane analizie. Można jednak zauważyć, że w niektórych przypadkach miasta zajmują podobne pozycje w rankingu pod względem poziomu deprywacji doświadczanej przez ankietowanych szóstoklasistów w różnych wymiarach. W poniższej tabeli przedstawione są pozycje w rankingu poszczególnych miast w analizowanych wymiarach deprywacji. 1 oznacza najniższy udział doświadczających deprywacji w danym wymiarze spośród badanych miast, 7 oznacza najwyższy udział 14 Aby ustalić, jaka część badanych nastolatków podlega wielowymiarowej deprywacji skonstruowany został indeks biedy, uwzględniający następujące aspekty: posiadanie własnego biurka, posiadanie własnego łóżka, dostęp do Internetu w domu, regularna kontrola zębów u dentysty, odwiedzanie kolegów z klasy w domu, bycie odwiedzanym przez kolegów w domu, posiadanie samochodu w gospodarstwie domowym, co najmniej jeden pracujący rodzic. Wielowymiarowa deprywacja została zdefiniowana jako brak w co najmniej czterech wymiarach spośród wyżej wymienionych. 41