Sprawozdanie z kwerendy w Kijowie w dniach V i 19 V 8 VI 2012 r. *

Transkrypt

1 384 Kronika Projektu Tomasz CIESIELSKI Instytut Historii Uniwersytet Opolski Sprawozdanie z kwerendy w Kijowie w dniach V i 19 V 8 VI 2012 r. * Wyjazd dwóch osób, prof. Tomasza Ciesielskiego oraz mgr Arlety Ciupińskiej, na kwerendę do Kijowa zainaugurował realizację części projektu badawczego Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja dotyczącej procesu kasat klasztornych na obszarze zachodnich guberni Imperium Rosyjskiego, a konkretnie generalnego gubernatorstwa kijowskiego. Zakres kwerendy Głównym obiektem poszukiwań archiwalnych i bibliotecznych były materiały dotyczące kondycji klasztorów katolickich w okresie poprzedzającym kasaty, wytworzone w związku z ich likwidacją, a także obrazujące losy zakonników, budynków poklasztornych oraz wszelakiego wyposażenia ze szczególnym uwzględnieniem archiwów i bibliotek. Zawężenie badań do zgromadzeń katolickich związane było ze znaczną liczbą zlikwidowanych klasztorów bazyliańskich i katolickich oraz długotrwałością kasat. Według ustaleń Witalija Rosowskiego proces likwidowania domów zakonnych na Prawobrzeżnej Ukrainie rozpoczęty w 1832 r. zakończył się w 1891 r., a w trakcie tych 60 lat zostało skasowanych łącznie około 80 klasztorów katolickich. Dla władz carskich w całym procesie istotne było jedynie zlikwidowanie klasztorów i przejęcie ich majątków, dlatego nie przywiązywały większej wagi do zabezpieczenia archiwów i bibliotek klasztornych. Zwłaszcza że w okresie największego natężenia procesu kasat, czyli w latach , na terenie generalnego gubernatorstwa kijowskiego nie było żadnej biblioteki ani archiwum publicznego gromadzącego materiał historyczny. Archiwa Pierwsze archiwum mające takie zadania powstało w 1852 r. Kijowskie centralne archiwum dla starych akt z guberni kijowskiej, podolskiej i wołyńskiej w pierwszych dekadach istnienia zajmowało się przy tym jedynie gromadzeniem sądowych ksiąg aktowych i dopiero od 1882 r. przejmowało spuścizny klasztorów i monastyrów. Po I wojnie światowej, już w nowych realiach władzy sowieckiej, przystąpiono na Ukrainie do zabezpieczania ocalałych bibliotek i archiwów podworskich i poklasztornych. Zajmowały się tym utworzone w Kijowie: Centralne Archiwum Akt Dawnych (dalej: CAAD), Kijowska Komisja Archeograficzna (KKA) oraz Biblioteka Publiczna i Biblioteka Akademii Nauk Ukrainy. Wszystkie te instytucje w sposób dosyć przypadkowy przejmowały zbiory archiwalne i biblioteczne, nierzadko dzieląc między siebie poszczególne zespoły i kolekcje. W latach 30. XX w. powstało kolejne archiwum obwodowe które zaczęło gromadzić materiał historyczny wytworzony przez administrację carską guberni kijowskiej i miasta Kijowa. Ten chaos kompetencyjny uporządkowa- * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w latach Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the National Programme for the Development of Humanities in the years

2 Kronika Projektu 385 no częściowo w 1943 r., gdy z połączenia CAAD i KKA utworzono Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy (Центральний державний історичний архів України, м. Київ, dalej: ЦДІАУК), a następnie, w latach , włączono do niego archiwalia z jego nominalnej filii w Charkowie oraz przejęte z Biblioteki Ukraińskiej Akademii Nauk (BUAN). Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie Kijowskie zbiory archiwalne uległy znacznemu uszczupleniu w 1943 r. w trakcie zdobywania miasta przez Armię Czerwoną. Nie sposób dzisiaj stwierdzić, jak wiele wśród tych bezpowrotnie utraconych archiwaliów było dokumentów, a może całych poklasztornych zespołów archiwalnych. To, co można współcześnie stwierdzić, to fakt, że w zbiorach archiwów i bibliotek kijowskich zachował się tylko jeden zespół akt poklasztornych skromne resztki archiwum skasowanego w 1866 r. klasztoru franciszkanów w Międzyrzeczu Ostrogskim. Co symptomatyczne, nie wchodził on w skład historycznego zasobu ЦДІАУК, lecz został do niego pozyskany dopiero w 1979 r. wraz z przejęciem z BUAN kolekcji zatytułowanej Polskie dokumenty związane z prawem własności. W trakcie jej porządkowania wydzielono akta klasztorne w fond (zespół) 2229: Międzyrzecki klasztor franciszkański (Межиріцький францисканський монастир). Tworzy go 151 jednostek zawierających akta i dokumenty powstałe w latach Dominuje wśród nich materiał archiwalny związany z działalnością gospodarczą klasztoru dokumenty potwierdzające prawo własności dóbr ziemskich, a przede wszystkim akta wytworzone w związku z procesami sądowymi o zaległe świadczenia (w tym o dziesięciny, o które klasztor procesował się jeszcze w pierwszych dekadach XIX w.). Nieliczne są akta dotyczące innych sfer działalności klasztoru na wyróżnienie zasługują następujące jednostki: nr 142 powołanie w 1777 r. komisji do zbadania cudowności obrazu Matki Bożej oraz dekret zalecający koronację z 17 XII 1778 r.; nr 148 rozporządzenie biskupa kamienieckiego Borgiasza Mackiewicza z 16 XI 1832 r. nakazujące dwóm franciszkanom ze skasowanego konwentu w Gródku jak najszybciej udać się do klasztoru w Międzyrzeczu Ostrogskim; nr 149 księga rachunkowa powstała w związku z remontem klasztoru i kościoła uszkodzonych w trakcie pożaru 14 IX 1854 r., wykaz ofiar wiernych z lat na łączną kwotę 4820 rubli oraz rejestr wydatków z lat wynoszących 4615 rubli i 15 kopiejek. Część dokumentów i akt skasowanych w XIX w. klasztorów zostało zgromadzonych przez towarzystwa naukowe i instytucje muzealne. W ЦДІАУК znajduje się największa tego typu kolekcja powstała na terenie Kijowszczyzny, Wołynia i Podola fond 2227: Kolekcja dokumentów Muzeum Wołyńskiego (Колекція документів Волинського музею). Utworzona w XIX w. w Muzeum Wołyńskim w Żytomierzu, w 1932 r. przejęta przez Publiczną (Ogólnonarodową) Bibliotekę Ukrainy, następnie w zbiorach Biblioteki Ukraińskiej Akademii Nauk, w 1979 r. znalazła się w ЦДІАУК, gdzie została uporządkowana i rozczłonkowana. Z ponad 6000 dokumentów tworzących 4289 jednostek w fondzie 2227 pozostały jedynie 992 jednostki. Zdecydowana większość z nich (705 jednostek) to spuścizny po różnego rodzaju instytucjach religijnych chrześcijańskich (Kościoły prawosławny, unicki i rzymskokatolicki) i jednej judaistycznej (księga zmarłych kahału z m. Kałuszyn). Dział zatytułowany Kościół katolicki liczy 338 jednostek, z tego 160 to kolekcja książek o treściach religijnych. W pozostałych znaleźć można sporo dokumentów i akt wytworzonych w związku z istnieniem klasztorów katolickich, w obrębie jednostek od nr 550 do nr 694, ramy chronologiczne Najstarszy dokument pochodzi z 1630 r. jest to uniwersał Zygmunta III zatwierdzający przekazanie przez Mikołaja Czartoryskiego dóbr należących wcześniej do monastyru prawosławnego misjonarzom z Klewania. Najpóźniejszy dokument to spis franciszkanów w klasztorach brusiłowskim, chodorkowskim, starokonstantynowskim i winnickim sporządzony 18 IX 1864 r. Najwięcej dokumentów pochodzi z XVIII w. i początku XIX w. i dotyczą klasztorów dominikanów (nr 552, 601, 625, 646, 662, 663), franciszkanów (nr 573,

3 386 Kronika Projektu Ryc. 1. Obwoluta katalogu biblioteki bernardynów w Cudnowie, Narodowa Biblioteka Ukrainy im. V. I. Vernadskiego, f. I, 4710 Ryc. 2. Strona z katalogu biblioteki kapucynów w Winnicy, 1793 r. Narodowa Biblioteka Ukrainy im. V. I. Vernadskiego, f. I, , 644, 648, 656, 658, 661, 665, 694), a pojedyncze jednostki innych domów zakonnych (np. reformatów w Żorniszczach, nr 627). Dla realizowanego Projektu szczególne znaczenie mają wizytacje domów klasztornych, pozwalające poznać ich kondycję i stan posiadania w okresie bezpośrednio poprzedzającym kasaty. W fondzie 2227 są to akta wizytacji kościołów i klasztorów w okręgu włodzimierskim diecezji pińskiej przeprowadzonej w latach (nr 649) oraz klasztoru w Dederkałach w 1828 r. (nr 671). Trzecia jednostka dotyczy wizytacji klasztorów pijarów w diecezji wileńskiej (klasztory w Lidzie, Wiłkomierzu, Szczuczynie, Poniewieżu i Wilnie lata , nr 653). Tego typu materiału czyli akt wizytacji należy się też spodziewać w aktach siedmiu dekanatów rzymskokatolickich (fondy i 1268). Pojedyncze akta poklasztorne można znaleźć w innych fondach przechowywanych w ЦДІАУК, m.in. w spuściznach rodowych. Przykładowo w fondzie 250, Archiwum Mniszchów (Mнішки польський графський рід), znajdują się dwie książeczki rachunkowe wpływów i wydatków klasztoru karmelitów bosych w Wiśniowcu z lat (op. 1, nr 43 i 46). Stan zachowania poklasztornych spuścizn bibliotecznych i archiwalnych sprawia, że szczególnego znaczenia nabierają dokumenty powstałe w trakcie procesu likwidowania klasztorów oraz przejmowania i zabezpieczania ich majątku, wytworzone przez administrację publiczną guberni zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego. W Kijowie przechowywane są one w dwóch archiwach w ЦДІАУК przebadane zostały akta administracji generalnego gubernatorstwa i kijowskiego okręgu szkolnego, a w Państwowym Archiwum Obwodu Kijowskiego (Державний Архів Київської Області, dalej: ДАКО) akta administracji guberni kijowskiej. Najbardziej przydatny w realizacji Projektu jest fond 442, Kancelaria generał-gubernatora kijowskiego, podolskiego i wołyńskiego (Канцелярія Київського, подільського та волинського генерал-

4 Kronika Projektu 387 Ryc. 3. Fragment wykazu skasowanych w 1832 r. 49 klasztorów rzymskokatolickich, które utrzymywały szkoły parafialne. ЦДІАУК, f. 707, op. 1, spr. 732, k. 45 -губернатора). Znajdujące się w nim akta można podzielić na kilka grup. Szczególnie cenne są akta powstałe w związku z nadzorem nad kasatą klasztorów: op. 64, spr. 166, cz.1 2 akta dotyczące kasaty klasztorów rzymskokatolickich w guberniach kijowskiej, podolskiej i wołyńskiej w okresie16 VIII 19 XI 1832 r.; op. 65, spr. 370 przekazanie rzeczy (świece, wosk, naczynia liturgiczne itp.) po skasowanych klasztorach duchowieństwu rzymskokatolickiemu w latach ; op. 66, spr. 185 akta dotyczące propozycji przekształcenia niektórych skasowanych klasztorów rzymskokatolickich w greckounickie w latach ; op. 69, spr. 154 wyprzedaż majątku ruchomego skasowanych klasztorów w latach ; op. 77, spr. 52 akta dotyczące konfiskaty dóbr ziemskich klasztorów dominikańskich w Lachowcach i Łucku w 1844 r. Administracja kijowskiego generał-gubernatora zajmowała się sprawą długów klasztornych, zaspokajając roszczenia wierzycieli (fond 442, op. 142, spr. 654), ale przede wszystkim egzekwując od osób cywilnych kwoty należne zlikwidowanym konwentom (np. fond 442, op. 140, spr. 535 windykacja zobowiązań wobec dawnego klasztoru franciszkanów w Barze, którego majątek przekazany został cerkwi prawosławnej, czy fond 442, op. 146, spr. 326 wierzytelności klasztoru dominikanów w Lachowcach). Okazjonalnie też interesowała się losami zakonników przykładowo w latach sprawą Antoniego Kurcewicza, zakonnika ze skasowanego klasztoru kamedułów, przeniesionego do klasztoru kapucynów w Brusiłowie, w którym nie mógł się odnaleźć za sprawą odmiennej od znanej mu reguły. Jego siostra zabiegała o przeniesienie Antoniego do klasztoru benedyktynów w Żytomie-

5 388 Kronika Projektu rzu, ale władze carskie zadecydowały o wysłaniu go do klasztoru karmelitów bosych w Głębokim na Białorusi (fond 442, op. 1, spr. 2119; op. 784, spr. 224). Okazjonalnie administracja kijowskiego generał-gubernatora zajmowała się losem zabudowań poklasztornych. W latach 30. XIX w. rozpatrywała prośby duchowieństwa parafialnego i wiernych Kościoła rzymskokatolickiego dotyczące możliwości przejęcia na potrzeby parafii obiektów poklasztornych (fond 442, op. 66, spr. 185; op. 68, spr. 171; op. 846, spr. 10). W kolejnych dekadach stawały się one przedmiotem zainteresowania, gdy poszukiwano budynków dla określonych celów np. na lazarety wojskowe (fond 442, op. 1, spr. 8120; op. 2, spr. 9477) lub zmieniano dotychczasowy sposób ich wykorzystania (np. w Krzemieńcu wojsko oddało na cele cywilne jeden z obiektów klasztornych fond 442, op. 93, spr. 284). W latach XIX w. zły stan wielu budowli sprawił, że administracja carska dokonała lustracji obiektów poklasztornych i rozpatrywała możliwość ich zaadaptowania na różne cele (fond 442, op. 57, spr. 207; op. 99, spr. 201). Losami budynków i majątków klasztornych interesowały się także władze utworzonego w 1832 r. Kijowskiego Okręgu Naukowego. Wynikało to ze sporych kompetencji stojących na jego czele kuratorów, o czym dobitnie świadczy fakt, że stanowisko to w latach obejmowali kijowscy generał-gubernatorowie. W rezultacie w fondzie 707, Zarząd Kijowskiego okręgu naukowego (Управління Київського учбового округу), znajdują się akta omawiające wykorzystanie obiektów poklasztornych także w celach bardzo odległych od sfery oświatowej. Jako przykład może służyć jednostka zawierająca dokument z 1869 r. informujący o planowanym zaadaptowaniu pokapucyńskiego klasztoru w Brusiłowie na lazaret wojskowy dla dwóch batalionów 128. pułku piechoty stacjonujących w Brusiłowie i Chodorkowie (fond 707, op. 35, spr. 1, k ). Zdecydowanie jednak dominują akta wytworzone w związku z wykorzystaniem majątku poklasztornego w celach oświatowych oraz z działaniami podjętymi w celu zastąpienia szkół przyklasztornych przez świeckie placówki oświatowe. Jeżeli chodzi o pierwsze, to należy wskazać na jednostkę z op. 309, nr 56 zawierającą akta z lat dotyczące wyprzedaży dochodów z dóbr przejętych po skasowanych klasztorach. Przebieg nieudanych prób zastąpienia zlikwidowanych szkół parafialnych przez świeckie dobrze ilustruje jednostka o sygnaturze fond 707, op. 1, spr. 732, W poszycie aktowym na uwagę zasługuje wykaz skasowanych w 1832 r. 49 klasztorów rzymskokatolickich, które utrzymywały szkoły parafialne (k. 45v): Klasztor Powiat Gubernia Kijowska 1. Chodorków, dominikanie Skwirski 2. Czarnobyl [dominikanie] Radomyski 3. Rzyszczów, trynitarze Kijowski 4. Lisianka, franciszkanie Zwinogródzki Gubernia Podolska 1. Gródek Podolski, franciszkanie Płoskirowski 2. Jarmolińce, bernardyni [Płoskirowski] 3. Szarawka, dominikanie [Płoskirowski] 4. Kupin, karmelici [Płoskirowski] 5. Komargród, franciszkanie Jampolski 6. Smotrycz, dominikanie Kamieniecki 7. Zbrucz, kapucyni [Kamieniecki] 8. Sokolec, dominikanie Uszycki 9. Wońkowce, franciszkanie [Uszycki] 10. Sołobkowce, dominikanie [Uszycki] 11. Latyczów [dominikanie] Latyczowski 12. Tulczyn [dominikanie] Bracławski 13. Kuna, kapucyni Hajsyński 14. Brahiłów, trynitarze Winnicki

6 Kronika Projektu Tywrów, dominikanie [Winnicki] 16. Janów, bernardyni Lityński Gubernia Wołyńska 1. Radziechów, augustianie-eremici Włodzimierski 2. Drużkopol, franciszkanie [Włodzimierski] 3. Zaturzec, augustianie-eremici [Włodzimierski] 4. Kamień-Koszyrski, dominikanie Kowelski 5. Janówka, bernardyni [Kowelski] 6. Warkowicze [bernardyni] Dubieński 7. Beresteczko, trynitarze [Dubieński] 8. Kozin, dominikanie [Dubieński] 9. Kustyń, bernardyni Rówieński 10. Nowy Wiśniowiec, karmelici Krzemieniecki 11. Szumsk, franciszkanie [Krzemieniecki] 12. Kodnia, augustianie-eremici Żytomierski 13. Iwnica, franciszkanie [Żytomierski] 14. Uszomierz, karmelici [Żytomierski] 15. Owrucz, dominikanie Owrucki 16. Olewsk, karmelici [Owrucki] 17. Berezdów, marianie Nowogród Wołyński 18. Horodyszcze, karmelici Zasławski 19. Łabuń [karmelici] [Zasławski] 20. Stary Konstantynów, dominikanie Starokonstantynowski 21. Czartorysk [dominikanie] Łucki 22. Uściług, kapucyni Włodzimierski 23. Kisielin, karmelici [Włodzimierski] 24. Targowica, dominikanie Dubieński 25. Dorohostaje, karmelici [Dubieński] 26. Niewirków, dominikanie Rówieński 27. Cudnów, bernardyni Żytomierski 28. Toporzyszcze, karmelici [Żytomierski] 29. Annopol [karmelici] Ostrogski Powyższy wykaz został sporządzony w celu zwrócenia uwagi władz z jednej strony na związany z kasatą klasztorów poważny ubytek w liczbie szkół parafialnych, a z drugiej na zaistniałe możliwości materialne dla tworzenia sieci szkół świeckich, praktycznie całkowicie niewykorzystane, gdyż przed 1862 r. powstały tylko nieliczne szkoły państwowe w miejsce zlikwidowanych na podstawie rozporządzenia Ministerstwa Oświecenia Publicznego z 15 IV 1832 r. 182 szkół parafialnych. Sporadyczne było przy tym wykorzystanie środków pozyskanych dzięki likwidacji klasztoru, jak w przypadku szkół w Dorohostajach i Młynowie, które pod koniec lat 30. XIX w. funkcjonowały dzięki środkom pozyskanym z majątku byłego klasztoru karmelitów w Dorohostajach 1. Państwowe Archiwum Obwodu Kijowskiego Wstępna kwerenda przeprowadzona w ДАКО pozwoliła stwierdzić, że w jego zasobach znajdują się nieliczne dokumenty i akta przydatne przy realizacji Projektu. Mogą one mieć jednak dużą wartość poznawczą. W fondzie 1, Kijowski zarząd gubernialny (Киевское губернское правление), znajdują się akta dotyczące skasowania klasztoru w Chodorkowie (op. 330, spr. 780). W fondzie 2, Kancelaria kijowskiego gubernatora cywilnego (Канцелярія Київського гражданского губернатора), wartościowe mogą być następujące jednostki: 1 L. ZASZTOWT, Kresy Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1997, s

7 390 Kronika Projektu op. 336, spr , informacja o liczbie cerkwi/kościołów i monastyrów/klasztorów różnych wyznań w guberni kijowskiej w 1848 r.; op. 154, spr. 83 i 84, informacja o chłopach mieszkających w dobrach klasztornych w 1831 r.; op. 179, spr. 1410, informacja sporządzona w 1864 r. o bibliotekach klasztorów katolickich skasowanych w 1832 r. Biblioteki: Narodowa Biblioteka Ukrainy W sposób szczątkowy zachowały się dawne biblioteki klasztorne. Na podstawie inwentarzy zasobu rękopiśmiennego Narodowej Biblioteki Ukrainy im. V. I. Vernadskiego (Національна бібліотека України ім. В. І. Вернадського, м. Київ) można stwierdzić, że jej zbiory (a konkretnie bibliotek Publicznej Ludowej Ukrainy i Akademii Nauk Ukrainy, których jest spadkobiercą) zasiliły w latach XX w. książki i rękopisy z bibliotek klasztornych. W inwentarzu fondu I jako miejsce pochodzenia starodruków i książek dziewiętnastowiecznych, głównie o tematyce teologicznej i religijnej, wskazane zostały klasztory brahiłowski ( ), brusiłowski (4667), dubieński (4513, ), janowiecki ( ), kamieniecki ( ), krzemieniecki (np , 4437, , , , , ), lubarski (np , 4373, , , , 4462, , , ), lwowski ( ), łucki (np. 4440), dederkałowski (np ), winnicki (4666), a także kolegia jezuickie z Łucka (np , , 4167, , 4482, 4671) i z Ostroga (4406, , , 4535, ). W zbiorach biblioteki znajdują się katalogi bibliotek klasztornych: bernardynów w Cudnowie z lat (fond I, 4710), kapucynów w Winnicy z 1793 r. (fond I, 4705), teatynów kamienieckich z 1808 r. (fond I, 6450), bazylianów z Lubaru z 1789 r. (fond I, 4147). Wspomnieć też należy o kronikach klasztoru bazylianów w Lubarze z lat i (fond I, 1104, w księdze luźna karta z odpisem aktu fundacyjnego klasztoru franciszkanów w Międzyrzeczu Ostrogskim z 1612 r.) oraz o rejestrze klasztorów skasowanych i pozostawionych w 1832 r. w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego (fond I, 6077). Witalij ROSOWSKI Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Sprawozdanie z kwerendy w Winnicy w dniach V 2012 r. * W zasobach Państwowego Archiwum Obwodu Winnickiego oraz Winnickiego Muzeum Krajoznawczego zgromadzone są głównie zbiory dotyczące historii regionu obwodu winnickiego. Został on utworzony przez władze radzieckie w 1932 r. i początkowo obejmował prawie całe terytorium dawnej guberni podolskiej oraz znaczny obszar guberni wołyńskiej i kijowskiej. Jednak już w 1937 r. jego obszar został znacznie uszczuplony na rzecz nowo powstałych obwodów żytomierskiego i ka- * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w latach Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the National Programme for the Development of Humanities in the years

8 Kronika Projektu 391 mienieckiego (w 1954 r. ostatni został przemianowany na chmielnicki). Obecne terytorium obwodu winnickiego obejmuje głównie wschodnie Podole, czyli większą część dawnego województwa bracławskiego. W wyniku drugiego rozbioru Polski w 1793 r. ziemie te znalazły się w granicach Imperium Rosyjskiego i pozostawały w nich aż do 1917 r. Pierwsze klasztory katolickie w tej części Podola powstały już w pierwszej połowie XVII w., jednak największy rozwój życia monastycznego przypada tu na XVIII stulecie. Do najstarszych klasztorów rzymskokatolickich zaliczyć należy dominikańskie klasztory w Barze (1607), Winnicy (1624), Murafie (1627) i Tulczynie (1631) oraz jezuickie w Winnicy (1611) i Barze (1614). Ostatnie dwa zostały skasowane w 1773 r. W XVIII w. powstały nowe klasztory: bernardynów (Janów), dominikanów (Tywrów), franciszkanów (Bar i Komargród), kapucynów (Kuna i Winnica), reformatów (Żorniszcze), trynitarzy (Brahiłów) oraz szarytek (Teplik). Ogółem w granicach dzisiejszego obwodu winnickiego na początku XIX w. istniało 12 klasztorów męskich i jeden żeński; 10 z nich władze carskie skasowały już w 1832 r. W kolejnych dziesięcioleciach zlikwidowano resztę klasztorów (najpierw w 1850 r. skasowano klasztor dominikanów w Murafie, następnie, w 1866 r., szarytek w Tepliku, a w 1888 r., jako ostatni, kapucynów w Winnicy). Oprócz klasztorów obrządku łacińskiego na omawianym obszarze istniało również kilka monasterów unickich. Były to pierwotnie monastery prawosławne, które w pierwszej połowie XVIII w. przyjęły unię, a mianowicie męskie w Barze (w unii od 1715 r.), Granowie (od 1739 r.), Kliszczowie vel Kliszczówce (XVIII w.) i Szarogrodzie (od 1748 r.) oraz żeńskie w Winnicy (od 1723 r.) i Mikulińcach (Rożku Mikulińskim od około 1716 r.). Po 1795 r. w unii pozostał tu jedynie monaster w Barze, przy którym istniała szkoła prowadzona przez bazylianów. Został on skasowany dopiero w 1837 r. W sumie na terytorium współczesnego obwodu winnickiego po 1795 r. istniało 13 męskich klasztorów katolickich, w tym jeden bazyliański, oraz jeden klasztor żeński. Większość znalezionych w Winnicy źródeł i materiałów archiwalnych dotyczy dziejów wymienionych klasztorów. Winnickie Muzeum Krajoznawcze (Вінницький краєзнавчий музей) Po zapoznaniu się z zawartością zasobów muzeum stwierdziłem, że do realizacji naszego projektu pt. Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja będą przydatne następujące zespoły i jednostki archiwalne; w większości dotyczą one kościoła i klasztoru dominikanów w Murafie i zgromadzone są w dwóch zespołach: 1. Pierwszy Основний науковий фонд (ОНФ, Podstawowy naukowy zespół) składa się z 43 poszytów. Głównie są to księgi parafii katolickiej funkcjonującej w dawnym kościele konwentualnym skasowanego w 1850 r. klasztoru dominikanów w Murafie: zapowiedzi przedślubnych ( , , , ), spowiedzi ( , 1862, 1866, 1879, 1887, 1892, , , ), zmarłych ( ) oraz dokumenty i korespondencja kolejnych dziekanów jampolskich rezydujących przy kościele parafialnym w Murafie (1871, 1873, , 1879, , , 1896 i 1899). Wśród dokumentacji dziekanów szczególną uwagę zwraca opis pofranciszkańskiego kościoła w Komargrodzie (tutejszy klasztor został skasowany w 1832 r.), który został w 1873 r. przekazany prawosławnym (Опись церковной утвари и богослужебным принадлежностям упразднённого Комаргородского Римско-Католического костёла, Ямпольского костёла того-же уезда, при Депутате со стороны Римско-Католического Духовенства, опись составлена и передача совершена 13 февраля 1873 года; sygn. ВКМ, ОНФ, Д-953 Документи і листи Ямпільського декана ксьондза Е. Засовського, 1873 r.). 2. Ciekawszy z punktu widzenia naszego Projektu jest drugi zespół Науково-допоміжний фонд (НДФ, Naukowo-pomocniczy zespół), złożony z 11 poszytów zawierających archiwalia dotyczące ko-

9 392 Kronika Projektu ścioła konwentualnego dominikanów w Murafie, z lat Większa ich część pochodzi z okresu, gdy w Murafie istniał jeszcze klasztor dominikański. Największą część zbioru stanowią księgi metrykalne: chrztów НДФ (lata ), ślubów НДФ ( ) i pogrzebów НДФ ( , ) oraz księgi rachunkowe parafii murafskiej НДФ (Księga przychodu rozchodu za lata ), НДФ (Księga rachunków, fragmenty z lat 1856, 1860). Oprócz tego znajduje się tu księga zawierająca spis parafian murafskich z 1911 r. (НДФ 12459) oraz rejestr odebranej korespondencji dziekana jampolskiego z lat , dotyczącej m.in. bieżących spraw poszczególnych parafii dekanatu jampolskiego (Kursorija Dekanatu Jampolskiego, НДФ 12429). Dla naszego Projektu najcenniejsza w tym zbiorze jest księga przychodów i rozchodów Bractwa Różańcowego przy kościele dominikanów w Murafie za lata (НДФ 12461) oraz Liber Encyclicarum z lat , zawierający różnego rodzaju rozporządzenia i dokumenty władz zakonnych i diecezjalnych odnoszące się do klasztoru murafskiego (НДФ 12428). Są tu m.in. odpisy akt kapituły prowincjalnej Dominikańskiej Prowincji Ruskiej św. Jacka z lat 1772, 1774, 1778, 1782, 1790 i Podsumowując kwerendę wśród zasobów Winnickiego Muzeum Krajoznawczego, należy zaznaczyć, że udało się opracować ogółem dwa zespoły liczące 54 jednostki. Ponadto zrobiono fotokopie najciekawszych materiałów. Państwowe Archiwum Obwodu Winnickiego (Державний архів Вінницької області, ДАВіО) Analiza zawartości zasobu ДАВіО wykazała, że niektóre zgromadzone tu materiały w sposób szczególny będą przydatne do realizacji naszego Projektu. Niestety większość interesujących akt jest rozrzucona po różnego rodzaju zespołach i nie stanowi jednej zwartej całości, co też znacznie utrudnia opracowanie dokładnego inwentarza tematycznego. Należy zaznaczyć, że spośród ponad 900 fondów (zespół фонд) z okresu sprzed rewolucji październikowej tylko dwa bezpośrednio dotyczą spraw klasztorów: fond 108, Покровський монастир, м. Бар (Monaster św. Pokrowy w Barze, ), i fond 808, Барська школа (Szkoła barska, ). Fondy te dotyczą wspomnianego wyżej klasztoru bazylianów w Barze, który po kasacie w 1837 r. został przekazany prawosławnym. Pierwszy fond, obejmujący aż 120 poszytów, tylko pośrednio wiąże się z naszym tematem, dotyczy bowiem okresu, gdy ten monaster działał już jako prawosławny. Najciekawsza jest teczka o nazwie Опись имущества упраздненного Барского монастыря от 5 февраля 1838 г. (Opis majątku skasowanego barskiego monasteru z 5 lutego 1838 r.) ДАВіО, f. 108, op. 1, spr. 2, kk. 36. Jej zły stan zachowania nie pozwolił na dokładne zapoznanie się z zawartością. Drugi fond zawiera tylko jeden poszyt: Lista uczniów przybywających do Barskiej szkoły ojców bazylianów w latach W zbiorach ДАВіО znajduje się dużo ksiąg metrykalnych z okresu od drugiej połowy XVIII do pierwszej ćwierci XX w., w tym również z kościołów i parafii będących pod opieką zakonów. Przede wszystkim są to fondy: 737, Колекція документів римо-католицьких деканатів: Києво-Васильківського, Сквирського, Богуславсько-Уманського, Махнівсько-Липовецького, Звенигородського, Таращанського, Радомишльського, Кам янець-подільського і Могилів-Подільського (143 poszyty); 803, Римо-католицький костел в м. Вінниця (jeden poszyt obejmujący lata , gdy funkcję kościoła parafialnego w Winnicy pełniła świątynia dominikanów); 904, Метричні книги церков, костелів та рабинатів Подільської і Київської губерній (4544 jednostek) oraz 905, Метричні книги церков, костелів та рабинатів м. Вінниці (169 jednostek).

10 Kronika Projektu 393 Dla naszego Projektu jednym z najcenniejszych w zbiorach ДАВіО okazał się wspomniany już fond 737, Kolekcja dokumentów rzymskokatolickich dekanatów... W poszycie nr 3 (ДАВіО, f. 737, op. 1, spr. 3, k. 799) znajdują się wyjątkowe źródła do dziejów niektórych klasztorów na Podolu akta wizytacji generalnych i dekanalnych oraz wiadomości o zakonnikach i funduszach dwóch klasztorów bernardyńskich, w Janowie (z lat ) i Jarmolińcach ( ), oraz czterech klasztorów kapucyńskich, w Dunajowcach (z lat ), Kunie ( ), Winnicy ( ) i Zbryżu ( ). Wśród tych akt najbardziej interesujące są wizytacje generalne, np. bernardynów jarmolinieckich (z lat 1801, 1804, 1814 i 1817) oraz janowskich (1799, 1814, 1817 i 1820), kapucynów dunajowieckich (1802 i 1816), kuneckich (1799, 1814, 1816, 1817 i 1820), winnickich (1799, 1802, 1814 i 1817) oraz zbryskich (1802, 1814, 1816, 1817 i 1820). Inną interesującą grupę archiwaliów poklasztornych w fondzie 737 stanowią Księgi procesów kościoła parafialnego Brusiłowskiego ojców kapucynów do zapisywania ukazów i rozporządzeń. Są to: Księga dekanalnych procesów ( , f. 737, op. 1, spr. 11), Księgi ukazów przychodzących z konsystorza ( , f. 737, op. 1, spr. 16, i , f. 737, op. 1, spr. 20) oraz Księgi z Kolegium Duchownego, Konsystorza i Archidiakonatu ( , f. 737, op. 1, spr. 60). Szczególnie interesująca jest sprawa nr 20, obejmująca lata , gdy klasztor kapucyński w Brusiłowie został skasowany przez władze carskie. Jednymi z najciekawszych źródeł do dziejów katolickich klasztorów na Prawobrzeżnej Ukrainie znajdujących się w zasobach ДАВіО są akta powiatowych sądów ziemskich: jampolskiego (f. 477), hajsyńskiego (f. 478), mohylewskiego (f. 479), winnickiego (f. 480), lityńskiego (f. 492), bracławskiego (f. 507), lipowieckiego (f. 546) i machnowskiego (f. 865). Najczęściej znaleźć tu można kopie dokumentów erekcyjnych, nadań i różnego rodzaju zapisów funduszowych dla poszczególnych kościołów i klasztorów rzymskokatolickich z XVIII i początku XIX w. Tego typu dokumenty znaleziono np. dla klasztorów w Komargrodzie (f. 471, op. 1, spr. 1117, k ), Tulczynie (f. 507, op. 1, spr. 26, k ) i Winnicy (f. 480, op. 1, spr. 44, k ). Odnalezienie tych akt wymaga jednak dość dużego nakładu pracy i wysiłku, należałoby bowiem przeglądać poszczególne tomy i księgi zapisów aktów notarialnych, które zawierają nieraz do 1000 kart. Ponadto na podobnego rodzaju materiały można natrafić również wśród akt znajdujących się w fondach poszczególnych sądów powiatowych: olhopolskiego (f. 468), winnickiego (f. 470), hajsyńskiego (f. 471), mohylewskiego (f. 472), bracławskiego (f. 473), jampolskiego (f. 474) i lipowieckiego (f. 608). Za przykład może posłużyć sprawa dotycząca przywłaszczenia przez właściciela klucza brahiłowskiego części ziem należących do skasowanego klasztoru trynitarzy w Brahiłowie (f. 470, op. 1, spr. 360, Дело о хуторе с землями на засвоеном «Мехово» после упраздненного Браиловского Тринитарского монастыря и оспариваемом у казне помещиком Юковским, ). Interesujące informacje na temat niektórych klasztorów rzymskokatolickich, a mianowicie o zakonnikach, służbie klasztornej i poddanych oraz szlachcie zamieszkałej na należących do klasztorów ziemiach pod koniec XVIII w., zawierają akta pierwszego spisu ludności na tych ziemiach (tzw. ревизские сказки), przeprowadzonego przez administrację carską w latach Materiały tego spisu są przechowywane m.in. w fondach Powiatowych Kas Skarbowych (Казначейств): Mohylewskiej (f. 177), Winnickiej (f. 603) i Lipowieckiej (f. 608). Wśród wymienionych fondów znaleźć można m.in. informacje o klasztorach franciszkańskim i dominikańskim w Barze, dominikańskim i kapucyńskim w Winnicy, dominikańskich w Tywrowie i Tulczynie, trynitarskim w Brahiłowie oraz reformackim w Żorniszczach. Oprócz tego zwróciłem uwagę na niektóre fondy z okresu radzieckiego. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim fond R-4510, Винницкий обласной отдел по делам строительства и архитектуры, w którym znajdują się m.in. informacje dotyczące kościoła i klasztoru bernardyńskiego

11 394 Kronika Projektu w Janowie op. 1, spr. 676, Історична довідка костела і монастиря бернардинців пам ятка архітектури XVII XVIII ст. в с. Іванове (1993 р.). Podsumowując kwerendę archiwalną przeprowadzoną w dniach V 2012 r. w ДАВіО, należy zaznaczyć, że udało się przejrzeć ponad 20 inwentarzy fondów wytypowanych do Projektu. Ponadto zamówiono około 20 jednostek archiwalnych. Niestety niektóre akta (np. f. 108, op. 1, spr. 2 i 2a) nie zostały udostępnione ze względu na zły stan ich zachowania. Warto na koniec zaznaczyć, że niektóre najbardziej interesujące nas materiały zostały skopiowane i posłużą do przygotowania opracowań naukowych. Tomasz CIESIELSKI Instytut Historii Uniwersytet Opolski Sprawozdanie z kwerendy w Sankt Petersburgu w dniach 20 VIII 1 IX 2012 r. * Dwutygodniowy wyjazd na kwerendę archiwalno-biblioteczną do Sankt Petersburga stanowił kolejny etap realizacji części projektu badawczego Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja dotyczącej procesu kasat klasztornych na obszarze zachodnich guberni Imperium Rosyjskiego. Zakres kwerendy Celem wyjazdu nie było rozpoznanie stanu zachowania materiału archiwalnego, gdyż ten w odniesieniu do zasobów Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego (Российский Государственный Исторический Архив) i Oddziału Rękopisów Rosyjskiej Biblioteki Narodowej (Российская Национальная Библиотека) jest znany dzięki repertoriom archiwalnym i inwentarzom wydanym przez Mariana Radwana 1 oraz przewodnikom opracowanym przez Krzysztofa Pożarskiego 2. Dlatego * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w latach Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the National Programme for the Development of Humanities in the years M. RADWAN, Repertorium wizytacji kościołów i klasztorów w archiwach Petersburskiego Kolegium Duchownego ( ) (Materiały do Dziejów Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej i w Rosji, 4), Lublin 1998; idem, Kościół katolicki w archiwach Departamentu Wyznań Obcych rosyjskiego MSW. Repertorium (Materiały do Dziejów Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej i w Rosji, 7), Lublin 2001; idem, Ecclesiastica w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Sankt Petersburgu (Źródła i Monografie Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, 324), Lublin 2008; M. РАДВАН, A. СОКОЛОВ (ред.), Католическая Церковь в архивах Департамента Духовных Дел Иностранных Исповеданий МВД, т. 1 4, Санкт-Петерсбург K. POŻARSKI (red.), Historia Kościoła Rzymskokatolickiego w Imperium Rosyjskim (XVIII XX w.) w dokumentach Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego, Sankt Petersburg-Warszawa 1999; idem (red.), Historia Kościoła Rzymskokatolickiego w Rosji i Polsce w dokumentach archiwów, bibliotek i muzeów Sankt Petersburga. Zarys przewodnik, Sankt Petersburg-Warszawa 2000.