NIECH ŻYJE polska! zeszyt historyczny

Transkrypt

1 NIECH ŻYJE polska! zeszyt historyczny 1

2 Gdańsk Jaka była Polska? Poznań 1 Smoleńsk Ten zeszyt należy do: Kraków Wilno Gdańsk Mińsk Poznań Poznań Warszawa 3 2 Kraków Kraków Lwów Wilno Gdańsk Mińsk Suwałki Poznań Warszawa 4 Poznań 5 Warszawa Kraków Lwów Kraków Gdańsk Wilno r. Polska pod koniec panowania Bolesława Chrobrego r. Królestwo Polskie za panowania Władysława Łokietka r. Królestwo polskie i Wielkie Księstwo Litewskie r. Rzeczpospolita Obojga Narodów r. Księstwo Warszawskie r. II Rzeczpospolita r. Polska Rzeczpospolita Ludowa Poznań Warszawa Kraków 6 Lwów Poznań 7 Warszawa Kraków 1

3 Polska zajmuje centralne miejsce w Europie. Jednak z punktu widzenia przemian kulturowych i politycznych znajdowała się często na granicy cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Tak było, gdy w X w. dotarło do Polski chrześcijaństwo. Wówczas ziemie polskie stanowiły wschodnie rubieże cywilizacji łacińskiej w Europie. Tak jest i współcześnie, gdy Polska przynależy do NATO i Unii Europejskiej. Natomiast jej wschodni sąsiedzi Białoruś, Ukraina nie są członkami NATO i Unii Europejskiej. Zatem wschodnia granica Polski jest jednocześnie wschodnią granicą Unii Europejskiej. Polska na mapie Odległość z Warszawy do Brukseli jest taka sama, jak z Warszawy do Moskwy. Bruksela My Słowianie Język polski podobnie jak rosyjski, ukraiński, białoruski, bułgarski, serbski, chorwacki, słoweński, czeski i słowacki jest językiem słowiańskim i należy do rodziny języków indoeuropejskich. Polacy, tak jak Czesi i Słowacy, należą do grupy zachodnich Słowian. Związek z łacińskim kręgiem kultury chrześcijańskiej przesądził o tym, że Polacy, podobnie jak Chorwaci, Słoweńcy, Czesi, Słowacy używają alfabetu łacińskiego. Natomiast Słowianie żyjący na wschód od Polski posługują się cyrylicą km Warszawa 1151 km Moskwa Mamy groźnego sąsiada Współcześnie od zachodu sąsiadujemy z Niemcami, a od południa z Czechami i Słowacją. Na wschodzie graniczymy z Białorusią i Ukrainą. Litwa jest naszym sąsiadem na północnym wschodzie. Rosja była odwiecznym sąsiadem Polski na wschodzie. Pozostawała nim do niedawna, bo do rozpadu Związku Sowieckiego. Dziś Polska graniczy z Rosją na północy, co wydaje się czymś wbrew naszemu historycznemu doświadczeniu. Jest to sąsiedztwo z obwodem kaliningradzkim enklawą rosyjską w Europie Środkowej. Polanie oknem na świat Nazwa Polska pochodzi od plemienia Polan, które żyło w Wielkopolsce, kolebce polskiej państwowości, i narzuciło swoją dominację pozostałym mieszkańcom kraju. Niemcy, nasi zachodni sąsiedzi, zdobywali wiedzę o mieszkańcach ziem polskich, pozostając w kontakcie z Polanami. Stąd upowszechnili nazwę tego plemienia i przenieśli ją do łacińskiej Europy. W języku niemieckim Polska to Polen, a w innych językach zachodnioeuropejskich pojawiły się określenia pochodne: Pologne, Polonia, Poland. Już w XI w. na określenie państwa Piastów przyjęła się łacińska nazwa Polonia. Rusini wschodni sąsiedzi Polski, nazywali Polaków Lachami, gdyż przyjęli nazwę pochodzącą od słowa Lechici, innego określenia stosowanego wobec plemion polskich. Kilka wieków później Turcy, za Rusinami, używali określenia Lehistan, a za nimi Persowie Lahestan. Natomiast Litwini nazwali Polskę Lenkija. Z kolei Węgrzy pozostawali w kontaktach z południowo- -wschodnimi plemionami polskimi, między innymi z Lędzianami. Od nazwy tego plemienia Polska po węgiersku to Lengyelország. Polin Lechistan Lengyelország Pologne Lahestan Lenkija Poland Polen 2 3

4 Początki państwa polskiego Polska pojawiła się na europejskiej scenie politycznej w X wieku. Kolebką jej państwowości była Wielkopolska, rządzona przez rodzimą dynastię Piastów. Około roku 1000 państwo polskie, rządzone wówczas przez syna Mieszka I, Bolesława Chrobrego, przybrało kształt terytorialny zbliżony do obszaru współczesnej Polski. Mieszko I Był pierwszym historycznym władcą Polan. Ożenił się z czeską księżniczką Dobrawą i w roku 966 przyjął chrzest w obrządku łacińskim. Tym samym związał swój kraj z zachodnim kręgiem kulturowym, do którego należeli już jego sąsiedzi: Czesi i Niemcy. Polityka na obrzeżach Państwo Mieszka I znalazło się na kresach ówczesnego świata zachodniego. Wschodni sąsiad Polski Ruś Kijowska przyjął chrześcijaństwo z Konstantynopola i znalazł się na rubieżach cywilizacji bizantyńskiej. Polacy i Rusini to Słowianie. Granica między tymi dwoma słowiańskimi państwami już w średniowieczu stała się granicą między łacińskim a bizantyjskim kręgiem kulturowym. Przez stulecia Polsce znane było doświadczenie bytowania na granicy tego kręgu. Położenie na skraju cywilizacji łacińskiej oraz wynikające z niego doświadczenia nie zawsze łatwe wpływały na aktywność międzynarodową państwa polskiego, kulturę, a także mentalność polskiego społeczeństwa. Przyjaźń wysokiego szczebla Rok 1000 zapisał się w dziejach Polski znaczącą wizytą cesarza Ottona III w Gnieźnie, ówczesnej stolicy Piastów. Ten niemiecki władca nie tylko wyraził zgodę na utworzenie samodzielnej polskiej prowincji kościelnej z arcybiskupstwem w Gnieźnie, ale i na koronację królewską Bolesława Chrobrego. Otton III dostrzegł w Chrobrym partnera do realizacji swojej wizji zjednoczonej Europy i wpisał młodą polską państwowość w swoją uniwersalistyczną koncepcję. Rozbici na dwieście lat Rodzima dynastia Piastów rządziła Polską jeszcze przez 350 lat, czyli do 1370 r. W okresie jej rządów stosunki z cesarstwem nie układały się już tak dobrze, jak za czasów Ottona III i Bolesława Chrobrego. Na szczęście dla młodej państwowości polskiej aktywność polityczna cesarstwa zwróciła się w stronę papiestwa, spraw włoskich, sporów wewnątrzniemieckich i krucjat. Piastowie ocalili suwerenność swego państwa, posiadając arcybiskupstwo i uzyskując za każdym razem zgodę papiestwa na koronacje królewskie. Lajkonik Rozwój w europejskim rytmie W średniowieczu ziemie polskie rozwijały się w tym samym tempie co Europa Zachodnia. Stąd w polskim pejzażu odnajdziemy kościoły romańskie i gotyckie. Ustępują one jednak rozmachem świątyniom włoskim, francuskim czy niemieckim. Podobieństwa w rozwoju wynikały też z napływu do Polski zakonów, które objęły swą aktywnością całą łacińską Europę. Benedyktyni, cystersi, a potem franciszkanie i dominikanie wnieśli znaczący wkład w cywilizacyjny rozwój ziem polskich. Również struktura stanowa społeczeństwa polskiego, obyczajowość rycerstwa i wygląd miast mieściły się w modelu kultury zachodnioeuropejskiej. Najlepszym przykładem zachowanego średniowiecznego układu urbanistycznego pozostaje Kraków. Koronacja Bolesława Chrobrego Najlepszym przykładem zachowanego średniowiecznego układu urbanistycznego pozostaje Kraków. Poganie atakują W średniowieczu polscy władcy odpierali częste ataki pogańskich sąsiadów z północnego wschodu: Prusów, Jadźwingów i Litwinów. Ale nie tylko. Przyszło im zmierzyć się także z ekspansją Mongołów. W XIII w. od wschodu na ziemie polskie dotarło kilka wypraw mongolskich. Jedna z nich zniszczyła Kraków. Polska nie podzieliła jednak losu Rusi Kijowskiej, która na dwa stulecia znalazła się w pełnej zależności od mongolskiej Złotej Ordy. Ostatni Piast na tronie polskim Kazimierz Wielki ( ) wykorzystał należne mu prawa sukcesyjne i włączył do Królestwa Polskiego zachodnią część dawnej Rusi Kijowskiej, czyli Ruś Halicką. Tym samym w zasadniczy sposób zmienił kształt terytorialny państwa polskiego. Otworzył Polskę na południowy wschód oraz na kontakty ze strefą czarnomorską. Włócznia św. Maurycego Wielkie murowanie Kazimierz Wielki jedyny król Polski, którego uczczono takim przydomkiem w roku 1364 założył uniwersytet w Krakowie, gdzie sto lat później studiował wybitny polski astronom Mikołaj Kopernik. Pierwszy polski uniwersytet powstał więc w tym samym czasie, co uniwersytety w Pradze, Wiedniu i w Budzie na Węgrzech. O królu Kazimierzu Wielkim do dziś krąży powiedzenie, że zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną. 4 5

5 Sojusznicy i wrogowie Kazimierz Wielki, przekazując polską koronę swojemu siostrzeńcowi, Ludwikowi Węgierskiemu z dynastii Andegawenów, wzmocnił międzynarodową pozycję Polski. Ślub dla potęgi Epizod andegaweński w dziejach Polski trwał zaledwie 15 lat. Obrócił jednak polską scenę polityczną i kontakty międzynarodowe Polski o 180 stopni. Po pierwsze Ludwik Węgierski podzielił się władzą w Polsce z polską szlachtą. Od tamtej pory już nigdy polskiemu monarsze nie udało się odzyskać pozycji, jaką mieli ostatni Piastowie. Druga zmiana oznaczała wybór męża dla jego córki Jadwigi Andegaweńskiej, która była jego następczynią na polskim tronie. Jej mężem i królem Polski został wielki książę litewski Władysław Jagiełło. W związku z tym nowym partnerem strategicznym Polski, w miejsce Węgier, została Litwa. Za Andegawenów z Rusi Halickiej do Polski przywieziono ikonę jasnogórską, czyli powszechnie czczony przez polskich katolików obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Zamek w Malborku Zakon krzyżacki Sprowadzony w dobie krucjat przez jednego z Piastów osiedlił się w Polsce i bardzo szybko okazał się dla niej kłopotliwy. Walcząc z poganami mieszkającymi na północ od Polski, zbudował własną państwowość, przejmując jednocześnie kontrolę nad ujściem Wisły głównej polskiej rzeki oraz nad Gdańskiem polskim portem. Wobec tych poczynań rządząca Polską dynastia Jagiellonów zdecydowała się na konfrontację. Udało jej się odzyskać dostęp do Bałtyku i uczynić zakon lennikiem Polski, a na początku XVI wieku ostatecznie zlikwidować państwo krzyżackie. O pobycie zakonu krzyżackiego w Polsce przypominają zachowane do dziś krzyżackie zamki gotyckie na północno- -wschodnich obszarach kraju, np. ten w Malborku, który był siedzibą wielkiego mistrza zakonu. W dalszej perspektywie, co trudno było przewidzieć w XIV wieku, związek z Litwą wciągnął Polskę w wielowiekową konfrontację z Moskwą, a potem z państwem rosyjskim. Sojusz z Litwą Unia personalna między Królestwem Polskim a Wielkim Księstwem Litewskim rozpoczęła nowy etap w dziejach Polski i w dziejach pogańskiej Litwy, pozwalając obu państwom wspólnie przeciwstawić się zakonowi krzyżackiemu. Dla Litwy oznaczała chrystianizację w obrządku łacińskim oraz wzmocnienie w konfrontacji z państwem moskiewskim. Władysław Jagiełło i Jadwiga Andegaweńska pomnik na krakowskich plantach Największy sukces militarny średniowiecznej Polski wiąże się z pokonaniem armii krzyżackiej w 1410 r. w bitwie pod Grunwaldem Jagiellonowie na europejskich tronach Przejściowym sukcesem Jagiellonów było objęcie, poza Polską i Litwą, władzy w Czechach i na Węgrzech. Ostatecznie jednak odstąpili tron czeski i węgierski Habsburgom. 6 7

6 W szlachcie siła U progu nowożytności w tym samym czasie, gdy Krzysztof Kolumb dotarł do Ameryki uformował się polski parlament, czyli Sejm. Nasz parlamentaryzm był dziełem rycerstwa zwanego szlachtą. Czapka szlachecka Szlachta szachuje króla Demokracja szlachecka swój wspaniały rozwój przeżyła w XVI w., była ewenementem w ówczesnej Europie. Ograniczenie kompetencji ustawodawczych monarchy okazało się trwałym elementem polskiego życia politycznego. Takiej przewagi nad królem nie osiągnął w XVI w. nawet parlament angielski. Mimo wewnętrznego zróżnicowania majątkowego i rozwarstwienia polska szlachta przez kolejne stulecia utrzymała wszystkie swoje przywileje oraz spójny system wartości. Wybierzmy sobie władcę Gdy większość państw europejskich zmierzała ku absolutyzmowi, w Polsce i na Litwie, połączonych unią personalną, kontynuowany był z powodzeniem jeden z najciekawszych eksperymentów ustrojowych ówczesnej Europy, czyli demokracja szlachecka. Szlachta posiadała pełne gwarancje wolności osobistej i majątkowej oraz pełnię praw politycznych. Te przywileje dawały jej dominującą pozycję w życiu politycznym, społecznym oraz gospodarczym kraju. Na polskiej scenie politycznej pozostawała jedynie ona i wybierany przez nią król. Polska szlachta Stan szlachecki w Polsce był bardzo duży stanowił 10% społeczeństwa. Tak liczną szlachtę miała wówczas jeszcze tylko Hiszpania. 19 lutego 1473 r. w Toruniu urodził się Mikołaj Kopernik Walezjusz, Habsburg, Waza ze Szwecji, a nawet car moskiewski Iwan IV Groźny byli zainteresowani tronem Polski i Litwy. W ilości siła W XVI stuleciu nastąpiła konsolidacja państwa polsko-litewskiego dokonana w akcie unii lubelskiej (1569). W miejsce unii personalnej między Polską a Litwą wprowadzono unię realną. Mówiąc językiem współczesnym oba państwa stworzyły federację. W następstwie unii powstało państwo, które polscy historycy zwykli nazywać Rzecząpospolitą Obojga Narodów. Szlachecki model kultury politycznej i uczestnictwo w życiu publicznym stały się czynnikami scalającymi to ogromne terytorium Rzeczypospolitej. Rządzić mocarstwem Pozycja międzynarodowa Polski i Litwy w XVI w. była mocarstwowa. Polska nie dała się wciągnąć w konflikty z Turcją, jak wiele państw europejskich. Utrzymała swoją dominującą pozycję nad Bałtykiem i potrafiła skutecznie odepchnąć od Morza Bałtyckiego państwo moskiewskie, blokując mu drogę do Europy. Po śmierci ostatniego polskiego króla z dynastii Jagiellonów (1572), gdy polski tron stał się elekcyjny, do międzynarodowego konkursu na polskiego monarchię, czyli do wolnej elekcji, zgłosili się wszyscy liczący władcy europejscy. Kolumna Zygmunta III Wazy Herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów Na początku XVII stulecia centrum polityczne Rzeczypospolitej przeniosło się do Warszawy, gdzie rezydował król i gdzie odbywały się sejmy i wolne elekcje. Buława symbol władzy hetmańskiej Katedra na Wawelu Polska szlachta nazywała swój kraj Rzecząpospolitą, rzeczą wspólną, czyli republiką, niczym starożytni Rzymianie. Herby szlachty polskiej Wyjątkowy kraj Wolna elekcja i wybór monarchy, który panował tylko dożywotnio; sejmiki, czyli lokalne przedstawicielstwa szlachty, w istocie organy samorządu szlacheckiego; dwuizbowy Sejm obradujący regularnie co dwa lata stanowiły o specyfice polskiego ustroju. Gdy dorzucimy do tego wolność religijną, otrzymamy obraz wyjątkowego społeczeństwa. Na tle ówczesnej Europy tylko w Polsce tak liczna grupa poddanych aktywnie uczestniczyła w życiu politycznym. O wzmocnieniu władzy monarszej w Polsce marzyło kilku panujących. Żadnemu z nich nie udało się jednak zrealizować skutecznie tego planu. W Polsce absolutyzm był bez szans. Insygnia koronacyjne królów polskich Katedra krakowska na Wawelu pozostała miejscem koronacji i pogrzebów królewskich. 8 9

7 Wzloty i upadki XVI i XVII wiek Brak silnej ręki W XVII wieku pojawiły się deformacje szlacheckiego parlamentaryzmu i w sposób niekontrolowany rosła pozycja górnej warstwy stanu szlacheckiego. Polska magnateria była odpowiednikiem europejskiej arystokracji. Problemem stała się oligarchizacja życia politycznego i wzrost pozycji tejże magnaterii. Polsce groziła anarchia. Szesnaste stulecie to w dziejach Polski złoty wiek. Rzeczpospolita była wówczas największym producentem zboża przeznaczonego na rynek zachodnioeuropejski spichlerzem Europy. Szlachta czerpała z tego ogromne dochody, a chłopi nie doświadczali głodu. Zbożowy biznes Obrany model gospodarczy, źródło pozycji politycznej naszej szlachty, towarzyszył rozwojowi demokracji szlacheckiej i kulturze polskiego renesansu. W następnych stuleciach, w ekonomicznym pejzażu Rzeczypospolitej, nadal obecny był folwark pańszczyźniany, czyli wielkie gospodarstwo szlacheckie oparte na monokulturze zbożowej, w którym pracowali zależni chłopi. Model ten jednak stracił swoją skuteczność i nie był w stanie zapewnić Rzeczypospolitej zrównoważonego bilansu handlowego. Strój polskiej szlachty Wschodnie inspiracje Polska szlachta pod wpływem Orientu stworzyła oryginalny model kultury zwany sarmatyzmem. Był on nie tylko stylem jej życia, ale też ideologią. Współtworzyła go wiara w to, że Polska jest chrześcijańskim przedmurzem Europy oraz przeświadczenie o doskonałości ustrojowej i wyjątkowej pozycji ekonomicznej na kontynencie. Wszak Rzeczpospolita była spichlerzem Europy. Sarmatyzm w XVII stuleciu sprzyjał niestety przyjmowaniu postaw zamkniętych. Powszechne stało się zjawisko odchodzenia od postawy otwartej wobec świata zewnętrznego, tak typowej dla mentalności szlachty polskiej w okresie renesansu. Polski barok Kultura polska tego okresu, szczególnie architektura sakralna i sztuki piękne, pozostawała w ścisłym związku z barokiem europejskim. Ubiór szlachty, jej broń oraz obyczajowość były zaś pod silnymi wpływami Wschodu. Stereotyp Polski jako kraju rolniczego i dostatniego przetrwał stulecia. Jeszcze w XIX wieku królowa brytyjska Wiktoria pisała w swoim dzienniku, że Polska jest krajem, z którego Anglia sprowadza zboże. Szwedzi jak wielki kataklizm Rozwój państw Europy Zachodniej szedł naprzód, tymczasem na losy Rzeczypospolitej negatywnie zaczęły wpływać wojny, kryzys gospodarczy i słabość państwa. Anglia, Francja czy Niderlandy prześcigały Polskę na polu gospodarki i nauki, a najbliżsi sąsiedzi Rosja, monarchia Habsburgów i Prusy zaczęli mieć przewagę nad Polską przede wszystkim dzięki sprawnym aparatom państwowym. I podczas gdy w Europie toczyły się liczne wojny, również o podłożu religijnym, Rzeczpospolita wdawała się w konflikty z sąsiadami, spośród których najbardziej niszczący okazał się ten ze Szwecją o dominację nad Bałtykiem. Kto jest wrogiem, a kto sprzymierzeńcem? Rzeczpospolita utrzymywała przewagę nad państwem carów. Jednak pod koniec XVII wieku przeszła do defensywy i oddała Rosji swoje kresy z Kijowem. Największym sukcesem militarnym w XVII w. było powstrzymanie ekspansji tureckiej pod Wiedniem i ocalenie monarchii Habsburgów (1683). Dokonał tego król Jan III Sobieski z husarią, czyli doborowymi oddziałami jazdy polskiej. W następnym stuleciu przyszłoby nam pewnie zweryfikować słuszność tych decyzji. Habsburgowie bowiem uczestniczyli w rozbiorach Polski, a Turcja okazała się sprzymierzeńcem w konfliktach z Rosją i nigdy nie uznała rozbiorów naszego kraju. Zniszczenia Polski spowodowane najazdem szwedzkim można tylko porównać ze skalą zniszczeń, jakie przyniosła Polsce II wojna światowa. Husaria Oto mi rycerz! Kopia u toku, z ramion mu skrzydła płyną sokole! Odwaga w piersiach, męstwo gra w oku, szyszak jak gwiazda błyszczy na czole! Fragment wierszawładysława Bełzy Husarz. Jednym ze zjawisk wyjątkowych dla kultury i obyczajowości polskiej szlachty był portret trumienny. Portret trumienny Husarz 10 11

8 Początek końca U progu XVIII wieku Rzeczpospolita, rozległa terytorialnie, ale bez sprawnego aparatu państwowego i armii, wypadła z europejskiej gry. Polacy są niezwykle dumni z tego, że uchwalona przez nich konstytucja była druga w świecie: po konstytucji amerykańskiej z 1787 r. W polskiej tradycji niepodległościowej dzień uchwalenia konstytucji stał się świętem narodowym. Saksońskie profity Polska zawiązała unię personalną z Saksonią, która była jednym z najprężniej rozwijających się państw niemieckich. Władcy Saksonii dla korony polskiej wyrzekli się luteranizmu i przyjęli katolicyzm. Król rezydował w Dreźnie, a w Polsce panował święty spokój. Żaden Sejm nie dochodził do skutku. Związek Rzeczypospolitej z Saksonią nie wzmocnił Polski, a Saksonię nawet osłabił. Słabość tych krajów wykorzystały Prusy. SAR inicjały ostatniego króla Polski Spór o ocenę ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego jest wciąż żywy. Obie strony są jednak zgodne, że jego panowanie, niezależnie od postępującej politycznej katastrofy, do której zmierzała Rzeczpospolita, dla polskiej kultury było okresem rozwoju. Szlachta polska idealizowała ten okres, powiadając: Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa. Podstępna caryca Rozkład instytucji wolnej elekcji stał się w XVIII wieku jednym z istotnych czynników kryzysu suwerenności Rzeczypospolitej. W warunkach postępującej anarchizacji życia politycznego elekcje królów stwarzały coraz większe możliwości do ingerencji w wewnętrzne sprawy Polski. W drugiej połowie XVIII w. Rzeczpospolita stała się zależna prawie wyłącznie od Rosji, która chciała utrzymać protektorat nad Polską. Taką motywację miała caryca Katarzyna II, gdy w 1764 r. powierzała tron Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Władca ten przez prawie całe swoje panowanie zachował orientację prorosyjską. Wraz z częścią polskich elit podejmował jednak wielokrotne próby reformowania ustroju Rzeczypospolitej. Jego program reformatorski obracał się przeciwko rosyjskim interesom w Polsce. W istocie polityka rosyjska poniosła w naszym kraju fiasko, jednak w 1772 r., z pomocą Prus i Austrii, caryca dokonała pierwszego rozbioru Polski. Oświecenie W Polsce, inaczej niż w świecie zachodnim, stało się prądem umysłowym w służbie ratowania bytu państwowego. Szczególną rolę w szerzeniu haseł oświeceniowych i formowaniu programów reformatorskich odegrali duchowni. To jeszcze jedna cecha specyficzna polskiego Oświecenia. Podjęte wówczas reformy, między innymi edukacji, były ważnym wysiłkiem modernizacyjnym. Dorobek kulturowy okresu oświecenia okazał się fundamentem, na którym kultura polska mogła rozwijać się w okresie niewoli narodowej. Konstytucyjni prekursorzy Naprawą państwa zajął się Sejm obradujący aż cztery lata ( ). Z racji czasu trwania obrad, jak i wagi podjętych spraw, zwany Sejmem Wielkim. Jego najważniejszym dziełem była Konstytucja 3 maja 1791 r. Polacy są niezwykle dumni z tego, że uchwalona wówczas Ustawa Rządowa taką nazwę nosiła Konstytucja była drugą w świecie, po amerykańskiej z 1787 r. Była to jednocześnie pierwsza konstytucja na kontynencie europejskim, uchwalona przed konstytucją rewolucyjnej Francji. Polska Ustawa Rządowa była przede wszystkim próbą ratowania suwerenności kraju. Usprawniała funkcjonowanie państwa, wprowadzała dziedziczną monarchię konstytucyjną oraz nowoczesny trójpodział władzy. Dzieło 3 Maja upadło niestety pod naciskiem rosyjskiej interwencji. Order Virtuti Militari Pochodzi on z czasów wojny z Rosją w obronie Konstytucji 3 maja i jest najstarszym polskim odznaczeniem wojskowym. Pierwszymi odznaczonymi byli dwaj bohaterowie zmagań o niepodległość: Tadeusz Kościuszko i książę Józef Poniatowski. Trzech do trzeciego rozbioru Drugi rozbiór Polski (1793) zmobilizował siły patriotyczne do wybuchu antyrosyjskiego powstania narodowego pod dowództwem Tadeusza Kościuszki (1794). Z kolei klęska powstania kościuszkowskiego otworzyła Rosji, Prusom i Austrii drogę do trzeciego rozbioru Polski (1795). Rozbiory W 1795 r., po ośmiuset latach, z mapy Europy zniknęło państwo polskie. Kosy - broń powstańców Tadeusza Kościuszki Kościuszko walczył u boku Jerzego Waszyngtona o wolność Stanów Zjednoczonych. Książę Poniatowski zaś u boku Napoleona poprowadził stutysięczną armię polską w wyprawie na Moskwę. Obaj spoczywają obok polskich królów, w panteonie narodowym w podziemiach Katedry na Wawelu. Tadeusz Kościuszko 12 13

9 Europa a sprawa polska Rzeczypospolitej Obojga Narodów, choć była ona jednym z najrozleglejszych państw europejskich, nigdy nie przyświecała idea imperium. Być może stanowiło to o jej słabości w relacjach z ekspansywnymi sąsiadami. Ziemie polskie, które znalazły się pod pruską dominacją, zyskały kontakt z przemianami cywilizacyjnymi doby przemysłowej. Wchłonąć polskość Spotkanie społeczeństwa polskiego z praktyką polityczną samodzierżawia rosyjskiego osłabiło wśród Polaków nurt realizmu politycznego i ugody z rosyjskim zaborcą, który ustąpił miejsca idei walki zbrojnej. Wszystkie polskie powstania narodowe insurekcja kościuszkowska 1794, powstanie listopadowe i powstanie styczniowe miały za przeciwnika Rosję, której wielkie terytorium po kolejnych przegranych powstaniach stawało się miejscem zsyłki i katorgi tysięcy polskich patriotów. Zaborca rosyjski wzmógł też represje i rozpoczął odgórnie realizowany proces rusyfikacji społeczeństwa polskiego. Mapa Księstwa Warszawskiego Pierwszy takt polskiego hymnu Zaborca zaborcy nierówny Imperium Rosyjskie, monarchia Habsburgów, czyli Austria, oraz Królestwo Pruskie konsekwentnie realizowały własne idee imperium. Ziemie Rzeczypospolitej, w wyniku trzech rozbiorów, na 120 lat stały się przestrzenią kolonialną tych państw. Dwa z tych imperializmów rosyjski i habsburski były anachroniczne i nie kroczyły w awangardzie przemian cywilizacyjnych. Ich obecność na ziemiach polskich przynosiła raczej stagnację, a nie rozwój. Natomiast imperializm pruski w pogoni za nowoczesnością okazał się w XIX w. rywalem Wielkiej Brytanii oraz Francji. W Polsce Napoleon jest postrzegany pozytywnie. Pamięć o Legionach Polskich we Włoszech, powołanych u boku Bonapartego, została utrwalona w Mazurku Dąbrowskiego pieśni, która stała się polskim hymnem. Bonaparte jest jedynym cudzoziemcem, o którym Polacy śpiewają w swoim hymnie narodowym: Dał nam przykład Bonaparte, jak zwyciężać mamy. Marionetki Napoleona Zainteresowanie sprawą polską przyniósł okres napoleoński. Cesarz Francuzów utworzył namiastkę polskiej państwowości Księstwo Warszawskie. Było ono najdalej na wschód wysuniętą częścią systemu napoleońskiego w Europie. Bonaparte potrzebował polskiej armii w swoich wojnach z Prusami, Austrią i Rosją. Nigdy jednak nie znalazł się jednocześnie w stanie wojny z trzema zaborcami Polski. Istnieje pogląd, że zaniechanie przez Napoleona sprawy odrodzenia Polski przedrozbiorowej zaważyło na losach francuskiej wyprawy na Moskwę. Rosja rośnie w siłę Podział ziem Polski dokonany w 1795 r. nie okazał się ostateczny. Rosja powiększyła swój zabór kosztem Prus i Austrii, przejęła kontrolę nad Warszawą oraz stworzyła namiastką polskiej państwowości Królestwo Polskie. Pomnik księcia Józefa Poniatowskiego Wielka Emigracja Klęska powstania listopadowego oznaczała exodus tysięcy polskich patriotów uchodzących z kraju, głównie do Francji

10 W Europie XIX wieku na rozwiązanie swoich spraw narodowych czekało wiele narodów Grecy, Belgowie, Włosi, Węgrzy. Grecy, by odzyskać wolność, musieli pokonać Turcję, Belgowie zrzucić dominację Holendrów, Włochom na drodze do jedności stała Austria, zaś wszyscy Węgrzy byli poddanymi monarchii habsburskiej. Medal wybity przez Polski Komitet Emigracyjny w Paryżu w 1831 r. Na emigracji we Francji znaleźli się polscy politycy, na czele z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim, polscy poeci romantyczni, Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki, oraz kompozytor Fryderyk Chopin. Pierwsze takty poloneza Fryderyka Chopina Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki spoczywają w Królewskiej Katedrze na Wawelu. Polacy bez państwa, Europa bez Polski Od chwili utraty wolności Polacy brali udział we wszystkich europejskich zrywach rewolucyjnych i niepodległościowych pod dewizą Za wolność naszą i waszą, jednocząc tym samym swych ciemiężycieli. Nic tak nie łączy jak wspólny wróg Kilkanaście milionów Polaków żyło w trzech organizmach państwowych. Na polskiej drodze do wolności stały zatem aż trzy przeszkody Rosja, Prusy i Austria i właśnie to najbardziej odróżniało sprawę polską od pozostałych ruchów niepodległościowych w Europie. Przyciągała ona uwagę państw europejskich i sympatię europejskiej opinii publicznej, jednak mimo tylu zrywów niepodległościowych miała niewielką szansę na pomyślne rozwiązanie. Karol Marks słusznie ocenił, że rozbiory Polski złączyły Rosję, Austrię i Prusy wzajemną solidarnością. W domu nie najlepiej W czasie niewoli narodowej w życiu społeczeństwa polskiego obecne było doświadczenie emigracji politycznej. Pod koniec XVIII w. jej adresem była przyjazna Polsce Saksonia, a w niej Drezno. W okresie międzypowstaniowym ( ) centrum polskiego życia politycznego i artystycznego przeniosło się do Francji. W XIX w. Paryż stał się domem polskiej elity, m.in. polityków, poetów i muzyków. Juliusz Słowacki Adam Mickiewicz Fryderyk Chopin Wielka moc poety Literatura polska okresu romantyzmu roztrząsała wszystkie najważniejsze dylematy narodowe i stała się miejscem kultywowania tradycji Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Swoich największych poetów romantycznych Polacy traktowali jak proroków równych królom. W XIX w. polska literatura i kultura artystyczna stanowiły integralną część kultury europejskiej. Wraz z nią kultura polska przeszła kolejne fazy od romantyzmu przez realizm, określany w Polsce jako pozytywizm, do modernizmu, zwanego u nas Młodą Polską. Tematem największych dzieł literatury polskiej pozostawała wciąż sprawa niepodległości. Rozwój pod dyktando zaborców Społeczeństwo polskie, również w warunkach bytu bezpaństwowego, uczestniczyło w wielkich procesach modernizacyjnych, które przyniósł przewrót techniczny i rewolucja przemysłowa. Najważniejsze w polskich realiach były reformy agrarne, czyli nadanie chłopom na własność użytkowanej przez nich ziemi, a wcześniej wolności osobistej. Na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej reformy agrarne przebiegały w sposób skomplikowany. Trzy państwa zaborcze: Prusy, Austria i Rosja realizowały je w różnym czasie, wedle odmiennych zasad, kierując się często motywacją polityczną, zamiast ekonomiczną i społeczną. Ubożejąca ludność chłopska, szczególnie w zaborze austriackim, masowo emigrowała za ocean, przede wszystkim do USA, ale także do Ameryki Południowej, głównie do Brazylii. Wiek XIX to rozwój kolei, który na ziemiach polskich, podobnie jak wiele innych dziedzin życia, podporządkowany był potrzebom wewnętrznym i strategicznym trzech państw zaborczych. Austria łaskawym panem Koniec okresu niewoli narodowej przyniósł jeszcze jeden proces modernizacyjny narodziny i działalność nowoczesnych ruchów i partii politycznych. Były to zjawiska w pełni porównywalne z życiem politycznym innych społeczeństw europejskich. W tych warunkach narodził się ruch socjalistyczny i ruch narodowy. Położenie polityczne Polaków w trzech zaborach pozostawało w ścisłym związku z formami ustrojowymi państw zaborczych oraz polityką tych państw prowadzoną wobec ich polskich prowincji. Austria będąca monarchią konstytucyjną pozwoliła Polakom na rozległą autonomię i swobodny rozwój polskiego życia narodowego. Monarchia Hohenzollernów (Prusy, a po zjednoczeniu Niemiec Cesarstwo Niemieckie) będąca nowoczesnym państwem prawa, prowadziła antypolską politykę germanizacyjną. Rosja, w realiach samodzierżawia, stosowała wobec Polaków politykę represji i odwetu. Pokonać zaborcę kulturą Państwom zaborczym nie udało się wynarodowić Polaków. Wbrew polityce germanizacyjnej i rusyfikacyjnej rozwinął się żywy nurt kultury polskiej. Poszerzaniu społecznego zasięgu świadomości narodowej towarzyszyły działania kulturotwórcze polskich elit. Inteligencja, wywodząca się ze szlachty, na przełomie XIX i XX wieku włączyła skutecznie do walki o sprawę narodową polskie warstwy ludowe chłopów i robotników. Arystokracja i ziemiaństwo razem z inteligencją i bogatym mieszczaństwem angażowały swoje środki w gromadzenie pamiątek narodowych, rozwój Szansa muzealnictwa, zakładanie instytucji naukowych w kraju, a także polskich instytucji narodowych na obczyźnie czy organizowanie patriotycznych Sprawa polska obchodów rocznicowych. przestawała być spoiwem interesów państw zaborczych. Rosnące napięcia na arenie międzynarodowej między Petersburgiem a Berlinem i Wiedniem stwarzały kolejną okazję do odzyskania niepodległości Polski

11 Odzyskanie niepodległości Pierwsza wojna światowa przyniosła rozpad monarchii habsburskiej, klęskę Niemiec oraz rozkład Imperium Rosyjskiego. Rozwój wydarzeń sprzyjał odbudowie niepodległej Polski. Spór wizjonerów Na polskiej scenie kluczową rolę w dziele odzyskania niepodległości odegrali dwaj politycy: Józef Piłsudski i Roman Dmowski. Piłsudski wywodził się z socjalistycznego ruchu niepodległościowego i kierował się wolą walki zbrojnej. Roman Dmowski był przywódcą polskiego ruchu narodowego i skłaniał się ku realizmowi politycznemu. Ich wybory, zdawało się tak odmienne, przygotowały Polaków na oczekiwany rozwój zdarzeń w ostatnim roku wojny i na sukces odrodzenia państwa. Zachód się obudził Podjętym działaniom niepodległościowym sprzyjało umiędzynarodowienie sprawy polskiej. Upadek caratu i rewolucja bolszewicka zwolniły Francję i Wielką Brytanię ze zobowiązań sojuszniczych wobec Rosji mocarstwa zachodnioeuropejskie poparły polskie dążenia niepodległościowe. Podobnie uczyniły Stany Zjednoczone. Niepodlegli stawiamy granice 11 listopada 1918 r. Polska wróciła na mapę Europy. Decyzje zwycięskich mocarstw: USA, Wielkiej Brytanii i Francji, sprzyjały odbudowie polskiej państwowości. Następne lata wypełniły społeczeństwu polskiemu zabiegi dyplomatyczne i działania zbrojne. Po kolejnych walkach stoczonych o odzyskanie Wielkopolski i Śląska należało ułożyć stosunki z Niemcami. W tym samym czasie koniecznością było uzyskanie bezpiecznej granicy z Rosją bolszewicką. Wyzwaniem okazały się też relacje z nowymi sąsiadami: Czechosłowacją i Litwą, suwerennymi państwami, takimi jak Polska, powstałymi w 1918 r. Woodrow Wilson: Należy stworzyć niezawisłe państwo polskie, które winno obejmować terytoria zamieszkane przez ludność niezaprzeczalnie polską, któremu należy zapewnić swobodny i bezpieczny dostęp do morza, i którego niezawisłość polityczną i gospodarczą oraz integralność terytorialną należy zagwarantować paktem międzynarodowym. Piłsudski kontra bolszewicy Śmiały plan Piłsudskiego zakładał utworzenie na wschód od Polski niepodległych państw Litwy, Białorusi i Ukrainy które miały współpracować politycznie i militarnie z Rzeczpospolitą. Zagrożeniem dla tej koncepcji oraz dla bytu państwowego i narodowego Polski okazała się konfrontacja z Rosją bolszewicką. Nie chcemy komuny! W roku 1920 społeczeństwo polskie zdecydowanie odrzuciło ideologię komunistyczną. Utworzony z inicjatywy Lenina polski rząd komunistyczny nie mógł liczyć na poparcie społeczne. Latem, dzięki mobilizacji wszystkich sił, wojsko polskie pod wodzą Piłsudskiego pokonało Armię Czerwoną w bitwie pod Warszawą. Stając się barierą dla bolszewizmu, Polska ponownie weszła w swoją dziejową rolę i znalazła się na granicy cywilizacji zachodniej. Godłem II Rzeczypospolitej był orzeł w koronie Józef Piłsudski stał się największym mitem Polski XX wieku, a ocena jego aktywności politycznej wymyka się każdemu schematowi. W planach Włodzimierza Lenina Polska miała stać się pomostem dla Armii Czerwonej w jej pochodzie na Berlin i Paryż. Po trupie białej Polski prowadzi droga do pożaru, którego płomienie ogarną świat. Pracującej ludzkości zaniesiemy na bagnetach szczęście i pokój tak deklarował dowódca Armii Czerwonej, Michaił Tuchaczewski. Mapa II Rzeczypospolitej Bardzo złe wybory W życiu wielu społeczeństw europejskich w okresie międzywojennym pojawiły się tendencje do odrzucenia demokracji parlamentarnej. W Drugiej Rzeczypospolitej zdarzyło się podobnie. Być może zmiany w polskim życiu politycznym, idące w kierunku autorytaryzmu, były nieuniknione w związku z tym, co działo się u naszych sąsiadów. Rosję ogarnął totalitaryzm komunistyczny. Niemcy wybrali nazizm i Hitlera. Uciec zacofaniu Polska międzywojenna ( ), by pokonać narosłe w XIX stuleciu zacofanie cywilizacyjne, podjęła się wielkiego programu wewnętrznej konsolidacji i modernizacji. Emigracja zarobkowa pozostała jednak nadal udziałem tysięcy obywateli Rzeczypospolitej. Podobnie rzecz się miała z analfabetyzmem ludności wiejskiej. Wyzwaniem pozostała wielomilionowa grupa mniejszości narodowych Ukraińców, Żydów, Białorusinów, Niemców i Litwinów. Należało włączyć ją w życie społeczne i państwowe. Moneta 1 zł z 1929 r. Na czele państwa i jego młodej armii stanął Józef Piłsudski. Akcja Wielka konsolidacja Druga Rzeczpospolita, bo tak określano Polskę lat , przybrała republikańską formę ustrojową i parlamentarno-gabinetowy system rządów. Na czele państwa i jego młodej armii stanął Józef Piłsudski. Przed odrodzoną Polską wyrosła konieczność zintegrowania terytorium, które przez 120 lat pozostawało w trzech różnych organizmach państwowych. Symbolami przeprowadzonej modernizacji pozostały: reforma walutowa i silny polski pieniądz złoty oraz najnowocześniejszy w Europie i zbudowany od podstaw port morski w Gdyni

12 Zagrożeniem dla niepodległości Polski okazały się dążenia państw sąsiedzkich do rewizji porządku wersalskiego w Europie. Adolf Hitler i Józef Stalin byli zainteresowani rozpadem nowego ładu i traktowali Europę Środkowo-Wschodnią jako swoją strefę wpływów, co ostatecznie zbliżyło ich do siebie w 1939 r. Polska odrzuciła ofertę Hitlera i wybrała sojusz z Francją oraz Wielką Brytanią. II wojna światowa Cena honoru Polska odrzuciła ofertę Hitlera i wybrała sojusz z Francją oraz z Wielką Brytanią. Polski minister spraw zagranicznych Józef Beck w maju 1939 r. powiedział w Sejmie: Nasza generacja, skrwawiona w wojnach, na pewno na pokój zasługuje. Ale pokój, jak prawie wszystkie sprawy tego świata, ma swoją cenę, wysoką, ale wymierną. My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest tylko jedna rzecz w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenną. Tą rzeczą jest honor. Tajny plan rozbioru Polski Związany paktem Ribbentrop-Mołotow Stalin przyłączył się do ataku na Polskę. Druga Rzeczpospolita nie miała szans, by ocalić swoją niepodległość. Hitler nazwał tę wojnę błyskawiczną, ale świat ocenił ją jako totalną i brutalną agresję. Ziemie polskie znalazły się pod okupacją niemiecką i sowiecką. Władysław Sikorski Władysław Anders Pomnik małego powstańca Ruiny warszawskiej Starówki. Powstanie Warszawskie Było ono najbardziej dramatycznym wydarzeniem w dziejach polskiego ruchu oporu Armii Krajowej. Wybuchło 1 sierpnia 1944 r. i trwało 63 dni. Stało się jednym z najważniejszych doświadczeń polskiej zbiorowości w XX wieku. Konsekwencje polityczne, militarne, kulturowe i demograficzne upadku powstania zaciążyły na powojennej historii Polski. Choć symboliczny wymiar tego wydarzenia pozostawał bezdyskusyjny, a fałszowanie obrazu powstania w okresie komunistycznym tylko utrwaliło jego mit, spory wokół oceny decyzji o wybuchu powstania są w Polsce wciąż żywe. Po ataku Hitlera na Związek Sowiecki to tam powstała Armia Polska, a jej dowództwo objął generał Władysław Anders. Jego armia wydostała się ze Związku Sowieckiego do Europy przez Bliski Wschód i walczyła we Włoszech. Tymczasem Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie uczestniczyły w wojnie z Niemcami do chwili jej zakończenia w maju 1945 r. Polska zabawką Stalina Wojska Hitlera przeszły przez ziemie polskie, atakując Związek Sowiecki. Armia Czerwona zaś wyparła niemieckie oddziały w drodze na Berlin. Polska w planach Stalina odgrywała istotną rolę. Już w 1939 r. zajął on część jej terytorium, a po 1945 r. zrealizował swój plan w pełni. Za zgodą aliantów, czyli USA i Wielkiej Brytanii, zmienił terytorialny kształt Polski. Przesunął jej granice: wschodnią i zachodnią o kilkaset kilometrów. Przemieścił na tych obszarach miliony ludności Polaków, Niemców, Ukraińców. Narzucił Polsce ustrój komunistyczny i włączył ją do swojej strefy wpływów. To, czego nie zrealizował Lenin w 1920 r., Stalin w 1945 r. zrealizował z nawiązką. W okupowanej Polsce działało świetnie zorganizowane państwo podziemne oraz konspiracja wojskowa i cywilna, do której należało 250 tysięcy uczestników. Znakiem polskiego ruchu oporu była kotwica powstała ze splecionych liter P i W. Podczas wojny symbol Polski Walczącej pojawiał się na murach polskich miast. Hurricane z dywizjonu 303 W walkach zasłynął myśliwski Dywizjon 303. Polscy lotnicy strącili ponad 130 spośród przeszło 1700 maszyn utraconych przez lotnictwo niemieckie nad Wielką Brytanią. Adoptowany przez żołnierzy gen. Andersa niedźwiedź Wojtek pomagał im w wielu bitwach, m.in. pod Monte Cassino Stolica Warszawa zniknęła z powierzchni Ziemi, a jej mieszkańcy albo zginęli w walkach i okrutnych egzekucjach, albo po klęsce powstania zostali wysiedleni

13 W połączonych obozach zagłady Auschwitz-Birkenau Niemcy zamordowali ponad milion osób różnych narodowości, w większości polskich i europejskich Żydów. Warszawski tramwaj Nur Für Deutsche Holokaust zniszczył prawie wszystko, co Żydzi stworzyli na ziemiach polskich, i przyniósł im zagładę (Szoah). Z trzech milionów Żydów polskich ocalało ich 100 tysięcy. Napis Arbeit Macht Frei (praca czyni wolnym) znad bramy obozu w Auschwitz-Birkenau. Napis stał się po wojnie jednym z najważniejszych symboli niemieckich obozów koncentracyjnych. paradoksalnie również całej Zagłady. Dwie okupacje: niemiecka i sowiecka Niemiecka machina zagłady Złowrogimi znakami okupacji niemieckiej w Polsce były łapanki uliczne, wywózki do Niemiec, masowe egzekucje i przede wszystkim obozy koncentracyjne. Dla polskich Żydów były to getta i obozy zagłady. Obiektem niemieckiej eksterminacji stała się polska elita: uczeni, politycy, prawnicy, inżynierowie, lekarze, nauczyciele, księża. Wkroczenie wojsk niemieckich na ziemie polskie oznaczało też początek prześladowań obywateli polskich pochodzenia żydowskiego. Auschwitz to największy niemiecki obóz koncentracyjny, powstały wiosną 1940 r. w Oświęcimiu. Powiększono go o filię we wsi Brzezinka (Birkenau), oba wciąż są przestrogą dla Ludzkości. W obozie zagłady Auschwitz-Birkenau Niemcy zamordowali ponad milion osób różnych narodowości, w większości polskich i europejskich Żydów. Pomoc silniejsza niż strach Okupowana przez III Rzeszę Polska była jedynym miejscem w Europie, gdzie za pomoc udzieloną ludności żydowskiej groziła śmierć nawet za podanie kromki chleba. Nie bacząc na groźbę śmierci, tysiące Polaków uczestniczyło w akcji ratowania Żydów. W warunkach tak okrutnej okupacji, by ocalić jedno żydowskie życie, często potrzebna była odwaga i determinacja kilkudziesięciu osób. Uderzyć w inteligencję Okupacja sowiecka na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej, w okresie współpracy Hitlera ze Stalinem ( ), przebiegała również pod znakiem represji i eksterminacji polskiej elity. Przyniosła komunizm, liczne deportacje ludności polskiej w głąb Rosji oraz niewolniczą pracę w sowieckich łagrach. Krzyże w lesie katyńskim upamiętniają śmierć prawie 22 tys. przedstawicieli polskich elit zamordowanych z rozkazu Stalina Zbrodnia katyńska Metody stosowane przez Stalina wobec Polaków odsłania zbrodnia katyńska. Na rozkaz dyktatora w 1940 r. wymordowano kilkanaście tysięcy polskich oficerów, jeńców wziętych do niewoli rok wcześniej. Jedno z miejsc tej zbrodni Katyń zostało przypadkiem odkryte przez Niemców w 1943 r. Związek Sowiecki już od dwóch lat był sojusznikiem USA i Wielkiej Brytanii. Polski rząd na emigracji starał się wyjaśnić los tych zaginionych polskich oficerów. Poszukiwania prawdy posłużyły Stalinowi do zerwania stosunków dyplomatycznych z generałem Sikorskim. Stalin przypisał tę zbrodnię Niemcom i taką wersję narzucił zarówno Rooseveltowi, Churchillowi, jak i zależnym od siebie polskim komunistom. Do ZSRR deportowano ok. 800 tys. polskich obywateli, z czego 150 tys. zostało na zawsze na Nieludzkiej Ziemi. Dzięki sprawnej siatce kurierów struktury państwa podziemnego i Armii Krajowej pozostawały w łączności z polskimi przywódcami na wychodźstwie w Londynie i z aliantami Polski. Kurier Jan Karski dotarł w 1943 r. z raportem o Holokauście do prezydenta USA Roosevelta. Wywiad Armii Krajowej wykrył niemiecki ośrodek doświadczalny rakiet V-1 i V-2, którymi Niemcy planowali ostrzeliwać Wielką Brytanię. Pozwoliło to lotnictwu brytyjskiemu na zniszczenie tego ośrodka. AK W 1944 r. podziemne Wojsko Polskie Armia Krajowa liczyło około 360 tys. zaprzysiężonych żołnierzy. Żydzi polscy W Polsce żyła jedna z największych wspólnot żydowskich na świecie. Żydzi przebywali na ziemiach polskich od 800 lat i uczestniczyli w życiu polskiego społeczeństwa. Ich aktywność polityczna i kulturalna w przedwojennej Rzeczypospolitej była bogatsza i bardziej zróżnicowana niż życie diaspory żydowskiej w Stanach Zjednoczonych czy na zachodzie Europy. Kłamstwo katyńskie obowiązywało w Związku Sowieckim do 1990 r

14 Bilans wojny w wymiarze politycznym był dla Polski okrutny. Okupację niemiecką zastąpiła okupacja sowiecka. PRL Powojenna mapa Polski Zapowiedziane w Jałcie przez aliantów wolne wybory parlamentarne w Polsce odbyły się dopiero po upadku komunizmu w 1991 r. Polska powojenna Z zamku królewskiego w Warszawie pozostała tylko jedna ściana z oknem dawnego apartamentu Stefana Żeromskiego Odbudowę zniszczonego przez wojnę Zamku Królewskiego w Warszawie rozpoczęto Kraj ruin dopiero w 1971 r. Polska poniosła olbrzymie straty demograficzne. Ustalono, że liczba ofiar okupacji niemieckiej wyniosła ok 5,5 mln obywateli II Rzeczypospolitej. Wyzwaniem było podniesienie z ruin całego kraju, a przede wszystkim Warszawy. Komunizm Część mieszkańców przedwojennej Rzeczypospolitej poznała totalitaryzm sowiecki w 1939 r., inni dopiero po wojnie. Po 1945 r. Polacy znaleźli się w niesuwerennym państwie, będącym częścią bloku sowieckiego. Zamek Królewski Pomnik Stefana Wyszyńskiego Chłopi i Kościół siłą oporu W Polsce podkreśla się, że tutejsza odmiana komunizmu znacząco różniła się od pierwowzoru i od modelu obowiązującego w pozostałych państwach sowieckiej strefy wpływów. Szczególnie widoczne było to po 1956 r. Istniały dwie fundamentalne różnice: komunistom nie udało się nigdy skolektywizować polskiej wsi ani pozbawić Kościoła katolickiego jego realnej siły. Chłopi i Kościół stanowili o powszednim, biernym oporze wobec komunizmu. Polska poezja odnosiła wielkie sukcesy. W 1980 r. literacką Nagrodę Nobla otrzymał poeta Czesław Miłosz, a w 1996 r. poetka Wisława Szymborska. Polskie dążenia niepodległościowe niestrudzenie wspierał papież Polak. Jan Paweł II W 1978 r. arcybiskup krakowski Karol Wojtyła został pierwszym po 500 latach papieżem spoza Włoch i przyjął imię Jan Paweł II. Rok później, gdy odwiedził Polskę, witały go miliony wiernych. Społeczeństwo polskie po raz pierwszy od wielu lat uwierzyło w swoją siłę. Każdy jest potencjalnym wrogiem systemu Komuniści, tworzący z nadania Stalina Polską Rzeczpospolitą Ludową, wykorzystali powojenny entuzjazm społeczeństwa polskiego do odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych. Nie zrezygnowali jednak z typowych dla systemu stalinowskiego represji. W okresie powojennym do 1956 r. w myśl ideologicznych założeń i obłędnej praktyki wrogami nowego porządku stawali się: ziemianie i burżuazja, kupcy i sklepikarze, rzemieślnicy i bogaci chłopi, duchowieństwo i Kościół katolicki, żołnierze Armii Krajowej i przedwojenni oficerowie, a ponadto ludzie powiązani z polskim rządem na emigracji i z Polskimi Siłami Zbrojnymi na Zachodzie, polscy socjaliści, narodowcy i chadecy. Wrogów znajdowano nawet w szeregach komunistycznych. Warszawski pałac kultury i nauki Polscy robotnicy wielkoprzemysłowi nadzieja partii i systemu stali się uczestnikami kolejnych zrywów przeciwko dyktaturze komunistycznej. Tak było w Poznaniu w czerwcu 1956 r. Tak było też w miastach polskiego Wybrzeża Gdańsku, Gdyni i Szczecinie w grudniu 1970 r. czy w Gdańsku w roku 1980, gdy powstał NSZZ Solidarność. Logo Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Kardynał Stefan Wyszyński, prymas Polski w latach , przez dużą część społeczeństwa był postrzegany jako duchowy przywódca narodu polskiego. Solidarnie zniszczyć komunizm Mimo ponawianych przez komunistów po 1956 r. prób nadawania systemowi ludzkiej twarzy rozczarowanie ustrojem realnego socjalizmu i opór wobec władz z czasem rosły coraz bardziej. Oblicza komunizmu nie ratował program modernizacji Polski ani uprzemysłowienie kraju, ani likwidacja analfabetyzmu, ani dokonujący się na niespotykaną skalę awans ludności wiejskiej, przenoszącej się masowo do miast. Zmieniali się liderzy partii komunistycznej. Ludowego komunistę Władysława Gomułkę zastąpił otwarty na zachodnią nowoczesność Edward Gierek. Gierka zastąpił komunista w mundurze, generał Wojciech Jaruzelski

15 Pierwsza pielgrzymka do Polski papieża Jana Pawła II w 1979 r. i powstanie Solidarności wywołały w społeczeństwie polskim powszechny entuzjazm. Polacy dowiedli w tamtym okresie niebywałej zdolności do samoorganizacji. Przywódca strajku w Gdańsku, Lech Wałęsa, stał się ikoną przemian w Polsce, a Solidarność weszła do języka politycznego świata. Solidarność Zamrożona nadzieja Od pierwszych tygodni po podpisaniu porozumień sierpniowych władze komunistyczne prowadziły konsekwentne przygotowania do siłowego rozprawienia się z wielomilionową Solidarnością. Wprowadzenie 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego przez generała Wojciecha Jaruzelskiego zamroziło polskie przemiany polityczne i cywilizacyjne na osiem lat. Lech Wałęsa podpisywał porozumienia sierpniowe olbrzymim długopisem z wizerunkiem polskiego papieża Narodził się gigant Po strajkach w 1980 r. powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność. Była to pierwsza masowa organizacja społeczna w Polsce Ludowej niezależna od komunistów, działająca jawnie i legalnie. Wielu historyków uważa, że jej powstanie rozpoczęło rozpad komunizmu nie tylko na polskim podwórku. Cały następny rok dochodziło do licznych konfliktów między Solidarnością a władzami. Mimo ciągłej groźby interwencji sowieckiej społeczeństwo polskie dobrze wykorzystało okres samoograniczającej się rewolucji do utrwalenia swych niepodległościowych dążeń. Drewniane tablice z 21 postulatami strajkujących trafiły w 2003 r. na światową listę dziedzictwa kulturowego UNESCO Pamięć Świata. Są na niej najważniejsze zabytki dokumentalne z dziejów ludzkości. Pomnik poległych stoczniowców Dyskusja o powodach wprowadzenia stanu wojennego pozostaje do dziś żywym tematem w polskiej debacie publicznej. Podziemna Solidarność Z propagandą władz komunistycznych walczono na różne sposoby. Od pierwszych dni stanu wojennego toczyło się niezależne, konspiracyjne życie. Wydawano setki pism i biuletynów. Działało też podziemne radio Solidarność. Ważną rolę odgrywała działalność kulturalna i oświatowa. Aktywny był Kościół katolicki, który organizował pomoc dla osób pozbawionych wolności oraz ich rodzin, dzieląc dary napływające z zagranicy. Symbolem oporu stał się kapelan Ronald Reagan: Solidarności ksiądz Jerzy Popiełuszko, uprowadzony i zamordowany Odległości z Warszawy do w 1984 r. przez oficerów SB. Popiełuszko stał się męczennikiem za sprawę Solidarności, a w 2010 r. został beatyfikowany. Moskwy i z Warszawy do Brukseli są identyczne. Znak mówi, że Polska nie jest ani na wschodzie, ani na zachodzie. Polska jest centrum cywilizacji europejskiej. Wniosła rzeczywiście wiele w kształtowanie się tej cywilizacji. Czyni to również dzisiaj w sposób znaczący, nie godząc się na uciemiężenie. Przemówienie wygłoszone w 1982 r. w brytyjskim parlamencie. Transporter opancerzony SKOT W latach 80. Polska nie schodziła z czołówek światowej prasy. Krótko po zniesieniu stanu wojennego, w 1983 r., Pokojową Nagrodę Nobla otrzymał ówczesny przywódca Solidarności Lech Wałęsa. Bronisław Geremek Anna Walentynowicz Jacek Kuroń Matka politycznych przemian Wiosną 1989 r. podobnie jak w sierpniu 1980 r. Polska znalazła się na ustach świata. Nastąpiła kolejna odsłona w pokojowej rewolucji antykomunistycznej w Polsce. W wyniku rozmów Okrągłego Stołu komuniści polscy oddali władzę demokratycznej opozycji i pozwolili na wolne wybory. Bezkrwawa polska rewolucja wyprzedziła jesień ludów w Europie Środkowo-Wschodniej (1989), upadek muru berlińskiego (1990) i rozpad Związku Sowieckiego (1991). Polska rozpoczęła swoją trudną drogę wychodzenia z komunizmu. Zarówno w wymiarze politycznym, jak i symbolicznym. Powielacz białkowy Gen. Wojciech Jaruzelski Stan wojenny W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. gen. Wojciech Jaruzelski wprowadził stan wojenny. Internowano wówczas kilka tysięcy działaczy Solidarności. Represjami objęto całe społeczeństwo: ograniczono tajemnicę korespondencji, nietykalność mieszkań, zamknięto granice, zmilitaryzowano zakłady pracy, wprowadzono godzinę milicyjną oraz zakaz podróżowania bez przepustek. Spacyfikowano strajki w wielu zakładach, a w kopalni Wujek w Katowicach zginęło dziewięciu górników. Po pierwszym szoku społeczeństwo przeszło do działań konspiracyjnych. W podziemiu odradzały się struktury Solidarności. Stan wojenny formalnie trwał do lipca 1983 r., ale do końca lat 80. utrzymywała się w Polsce napięta sytuacja polityczna. 24 sierpnia 1989 r. w sejmie wygłosił expose pierwszy niekomunistyczny premier polskiego rządu, Tadeusz Mazowiecki

16 I to, co potem... Przyjaciele z Zachodu W marcu 1999 r. minister spraw zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej podpisał dokumenty ratyfikujące członkostwo Polski w NATO. Znacznie trudniejszy okazał się rozpoczęty w listopadzie Flaga UE 1998 r. proces negocjacji związanych z wejściem Polski do Unii Europejskiej, które nastąpiło w maju 2004 r. Flaga NATO Po upadku komunizmu Polska dokonała znaczącego skoku cywilizacyjnego. Odsetek studiującej młodzieży wzrósł aż czterokrotnie, zwiększyła się też wielokrotnie liczba Polaków spędzających wakacje za granicą. Otwarcie na świat Dla Polski ważna jest obecność w NATO oraz w Unii Europejskiej. Członkostwo w tych dwóch strukturach dzielimy razem z naszymi sąsiadami: Niemcami, Czechami, Słowacją i Litwą. Polska od lat wspiera działania niepodległościowe Ukrainy oraz jej dążenia integracyjne z UE. Mimo różnic ustrojowych i odmiennych celów w polityce zagranicznej jesteśmy ważnym partnerem gospodarczym Białorusi. Dla Polski, podobnie jak dla UE i NATO, ważnym celem pozostaje utrzymanie partnerskich stosunków z Rosją. GRANICA PANSTWA W 2007 r. Polska dołączyła do strefy Schengen Polacy zaakceptowali wejście do Unii Europejskiej w ogólnonarodowym referendum przeprowadzonym w czerwcu 2003 r. Reforma Balcerowicza Polska wychodziła z komunizmu przede wszystkim w twardych realiach ekonomicznych planu gospodarczego Leszka Balcerowicza, ówczesnego wicepremiera i ministra finansów, który przywracał Polsce gospodarkę wolnorynkową. Przeprowadzony pakiet reform miał za zadanie przebudowanie życia politycznego, społecznego i ekonomicznego. Okazał się jednym z największych sukcesów Polaków. Zabić system bez krwawej ofiary Jedni uznają za koniec komunizmu wolne wybory z 1989 r., inni przywrócenie nazwy Rzeczpospolita Polska i orła w koronie w polskim godle. Są też tacy, którzy wskazują na pierwsze powszechne wybory prezydenckie w 1990 r., w których głową państwa został Lech Wałęsa. Wielu zwolenników mają pierwsze w pełni wolne wybory parlamentarne w 1991 r. Wreszcie są i tacy, którzy uważają, że kres komunizmu w Polsce wyznaczyło dopiero wyjście ostatnich jednostek Armii Czerwonej z Polski w roku Niezależnie od rozmaitych poglądów w tej kwestii wszyscy są zgodni, że wielkim osiągnięciem Polaków było wyciągnięcie wniosków z własnej dramatycznej historii XX wieku i uniknięcie rozlewu krwi. Pierwszym prezydentem wybranym w powszechnych, demokratycznych wyborach został Lech Wałęsa Sukcesy i porażki Po 1989 r. znacząco, bo o blisko dziesięć lat, wydłużyła się średnia długość życia Polaków. Jednak mimo kilkukrotnego wzrostu PKB na głowę mieszkańca kraju poziom rozwarstwienia majątkowego w Polsce jest jednak wciąż wyższy od średniej w krajach Unii Europejskiej. W wielu regionach Polski spotykamy obszary dotknięte wysokim bezrobociem i biedą. Najpoważniejszym jednak wyzwaniem, przed jakim staje dziś Polska, jest nadrobienie strat demograficznych wywołanych spadkiem przyrostu naturalnego i emigracją. W 2012 r. Polska była współgospodarzem Mistrzostw Europy w piłce nożnej Justyna Kowalczyk multimedalistka olimpijska i mistrzostw świata Polscy skoczkowie narciarscy, Adam Małysz i Kamil Stoch, w swych dyscyplinach odnieśli ogromne sukcesy Nowa konstytucja Prace nad konstytucją Rzeczypospolitej rozpoczęły się już w 1989 r. Weszła w życie w 1997 r. W 1990 r. prezydent Polski na Uchodźstwie, Ryszard Kaczorowski, przekazał Lechowi Wałęsie Insygnia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej: Order Orła Białego Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski Pieczęć Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Proporzec Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Proporzec Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Leszek Balcerowicz W patriotycznym i religijnym uniesieniu W 2005 roku Polacy pożegnali Jana Pawła II, który konsekwentnie wspierał nasze wolnościowe dążenia i zacieśnienie więzi z Europą. W 2010 roku, żałobę narodową ogłoszono po katastrofie pod Smoleńskiem. Tam dramatycznie zakończył się lot polskiej delegacji, która miała uczcić ofiary zbrodni katyńskiej w 70-tą rocznicę. Pod Smoleńskiem zginęło 96 osób, wśród nich prezydent Polski Lech Kaczyński, pierwsza dama, generałowie i politycy. Warto było czekać Odzyskania niepodległości doczekała polska emigracja polityczna w Londynie z czasów II wojny światowej ostoja Rzeczypospolitej Polskiej na obczyźnie. Doczekało jej także pokolenie Polaków urodzonych między rokiem 1918 a Pamiętali oni Polskę międzywojenną, brali udział w II wojnie światowej, zmagali się z przeciwnościami losu w trudnych latach powojennych i często uczestniczyli w rozmontowywaniu komunizmu w latach osiemdziesiątych XX wieku. Po 1989 r. mieli zatem niezwykłe powody do radości

17 Władcy Polski Przywódcy i prezydenci Mieszko I Bolesław Chrobry Władysław Łokietek Józef Piłsudski Gabriel Narutowicz 1922 Stanisław Wojciechowski Kazimierz Wielki Jadwiga Andegaweńska Władysław Jagiełło Ignacy Mościcki Władysław Raczkiewicz Bolesław Bierut Zygmunt I Stary Stefan Batory Zygmunt III Waza Ryszard Kaczorowski Wojciech Jaruzelski Lech Wałęsa Jan II Kazimierz Jan III Sobieski Stanisław August Poniatowski Aleksander Kwaśniewski Lech Kaczyński Bronisław Komorowski

18 Kocham Polskę za: Koncepcja serii: Maja Krämer Autor tekstów: Jerzy Bracisiewicz Ilustracje i mapy: OUZO DESIGN Redakcja i korekta: Marta Olejnik Projekt okładki: Helena Laube Skład: Helena Laube Fundacja Kocham Polskę fundacja@kochampolske.eu Copyright by Fundacja Kocham Polskę Warszawa 2015, All rights reserved ISBN: Grupa Wydawnicza BOOKMARK SA ul. Puławska 41 lok Warszawa biuro@book-mark.pl Copyright by Grupa Wydawnicza BOOKMARK SA Warszawa 2015, All rights reserved ISBN:

19 Fundacja Kocham Polskę ISBN: Grupa Wydawnicza BOOKMARK SA ISBN: