ul. Wyspia skiego 16/4, Pozna tel wydawnictwo@wsb.net.pl

Transkrypt

1 WY SZA SZKO A BEZPIECZE STWA Z SIEDZIB W POZNANIU PRZEGL D NAUKOWO-METODYCZNY EDUKACJA DLA BEZPIECZE STWA ROK III NUMER 3 (8) Pozna 2010

2 2 Rada Programowa Edward Hajduk (przewodnicz cy) Witold Andruszkiewicz Magdalena Gawro ska-garstka Daniel Fic Józef Flis Tomasz Fro owicz Ma gorzata Ku Henryk Lisiak Astrid M czkowska-christiansen Gra yna Mi kowska Bronis aw Roc awski Dorota Rondalska Recenzenci dzia ów Bezpiecze stwo Narodowe: prof. dr hab. Józef Buczy ski Bezpiecze stwo Wewn trzne: prof. dr hab. Micha P achta Pedagogika: prof. dr hab. Barbara Sitarska Zarz dzanie: prof. dr hab. Piotr Grudowski Komitet redakcyjny Bartosz Dziewia towski-gintowt redaktor naczelny Anna Panfil sekretarz redakcji Anna Kurkiewicz cz onek Marina Kucharska cz onek Piotr Kwiatkiewicz cz onek Natasza Starik cz onek Ilona Ziemkiewicz cz onek Maja Hoffman cz onek Copyright 2010 by ydawnictwo Wy szej Szko y Bezpiecze stwa All rights reserved Wszelkie prawa zastrze one. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie ca o ci lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione. ISSN ydawnictwo Wy szej Szko y Bezpiecze stwa ul. Wyspia skiego 16/4, Pozna tel wydawnictwo@wsb.net.pl Druk i oprawa: ESUS Agencja Reklamowo Wydawnicza ul. Wierzbi cice 35, Pozna tel./ fax ,

3 3 SPIS TRE CI WPROWADZENIE (Agnieszka KOWALSKA) 5 Pedagogika 7 Powstanie i rozwój Harcerstwa w Polsce (Anna KO ODZIEJ) Mowa cia a pedagogicznego (Natalia MAJCHRZAK) Nauczanie j zyków obcych na miar XXI wieku: treningi asertywnego samokszta cenia j zykowego (Beata GBUREK) Panie, nie pope nia si takich fapa (A. Lepper), bo generalnie to masakra, czyli o wspó czesnych kreatorach j zyka medialnego oraz ich wiadomo ci j zykowej (Ewelina MENDALA) Zarz dzanie 45 Realizacja procesu rekrutacji i selekcji personelu przez agencje doradztwa personalnego (Weronika ROSIAK-RYCZKWSKA, Monika MAGDZIAK) Znaczenie i przedmiot zarz dzania zasobami ludzkimi (Katarzyna GÓRECKA) Zarz dzanie kryzysowe jako specjalno kszta cenia (Wies aw STACH) Bezpiecze stwo narodowe 63 Flota Czarnomorska i Krym w kontek cie bezpiecze stwa Ukrainy (Piotr ANDRUSIECZKO, Jan PROKOPIUK) Bro geofizyczna przysz o ci terrorystów (Joanna JEZIORNA) Wspó czesne formy prowadzenia ataków informatycznych (Ryszard SZPYRA, Wies aw OTWINOWSKI)

4 4 Udzia o nierzy WP w misjach pokojowych nadzorowanie pierwszych wyborów parlamentarnych, prezydenckich i municypalnych w Bo ni i Hercegowinie w 1996 roku (Waldemar AGODOWSKI) Bezpiecze stwo narodowe w kontek cie niew a ciwych postaw w asnych obywateli (Jacek BEUTLICH) (Kultura i historia Islamu w Rosji) (Marina KUCHARSKA) Konflikty zbrojne na Bliskim Wschodzie po II wojnie wiatowej i ich wp yw na ceny ropy naftowej (Piotr KWIATKIEWICZ) Grecja wobec kryzysu jugos owia skiego w latach dziewi dziesi tych XX wieku (Bartosz DZIEWIA TOWSKI-GINTOWT) Bezpiecze stwo wewn trzne 131 Edukacja obywatelska o nierzy w Wojsku Polskim w okresie dwudziestolecia mi dzywojennego (Zbigniew DZIEMIANKO) Zasoby wodne a bezpiecze stwo pa stwa (Wincenty WRZE NIEWSKI) Historia policji od czasów II wojny wiatowej do wspó czesno ci (Karolina FLIEGER) Geneza Stra y Po arnej, ochrona przeciwpo arowa i przepisy (Karolina FLIEGER) Struktura organizacyjna Krajowego Systemu Ratowniczo-Ga niczego (Karolina FLIEGER) Historia Pa stwowej Stra y Po arnej na przyk adzie Komendy Miejskiej Pa stwowej Stra y Po arnej (Karolina FLIEGER) Niebezpiecze stwo w lesie na co mo e by nara ony potencjalny u ytkownik? (Marcin BARAN)

5 5 WPROWADZENIE Z przyjemno ci przekazujemy na Pa stwa r ce kolejny numer Przegl du Naukowo Metodycznego Edukacja dla Bezpiecze stwa kwartalnika, w którym publikujemy artyku y oryginalne i przegl dowe z zakresu specjalno ci i dyscyplin naukowych uprawianych w Wy szej Szkole Bezpiecze stwa z siedzib w Poznaniu, sprawozdania z konferencji naukowych, a tak e recenzje ciekawych publikacji naukowych pojawiaj cych si na rynku wydawniczym. Przegl d to swoiste forum wymiany do wiadcze i pogl dów w szerokim zakresie merytorycznym. W dziale Pedagogika Ósmego Numeru Anna Ko odziej przedstawia histori Harcerstwa w latach Zagadnieniom z zakresu wiadomo ci j zykowej i kszta towania j zyka wspó czesnego wiata mediów uwag po wi ci a Ewelina Mendala. Istotna cz ka dego przekazu, oprócz s ów, stanowi równie gesty czy mimika, o czym szerzej w swym artykule napisa a Natalia Majchrzak. One, podobnie jak s owa, kszta tuj wizerunek nie tylko cele brytów, ale równie ka dego przeci tnego cz owieka. Podnosz c swoje kwalifikacje, podnosimy swoj warto na rynku pracy. Znajomo j zyków, tych mniej popularnych szczególnie, jest elementem, który na nasz ocen, zw aszcza osób postronnych, wp ywa bardzo pozytywnie. Do tej tematyki istotn wag przyk ada równie Beata Gburek, która akcentuje w swym artykule rol samorozwoju, samodoskonalenia i samokszta cenia w aspekcie nauki j zyków obcych. W dziale Zarz dzanie Autorzy skupili si na problematyce zwi zanej z zarz dzaniem zasobami ludzkimi Katarzyna Górecka, procesem doboru najodpowiedniejszych pracowników dla firm przez agencje doradztwa personalnego Weronika Rosiak-Ryczkowska i Monika Magdziak, oraz zarz dzaniem kryzysowym w aspekcie specjalno ci kszta cenia Wies aw Stach. Historia i kultura Islamu w Rosji, przedstawiona przez Marin Kucharsk, jest jednym z artyku ów w cz ci po wi conej Bezpiecze stwu Narodowemu. Motyw wschodni poruszaj równie Piotr Andrusieczko i Jan Prokopiuk, którzy skupili sw uwag na zagadnieniach bezpiecze stwa Ukrainy, widzianego z perspektywy Krymu i Floty Czarnomorskiej. Joanna Jeziorna inicjuje w tym Zeszycie tematyk terroryzmu, odwo uj c si do niebezpiecze stwa u ycia broni geofizycznej. Ataki informatyczne, b d ce niejako kontynuacj wspomnianej problematyki, to my l przewodnia artyku u Ryszarda Szpyry i Wies awa Otwinowskiego. Waldemar agodowski przedstawia z kolei wspomnienia z przebiegu wyborów Bo ni i Hercegowinie w 1996 r. Jacek Beutlich porusza natomiast zagadnienia niew a ciwych postaw obywatelskich. Zagadnienia zwi zane z bezpiecze stwem poruszamy równie w czwartym z bloków tematycznych tego wydania Przegl du Naukowo Metodycznego: Bezpiecze stwo Wewn trzne. Rozpoczyna go artyku Zbigniewa Dziemianko, w którym Autor przedstawia edukacj obywatelsk o nierzy w Wojsku Polskim w okresie 20-lecia mi dzywojennego. W tej równie cz ci Karolina Flieger w cyklu artyku ów opowiada natomiast o dziejach polskich formacji mundurowych policji i stra y po arnej. Przedstawia równie struktur systemu ratowniczo ga niczego w Polsce. Znaczenie zasobów wodnych w kontek cie bezpiecze stwa pa stwa analizuje Wincenty Wrze niewski. Marcin Baran odwo uje si w swym artykule do

6 6 niebezpiecze stw gro cych w lesie, zamykaj c tym samym ostatni cz tego wydania. Pozwalamy sobie wyrazi podzi kowania Autorom poszczególnych artyku ów za przyj cie zaproszenia do dyskursu na amach Ósmego Numeru Przegl du Naukowo Metodycznego Edukacja dla bezpiecze stwa, bez których udzia u zeszyt ten nie móg by powsta. ycz wszystkim interesuj cej lektury. Agnieszka KOWALSKA

7 7 PEDAGOGIKA

8 8

9 9 Anna KO ODZIEJ Wy sza Szko a Bezpiecze stwa z siedzib w Poznaniu POWSTANIE I ROZWÓJ HARCERSTWA W POLSCE Skauting bierze sw nazw, pocz tki i podstawowe wzory organizacyjne od kursu zapocz tkowanego w 1907 roku przez brytyjskiego pu kownika pó niej genera a Roberta Stephensona Smitha Baden Powella ( ). W tym roku zorganizowa on pierwszy obóz wiczebny dla ch opców, gdzie nie tylko sposobi ich do pracy wywiadowczej, ale te wypracowywa system dzia ania wychowawczej organizacji m odzie y cywilnej, któr od scout, po angielsku wywiadowca, nazwa skautingiem. Ide skautingu wy o y w kilku publikacjach, ale najwa niejsz by a wydana w 1909 roku ksi ka pt. The Boys Scouting Skauting dla ch opców. Pó niej wydano te Skauting dla dziewcz t. W 1910 roku rz d brytyjski uzna The Boy Scouts Association M skie Stowarzyszenie Skautów za organizacj po yteczn dla pa stwa, a od tej pory szefem brytyjskiego scoutingu jest zawsze ksi krwi, za organizacja jest pa stwow organizacj obywatelskiego wychowania m odzie y. Genera R. Baden Powell zosta uhonorowany tytu em lorda i po wi ci si wy cznie pracy skautowskiej. Pocz tków harcerstwa w Polsce mo na dopatrywa si ju w roku Wówczas to uczestnik tajnego kursu wojskowego, organizowanego przez Zarzewie we Lwowie, Andrzej Ma kowski, na polecenie komendanta kursu przet umaczy na j zyk polski ksi k R. Baden Powella Scouting For Boys i nada jej polski tytu Skauting dla ch opców. W druku w 1911 roku nosi a tytu Scouting jako system wychowania. Wydawc by Zwi zek Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich. Uwa a si to za formalny pocz tek ruchu skautowego (harcerskiego) na ziemiach polskich. W czasopi mie Zarzewie (Lwów, 1911 rok) pisano: Skauting jest rodkiem do wychowywania m odzie y na obywateli zdolnych realizowa ide Niepodleg o ci tak w pokoju, jak i w walce. 1 W lutym 1911 roku ukszta towa a si w ramach Soko a we Lwowie Komenda Skautowa, a 22 maja 1911 roku ukaza si jej pierwszy rozkaz, w którym wymieniono cztery (trzy m skie i jedn dziewcz c ) pierwsze polskie dru yny skautowe we Lwowie. Liczy y one 198 ch opców i 23 dziewcz ta. Ustanowiono cztery stopnie skautowe: ochotnik, wywiadowca, harcerz oraz instruktor. 15 pa dziernika 1911 roku ukaza si we Lwowie pierwszy numer dwutygodnika Skaut. Faktycznym redaktorem pisma by Andrzej Ma kowski. W sk ad powo anej 21 maja 1911 roku przez w adze Soko a Naczelnej Komendy Skautowej weszli jako naczelnicy: Kazimierz Wyrzykowski i Andrzej Ma kowski jednocze nie redaktor Skauta oraz Olga Drahonowska, Jerzy Grody ski, Alojzy Horak, Franciszek Kapa ka i Czes aw Pieni kiewicz. Ruch skautowy do 1914 roku obj wszystkie zabory, ale w ka dym dominowa a inna orientacja w zaborze austriackim i pruskim antyrosyjsko nasta- 1 J. Majka: Kartki z historii tradycji Zwi zku Harcerstwa Polskiego. Warszawa 1971, s. 18; Szerzej na temat skautingu polskiego: E. G owacka-sobiech: W dziewi dziesi t rocznic narodzin skautingu na ziemiach polskich. W: Biuletyn historii wychowania. Pozna 2001, nr 1-2 (13-14), s ; E. Sikorski: Szkice z dziejów harcerstwa polskiego Warszawa 1989, s. 9-49; K. Ko niewski: I zawsze krzy oksydowany. Refleksje nad histori harcerstwa w Polsce Warszawa 2003, s ; Publikacja K. Ko niewskiego, jak pisze autor we wst pie (s. 11, s. 13) Nie jest dzie- em historyka ( ) jest moj chronologicznie prowadzon refleksj nad Harcerstwem.

10 10 wione Zarzewie, a w rosyjskim orientacja endecka. 2 W zaborze rosyjskim, zwanym Królestwem Kongresowym, skauting rozpocz dzia alno w 1910 roku, a dwa lata pó niej powo ano w Warszawie Naczeln Komend Skautow jako w adz zwierzchni ruchu w Królestwie. Do 1914 roku dzia- alno skautowa by a konspiracyjna, nieoficjalna. W Poznaniu pierwszy zast p skautowy zawi za si 17 pa dziernika 1912 roku. Wkrótce zosta przekszta cony w 1 Pozna sk Dru yn Skautow. W grudniu 1913 roku powsta Pozna ski Hufiec Skautowy pod kryptonimem Piast. Nied ugo po tym powo ano drugi hufiec Zorza. Do wybuchu pierwszej wojny wiatowej dru yny skautowe istnia y prawie we wszystkich miastach Wielkopolski. G ównym kierunkiem ich dzia alno ci by a walka z germanizacj i umacnianie polskiej kultury narodowej. Podczas pierwszej wojny wiatowej polski ruch skautowy harcerski w czy si do walki we wszystkich zaborach, a szczególnie w ruchu legionowym. Harcerze uczestniczyli te licznie w powstaniach narodowych: wielkopolskim ( ) oraz l skich (1920, 1921, 1929). Powstanie Zwi zku Harcerstwa Polskiego (ZHP) w Polsce, tak samo jak odrodzenie si niepodleg ego pa stwa, by o procesem wieloletnim. 1 listopada 1916 roku ustanowiono w Warszawie nie tylko nazw ZHP, lecz tak e odznaczenie organizacyjne: krzy harcerski z wkomponowan w rodek lilijk. 12 listopada 1916 roku w Lublinie powo ano kierownictwo ruchu harcerskiego dla ca ej Polski w postaci Naczelnej Rady Harcerskiej (NRH). Przewodnicz cym wybrano ks. Jana Mauersberga. ZHP liczy wówczas cz onków harcerzy i harcerek. 3 Proces zjednoczeniowy ZHP na obszarze odrodzonej Polski zosta zako czony podczas I Walnego Zjazdu ZHP w dniach 30 grudnia stycznia 1921 roku w Warszawie. Przewodnicz cym ZHP zosta gen. Józef Haller, wiceprzewodnicz cym ks. Jan Mauersberg i Tadeusz Strumi o, naczelnikiem G ównej Kwatery M skiej Stanis aw Sedlaczek, naczelniczk G ównej Kwatery e skiej Maria Wocalewska. Naczelnik Pa stwa, Józef Pi sudski, obj honorowy protektorat nad ZHP. Wybrane w adze ZHP reprezentowa y polityczny nurt narodowej demokracji (endecji) i chrze cija skiej demokracji (chadecji). 4 Oficjalnie harcerstwo by o apolityczne. U zarania Drugiej Rzeczypospolitej (II RP) sk ada o si g ównie z m odzie y gimnazjalnej. Szko y rednie by y elitarne ucz szczali tam g ównie uczniowie pochodzenia mieszcza skiego i ziemia skiego. Przez ca y okres istnienia niepodleg ej Polski mi dzywojennej, trwa a jawna i ukryta walka o opanowanie ruchu harcerskiego przez g ówne si y i formacje polityczne. Po przewrocie majowym 1926 roku zwolennicy J. Pi sudskiego, tworz cy tzw. obóz polityczny sanacji, przyst pili do szybkiego wyeliminowania wp ywów obozu narodowego, tj. endecji i chadecji ze Zwi zku Harcerstwa Polskiego. Ju w 1926 roku uaktywni a si liczna grupa instruktorów ZHP zmierzaj ca do zmiany tre ci wychowawczych w harcerstwie, do rozci gni cia dzia alno ci Zwi zku na m odzie robotnicz i ch opsk, do nasycenia wychowania tre ciami spo ecznymi, co znajdowa o poparcie u lewicy. Prze omem okaza si Walny Zjazd ZHP w lutym 1931 roku. Dzia acze i instruktorzy popieraj cy sanacj wybrali 2 lutego tego roku 2 B. Hillebrandt: Polskie organizacje m odzie owe XIX i XX wieku. Zarys historii. Warszawa 1986, s B. Hillebrandt, op. cit., s J. Majka, op. cit., s

11 11 na przewodnicz cego Rady Naczelnej ZHP wojewod l skiego, czo owego dzia- acza sanacyjnego Zwi zku Naprawy Rzeczypospolitej, pu kownika Micha a Gra- y skiego. Naczelnikiem M skiej G ównej Kwatery zosta Antoni Olbromski, naczelniczk e skiej G ównej Kwatery Jadwiga Wierzbi ska. Dzi ki tym zmianom ZHP uzyska przychylno w adz pa stwowych na wszystkich szczeblach. 5 Zmiany w kierownictwie krajowym i terenowym popiera dzia aj cy oficjalnie od 1924 roku wewn trz ZHP lewicowy nurt pod ogóln nazw Wolne Harcerstwo. Jego twórc i czo owym dzia aczem by cz onek kierownictwa PPS Adam Cio kosz. Skrajnie lewicow grup w ZHP by Pionier. Jego dzia acze byli jednak prze ladowani za bezpo rednie wzorowanie si na ruchu radzieckim i jego nazwie. Od 1927 roku dzia a o formalnie, jako sekcja dzieci ca Organizacji M odzie y Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR), Czerwone Harcerstwo zyskuj ce poparcie i akces rzesz m odzie y robotniczej, zw aszcza w du ych o rodkach przemys owych: w odzi, Zag biu D browskim, na l sku, w Warszawie i Krakowie. W 1930 roku zacz o wychodzi pismo organizacji Gromada. W 1931 roku powsta samodzielny Komitet Wykonawczy Czerwonego Harcerstwa na czele ze Stanis awem Dubois. Cz onkami organizacji by y dzieci od 8 lat i m odzie do 18 lat. Strój organizacyjny stanowi y, jak w OM TUR, niebieskie koszule i czerwone chusty z zawo aniem B d gotów. Podstawow jednostk organizacyjn Czerwonego Harcerstwa by a Gromada. W ZHP oficjalnym dominuj cym dzia aniem pedagogicznym by o wychowanie patriotyczne, my lenie kategoriami pa stwa i sposobienie do jego obrony. Rozwin si te ruch zuchowy, obejmuj cy dzieci w wieku 8 11 lat. Za twórc i teoretyka ruchu zuchowego, zapocz tkowanego w latach , uwa a si Aleksandra Kami skiego, b d cego jednocze nie jedn z najwybitniejszych postaci ca ego ZHP. W ko cu swego istnienia, w II RP (1938 rok), ZHP liczy ponad cz onków, posiada bardzo dobrze przygotowan pedagogicznie kadr instruktorsk i bogate do wiadczenia w pracy harcerskiej. Harcerstwo polskie zapisa o si z otymi zg oskami podczas polskiej wojny obronnej we wrze niu 1939 roku. Harcerze byli ofiarami nie tylko walki zbrojnej, ale te zbrodni wojennych i ludobójstwa pope nionych na narodzie polskim przez naje d ców. 6 Zwi zek Harcerstwa Polskiego szybko przeszed do podziemnej konspiracji i odbudowa swe struktury w podziemiu. 27 wrze nia 1939 roku w Warszawie odby o si posiedzenie obecnych w kraju cz onków Naczelnej Rady Harcerskiej. Przewodnicz cym ZHP zosta ponownie ks. Jan Mauersberg, wiceprzewodnicz c Wanda Op chowska. Pierwszym konspiracyjnym Naczelnikiem Harcerstwa mianowano, przyby ego z okupowanego ju Poznania, Floriana Marciniaka, cz onka Akademickiego Ko a Harcerstwa na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, a cz onkami Komendy G ównej zostali: Juliusz D browski, Lechos aw Doma ski i Aleksander Kami ski, reprezentuj cy demokratyczny nurt w ZHP. e skim harcerstwem, zwanym Wojennym Pogotowiem Harcerek, kierowa a Józefina api ska. W 1940 roku harcerstwo przybra o kryptonim Szare Szeregi. W marcu 5 B. Hildebrandt, op. cit., s K. Wais: Zwi zek Harcerstwa Polskiego Studia z dziejów organizacji m odzie owej w II RP. Rozprawa doktorska, Uniwersytet Rzeszowski Wydzia Socjologiczno-Historyczny, Rzeszów 2007, promotor Andrzej Andrusiewicz

12 roku zosta o podporz dkowane Komendzie G ównej AK. 7 Za o enia ideowo polityczne i pedagogiczne Szarych Szeregów zosta y najdobitniej wy o one w ksi ce A. Kami skiego pt. Kamienie na szaniec 8 i innych jego pracach. 9 Do Szarych Szeregów zalecano przyjmowanie starszej m odzie y, lecz przewa ali 16 18latkowie, by o te wielu m odszych. Wszystkie struktury nosi y konspiracyjne nazwy, np. Kwatera G ówna pasieka, chor giew ul, hufiec rój, dru yna rodzina, zast p pszczo a. Wydawano liczne czasopisma o zmiennych nazwach, jak np. B d gotów, ród o, D by, Drogowskaz i inne. Szare Szeregi szczególnie zas u y y si w pracy wywiadowczej i dywersyjnej. W kartach historii na sta e wpisa y si oddzia y harcerskie Zo ka i Parasol. 10 W maju 1943 roku, po aresztowaniu Floriana Marciniaka, naczelnikiem Szarych Szeregów zosta Stanis aw Broniewski i pozosta nim do kapitulacji Powstania Warszawskiego. Harcerze zasilali ruch oporu wszystkich polskich formacji podziemnych do ko ca wojny. Gdy w Warszawie, pomimo bohaterstwa powsta ców, 2 pa dziernika 1944 roku upad o powstanie, na prawym brzegu Wis y tworzy a si Polska, zwana lubelsk. Wraz z ca ym yciem spo ecznym i ekonomicznym odradza si lub tworzy od podstaw ruch m odzie owy, w tym polski ruch harcerski. W okupowanym jeszcze Krakowie w dniach 1 i 3 stycznia 1945 roku ukaza y si skierowane do wszystkich harcerzy rozkazy Naczelnika Pasieki traktuj ce o zaprzestaniu wszelkiej pracy konspiracyjnej z dniem i chwil, gdy Armia Radziecka i Wojsko Polskie wyzwol dan miejscowo. 11 W podobny sposób by o rozwi zywane by o harcerstwo e skie Pogotowie Wojenne, formalnie 25 marca 1945 roku, lecz ostateczn decyzj podj to na tajnym zebraniu kierownictwa w Krakowie. W kr gach instruktorskich istnia y opory przeciwko rozwi zywaniu (dekonspiracji) struktur i ca ego harcerstwa. Zosta y jednak prze amane. Odradzanie harcerstwa odbywa o si pocz tkowo pod wp ywem rado ci z wyzwolenia i tworzenia si pa stwowo ci polskiej. Ruch harcerski rozwijali przedwojenni instruktorzy ZHP, ale te przy poparciu Zwi zku Walki M odych (ZWM), OM TUR i Zwi zku M odzie y Wiejskiej (ZMW) Wici, których szeregi ros y szybko. Do ko ca 1944 roku struktury ZHP dzia a y ju na terenie ca ej Polski lubelskiej. 30 listopada 1944 roku w Lublinie og oszono dekret kierowników dwóch resortów Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN): O wiaty oraz Administracji Publicznej, który stanowi : W uznaniu konieczno ci dania podstaw organizacyjnych dla wychowania m odzie y metodami harcerskimi i przygotowania jej w ten sposób do wiadomej, czynnej i ofiarnej s u by dla demokratycznej Rzeczypospolitej Polskiej powo uje si z powrotem do ycia jawnego, zepchni te w podziemie przez okupanta, stowarzyszenie wy szej u yteczno ci, Zwi zek Harcerstwa Polskiego. 12 W ten sposób w dziejach organizacji zapocz tkowany zosta nowy okres: drugi ZHP, a trzecie z kolei harcerstwo. Przed tym aktem formalnym, ju we wrze niu 1944r. dzia a y centralne w adze odradzaj cego si harcerstwa. Powo a- 7 Polityczne t o powstania, struktury i kierunki dzia alno ci konspiracji przedstawili w swych pracach wybitni historycy pozna scy: J. Topolski: Polska dwudziestego wieku Pozna 1995, s A. Czubi ski: Historia Polski XX wieku. Pozna 2000, s A. Kami ski: Kamienie na szaniec. Katowice A. Kami ski: Zo ka i Parasol. Warszawa K. Ko niewski, op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s

13 13 no G ówne Kwatery Harcerzy i Harcerek. W listopadzie 1944 roku powsta projekt, uchwalony przez kierownictwa ZWM, OM TUR i ZMW Wici, powo ania Tymczasowej Naczelnej Rady Harcerskiej (TNRH). Powo ano j 31 grudnia 1944 roku, a 10 stycznia 1945 roku odby o si w Lublinie pierwsze posiedzenia TNRH. Uchwalono na nim deklaracj ideow ZHP. Przewodnicz cym zosta Stanis aw Nowakowski, komendant chor gwi ZHP w Rzeszowie, wiceprzewodnicz cym Tadeusz Nawrocki, zwi zany z ruchem ludowym, naczelnikiem harcerzy harcmistrz Micha Sajkowski z Resortu O wiaty PKWN, naczelniczk harcerek harcmistrzyni Kazimiera wi tochowska zwi zana z OM TUR. M. Sajkowski i K. wi tochowska byli pos ami do Krajowej Rady Narodowej (KRN). Wkrótce naczelne w adze ZHP zosta y przyj te przez premiera Rz du Tymczasowego, Edwarda Osóbk Morawskiego; Naczelnego Dowódc Wojska Polskiego, genera a broni Micha a Rol ymierskiego; Ministra O wiaty, Stanis awa Skrzeszewskiego oraz Ministrów Administracji Publicznej, Informacji i Propagandy. W marcu 1945 roku ukaza si pierwszy numer czasopisma ycie harcerskie z artyku em programowym pióra T. Nawrockiego, w którym stwierdza m. in.: Polska, która si tworzy, która idzie, b dzie urzeczywistnieniem idea ów, b dzie Polsk, w której nie tylko twórc, ale w a cicielem i w adc wszystkich dóbr kultury b dzie lud; Polska b dzie Polsk demokratyczna, Polsk ludow adztwa. Harcerstwo ( ) musi wychowywa ( ) w duchu prawd i idea ów wspó czesnej demokracji. 13 W dniu 18 stycznia 1945 roku w Krakowie kierownictwo Szarych Szeregów podj o uchwa o rozwi zaniu Szarych Szeregów i zaniechaniu konspiracji. 20 maja 1945 roku w Warszawie uzupe niono TNRH do 24 cz onków. Zreorganizowano Naczelnictwo Zwi zku. Przewodnicz cym ZHP zosta Janusz Wierusz Kowalski, naczelnikiem harcerzy Roman Kierzkowski, a naczelniczk harcerek Wiktoria Dewitzowa. Wi kszo kadry starego ZHP i Szarych Szeregów w czy a si do pracy w nowym harcerstwie. 10 listopada 1945 roku ZHP sta si cz onkiem za o- ycielem wiatowej Federacji M odzie y Demokratycznej, powsta ej w Londynie. Nie zaprzestano stara o pozostanie w Mi dzynarodowym Biurze Skautów. W tocz cej si w latach roku ostrej walce mi dzy si ami lewicy spo ecznej, której trzonem by y Polska Partia Robotnicza (PPR) i Polska Partia Socjalistyczna (PPS) oraz ich organizacje m odzie owe ZWM i OM TUR, harcerstwo, zw aszcza jego kadra, by o podzielone. Cz kadry sympatyzowa a z obozem politycznym Stanis awa Miko ajczyka, wicepremiera Tymczasowego Rz du Jedno ci Narodowej (TRJN), za o yciela i przywódcy Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL). Na wniosek Aleksandra Kami skiego TNRH przyj a uchwa o neutralno ci ZHP w referendum ludowym w czerwcu 1946 roku. 14 Na prze omie 1947 i 1948 roku przyst piono do tworzenia za o e i organizacji wewn trz ZHP Harcerskiej S u by Polsce, która zbiega a si cz ciowo z tworzon pod patronatem ZMP (powsta o w lipcu 1948 roku) i Wojska Polskiego, Powszechn Organizacj S u ba Polsce (PO SP ). Historyk polskiego ruchu m odzie owego, Bogdan Hillebrandt, tak ocenia ewolucj w polskim harcerstwie w latach : W miar up ywu lat harcerstwo przesz o g bok ewolucj ideow, która w konsekwencji doprowadzi a do zasadniczej zmiany politycznego oblicza tej organizacji. Ewolucja nie przebiega a bez- 13 J. Majka, op. cit., s Patrz: M. Turlejska: Te pokolenia a obami czarne Warszawa 1986

14 14 konfliktowo. By a wynikiem ostrej walki ideologicznej pomi dzy zwolennikami restytucji harcerstwa w jego przedwojennym kszta cie ideowym a rzecznikami przemian, które doprowadzi mia y zwi zek naprzeciw nowej powojennej rzeczywisto ci. Walka owa rozpocz a si niemal od pierwszych miesi cy dzia alno ci harcerstwa w Polsce Ludowej, a jej rozstrzygni cie nast pi o w latach roku, kiedy to harcerstwo polskie ostatecznie zerwa o z tradycjami skautowskimi. 15 Ale jednocze nie pogrzebano znaczn cz dorobku ZHP i jego oryginalnej pracy z dzie mi i m odzie. Potwierdzeniem tego mo e by Tekst prawa harcerskiego z 1950 roku. W pierwszym punkcie harcerz przyrzeka kocha Polsk Ludow i s u y jej ca ym swoim yciem. Tekst by wyra nie zdominowany przez tre ci ideologiczne i polityczne, a pomija ca kowicie warto ci moralne, którymi winien kierowa si cz onek organizacji. 16 Proces likwidacji dotychczasowego ZHP rozpocz si ju w 1948 roku. Na odbywanych w ca ym kraju naradach instruktorskich, w których licznie uczestniczyli cz onkowie PPR i PPS (od 15 grudnia Polska Zjednoczona Partia Robotnicza: PZPR) oraz cz onkowie Zwi zku M odzie y Polskiej (ZMP) prowadzono totaln krytyk skautingu, okre laj c ten ruch jako genetycznie zwi zany z imperializmem. Odrzucono te te elementy skautingu, które by y z po ytkiem adaptowane na potrzeby demokratycznego wychowania. Nie mog o si to nie odbi ujemnie na skuteczno ci pracy harcerskiej w latach Klasycznym potwierdzeniem skrajnej i fa szywej oceny skautingu jako ca o ci mo e by rezolucja podj ta w grudniu 1948 roku na naradzie komendantów ZHP: My, instruktorzy, wychowawcy najm odszego pokolenia buduj cego socjalistyczn Polsk, zrywamy ze wszystkimi pozosta o ciami wychowania skautowego i harcerskiego, które s odbiciem ustroju kapitalistycznego i chcemy nasz harcersk robot oprze na zasadach wychowania socjalistycznego. 17 Symbolem zmian by o wprowadzenie czerwonych chust do stroju. We wrze niu 1948 roku po czono komendy (G ówne Kwatery): m sk i e sk, likwiduj c podzia ZHP na m skie i e skie harcerstwo. Przewodnicz cym ZHP zosta Józef Sosnowski. W lad za tym posz o przekszta cenie ZHP w Organizacj Harcersk dzia aj c w ramach Zwi zku M odzie y Polskiej i pod jego kierownictwem. Zacz to mechaniczne i bezkrytyczne kopiowanie metody pracy radzieckiego ruchu pionierskiego zaniedbuj c w asne do wiadczenia i tradycje. W pierwszej po owie 1951 roku Naczelnictwo ZHP oraz komendy chor gwi i hufców zwane ju wojewódzkimi i powiatowymi w czono jako wydzia y harcerskie do zarz dów ZMP. Ustalono 14 lat jako górn granic wieku cz onkostwa w harcerstwie. Powy ej tego wieku m odzie mog a nale e do ZMP. Prac Organizacji Harcerskiej kierowa a Janina Balcerzak, sekretarz ZG ZMP. W 1954 roku podj a ona pierwsz prób krytycznej oceny pracy organizacji harcerskiej ZMP. Nie dokonano jednak prze omu, ale trwa powolny proces powrotu do tradycji ZHP. Na prze omie maja i czerwca 1956 roku narada programowa popar a projekt zr bów metodycznych i zarysu struktury autonomicznej Organizacji Harcerskiej Polski Ludowej (OHPL), wyodr bnionej ze struktur ZMP. W ko cu sierpnia 1956 roku na plenum ZG ZMP powo ano 15 B. Hillebrandt, op. cit., s J. Kwiek: Zwi zek Harcerstwa Polskiego w latach Powstanie. Rozwój. Likwidacja. Toru 1995, s J. Majka, op. cit., s

15 15 Komend G ówn OHPL. Komendantem G ównym wybrano Janin Balcerzak. Wed ug J. Majki: By a to pierwsza dojrza a próba syntezy dorobku Organizacji Harcerskiej i jej poprzedników lewicowych organizacji i ugrupowa dzieci cych z tradycyjnym dorobkiem Zwi zku Harcerstwa Polskiego. 18 Dzia alno OHPL trwa a do 8 grudnia 1956 roku. Przygotowa a grunt pod ponowne powstanie ZHP po rozpadzie ZMP. Za pocz tek odrodzenia ZHP mo na uzna, rozpocz ty 8 grudnia 1956 roku w odzi, Zjazd Dzia aczy Harcerskich, który faktycznie sta si I Zjazdem ZHP w PRL. 19 W wyniku d ugich negocjacji z grupami dawnych dzia aczy Szarych Szeregów i ZHP A. Kami skiego, S. Broniewskiego, K. Ko niewskiego i innych za po rednictwem m. in. nowego Ministra O wiaty, W adys awa Bie kowskiego, dosz o do ich udzia u w Zje dzie i w nowych w adzach ZHP. Dzi ki temu unikni to rozbicia i powstania dwóch ró nych organizacji harcerskich. Zjazd wybra Naczeln Rad Harcerstwa, do której weszli m. in.: Aleksander Kami ski, Adela Korczy ska, Zofia Zakrzewska, Jacek W grzynowicz, Jacek Kuro, Kazimiera wi tochowska oraz M. Dobrzy ska. Naczelniczk Jednolitej G ównej Kwatery ZHP zosta a Zofia Zakrzewska. Zamykaj c ódzki zjazd nowo wybrany przewodnicz cy Naczelnej Rady Harcerskiej, Aleksander Kami ski, powiedzia : Harcerstwo b dzie takie, jakimi b d nasi instruktorzy. Uwierzcie wi c w siebie i w swoje si y. Sprawcie, aby harcerstwo powstaj ce w grudniu 1956 roku by o dobrym harcerstwem naszej ludowej ojczyzny. 20 Stoj c na baczno uczestnicy ódzkiego zjazdu piewali: Wszystko co nasze Polsce oddamy. Ale Kazimierz Ko niewski nie podziela zapa u cz ci uczestników zjazdu: udzili si wszyscy s dz cy, e ZHP odrodzony w 1956 roku b dzie móg by niezmienn kopi, replik ZHP z lat , a nawet tego z lat Wprawdzie krzy by ten sam, takie same mundury, ta sama lilijka, nawet i hymn ten sam: Wszystko co nasze Polsce oddamy, ale w rzeczywisto ci zosta otworzony zupe nie nowy rozdzia dziejów harcerskich. W 1957 roku ju przekraczali my rzek zupe nie inn. Niektórzy mieli nadziej, e uroki ycia ojców powtórz si jako uroki z ycia dzieci. To by o z udzenie. Dwa razy nie wchodzi si do tej samej rzeki. Tym bardziej, e w 1957 roku brzegi tej rzeki jej brzegi ustrojowe i pa stwowe by y zupe nie odmienne. 21 Bardzo ostr krytyk metod harcerskiego wychowania podj w G ównej Kwaterze podharcmistrz Jacek Kuro, który OH ZMP by duchowym i organizacyjnym przywódc dru yn walterowskich nastawionych skrajnie lewicowo. On i popieraj cy go instruktorzy krytykowali brak samorz dno ci w systemie zast powym. Krytyka ta nasila a si ju od 1959 roku. Jej my l przewodni by o g oszenie postulatu uczenia harcerzy rz dzenia wszystkimi przez wszystkich, co by o bliskie anarchizmowi i zosta o odrzucone. 18 Ibidem, s Zob. A. Pankowicz, J. Wojtycz (red.): Odrodzenie harcerstwa i walka o jego oblicze ideowe w latach Materia y z konferencji naukowej odbytej w Auli Collegium Novum Uniwersytetu Jagiello skiego 4 grudnia 2006 roku. Karków 2007; P. Plichta: Kronika. Z ycia naukowego. Odrodzenie Harcerstwa i walka o jego oblicze ideowe w latach konferencja naukowa (Kraków, 4 grudnia 2006). W: Studia Historyczne. Kwartalnik. R.L z. 2 (198), s ; E. G owacka- Sobiech: Zjazd ódzki i odrodzenie Zwi zku Harcerstwa Polskiego w 1956 roku. W: Biuletyn Historii Wychowania 2005/2006. Pozna (21-22) 20 K. Ko niewski, op. cit., s Ibidem, s. 303

16 16 W 1957 roku opracowano, a nast pnie wprowadzono w ycie nowe Przyrzeczenie i nowe Prawo Harcerskie. Teksty tych dokumentów brzmia y nast puj co: Przyrzeczenie: Mam szczer wol ca ym yciem pe ni s u b Polsce Ludowej, walczy o prawd i sprawiedliwo spo eczn, nie ch tnie pomoc ka demu cz owiekowi, by pos usznym prawu harcerskiemu. Prawo: 1. Harcerz s u y Polsce i dla niej sumiennie spe nia swoje obowi zki. 2. Na s owie harcerza polegaj jak na Zawiszy. 3. Harcerz jest sprawiedliwy, w ka dym szanuje cz owieka i staje w obronie krzywdzonych. 4. Harcerz jest przyjacielem tych, którzy zmieniaj wiat na lepsze, a za brata uwa a ka dego innego harcerza. 5. Harcerz ch tnie pomaga rodzicom, dba o dom rodzinny, szanuje starszych. 6. Harcerz jest po yteczny i gospodarny, dba o dobro spo eczne. 7. Harcerz jest pracowity i wytrwa y, w yciu stawia sobie wielkie cele. 8. Harcerz jest karny i odwa ny, z u miechem pokonuje trudno ci. 9. Harcerz jest przyjacielem przyrody, poznaje jej pi kno i tajemnice. 10. Harcerz jest szlachetny w s owach i czynach. Nie pali tytoniu, nie pije napojów alkoholowych. W zmodyfikowanym Zobowi zaniu instruktorskim wyra ono wprost ideologiczne cele wychowania harcerskiego: B d pracowa nad utrwaleniem w umys ach i uczuciach m odzie y zrozumienia i umi owania idei socjalizmu. 22 W centralnych, cz ciowo tak e w terenowych w adzach ZHP do II Zjazdu (18-21 kwietnia 1959 roku) utrzymywa y si dwa nurty ideowe. W NRH, której przewodniczy Aleksander Kami ski, dominowa y tendencje zachowawcze. W G ównej Kwaterze ZHP, kierowanej przez Zofi Zakrzewsk, panowa a atmosfera demokratycznych i prosocjalistycznych przeobra e w harcerstwie. Po jej my li II Zjazd ZHP podj nowe uchwa y. Nowy statut otwarcie mówi o kierowniczej roli PZPR w PRL. Po zje dzie harcerstwo reorganizowa o si w duchu demokratycznych przemian. Szybko ros y jego szeregi. W ko cu 1963 roku liczy o 1084 cz onków. Od 1959 roku liczba instruktorów wzros a z 25 do 41 tys. W szybkim tempie ros a liczba obozów letnich i zimowych. ZHP rozwija wspó prac z pokrewnymi organizacjami w krajach Uk adu Warszawskiego oraz na Kubie i w Azji. W dniach 2 3 kwietnia 1964 roku obradowa w Warszawie III Zjazd ZHP. Potwierdzaj c, e ZHP sta si organizacj masow, Zjazd rzuci has o zbudowania dwumilionowej organizacji, intensyfikacji pracy wychowawczej, lepszej przejrzysto- ci i odformalizowania. Zjazd dokona cz ciowych zmian personalnych we w adzach Zwi zku. Naczelnikiem G ównej Kwatery ZHP wybrano Wiktora Kineckiego. Sprawowa on t funkcj do grudnia 1969 roku. Po nim (19 grudnia ) stanowisko powierzono Stanis awowi Bogdanowiczowi. Kolejno funkcj Naczelnika Kwatery G ównej ZHP pe nili: w latach : Jerzy Wojciechowski, : Andrzej Ornat, a nast pnie Ryszard Wosi ski. 23 W tym okresie ( ) ZHP prowadzi intensywn prac wychowawcz. Przyk adem mog by ogólnopolskie akcje spo eczne Zwi zku, jak Operacja 1001 Frombork ( ), operacja Bieszczady 40 ( ). 22 Ibidem, s B. Hillebrandt, op. cit., s

17 17 W ko cu 1972 roku ZHP liczy cz onków, w tym instruktorów. 24 Specyficzny wk ad ZHP w wychowanie dzieci i m odzie y polega na tym, i uczy on swych cz onków dostrzegania i rozwi zywania rzeczywistych problemów swego rodowiska, zach ca do samodzielnego dzia ania, a swoj prac wychowawcz opiera na zasadach samodzielno ci, samorz dno ci i samowychowania. ZHP nie jest organizacj dla dzieci i m odzie y, lecz jest ich w asn organizacj, gdy jego poszczególne ogniwa dzia aj na zasadach samodzielno ci i samorz dno ci, opieraj si tak e na indywidualnej pracy nad sob ka dego cz onka. 25 W ko cu lat siedemdziesi tych ZHP prowadzi a nadal wielkie centralne akcje spo eczne. Na obozy letnie sta e i w drowne w 1980 roku wyjecha o oko o 400 tysi cy m odzie y harcerskiej. piewano tradycyjne: P onie ognisko i szumi knieje, Dru ynowy jest w ród nas, Opowiada starodawne dzieje, Bohaterski wskrzesza czas. 26 Ale na niektóre obozy dociera y ju wie ci o strajkach lipcowo sierpniowych w kraju, o szerz cym si niepokoju nikt nie przypuszcza, e za niewiele tygodni historia harcerstwa nabierze niezwyk ego przyspieszenia ( ), e w ZHP rozpocznie si bodaj e najci szy kryzys ideowy i polityczny naszego ruchu, e Zwi zek stanie przed wielk prób swojej warto ci moralnej, e przyjdzie mu zdawa egzamin z tego, co jest podstawow cech harcerstwa z pa stwowo ci swojej postawy. 27 Jesieni 1980 roku kryzys polityczny obj ca Polsk, wszystkie struktury pa stwa. W harcerstwie ujawni y si ró ne nurty. Formuj ca si i rosn ca w si opozycja antykomunistyczna dzieli a si na ró ne kierunki. Ka dy z nich d y do zapanowania nad m odzie i uczynienia z niej w asnej bazy spo eczno-politycznej. To samo dotyczy nurtów w ród kr gów instruktorskich i cz ci m odzie y harcerskiej. Najbardziej aktywni byli dawni instruktorzy i dzia acze ZHP z okresu II RP i lat powojennych, teraz powi zani z Komitetem Obrony Robotników (KOR), Konfederacj Polski Niepodleg ej (KPN) i nauczycielsk Solidarno ci oraz cz ci hierarchów Ko cio a katolickiego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL) w Lublinie. W ko cu pa dziernika 1980 roku utworzone zosta y pierwsze (Warszawa, Kraków, Lublin) chor gwiane Kr gi Instruktorów Harcerskich im. A. Ma kowskiego (KIHAM). Wkrótce wybra y one swoj Centraln Rad Porozumienia KI- HAM. 28 Pocz tkowo Kr gi im. A. Ma kowskiego nie negowa y ZHP. Ale w po owie 1981 roku, gdy sytuacja polityczna w kraju gwa townie si pogorszy a, a opozycja otwarcie g osi a obalenie w adzy istniej cej w PRL, cz KIHAM deklarowa o rozbicie ZHP. Lubelski KIHAM (lub jego cz ) zadeklarowa powo anie Niezale nego Ruchu Harcerskiego. W innych chor gwiach KIHAM zapowiada y powo anie Harcerskiego Ruchu Niepodleg ej Polski, Ruchu Harcerzy Polskich itd. By y to próby godz ce nie tylko w jedno ruchu harcerskiego, ale te w obowi zuj cy 24 Ibidem, s Ibidem, s W. Ko niewski, L. ochowski (red.): piewnik. Warszawa 1992, s K. Ko niewski: op. cit., s S. Czopowicz: KIHAM: zarys wydarze, wybór dokumentów i relacji. Warszawa 1998, s. 51 i 56

18 18 system prawny PRL. Próby te zmierza y do powo ania nowych w adz ZHP na nadzwyczajnym, VIII, zje dzie i przekre lenia uchwa VII Zjazdu ZHP, który obroni Zwi zek przed rozpadem (marzec 1981 roku). Zjazd ponownie wybra harcmistrza Andrzeja Ornata Naczelnikiem ZHP. Dzia ania zwolenników roz amu w ZHP dobitnie oceni ex post, daleki od ówczesnej w adzy PRL, ale polityczny realista, K. Ko niewski: Nale y postawi kropk nad >>i<<. W tej ca ej awanturze o Harcerstwo instruktorom tak czy inaczej zwi zanym z >>Solidarno ci << nie sz o o napraw b dów w wychowaniu m odzie y, nie sz o im wcale o dzieci ani m odzie sz o im o to, by ZHP politycznie roz o y i wyrwa spod wp ywów pa stwa ludowego. 29 Nie kryj si z tym wydawcy cytowanej ksi ki Stanis awa Czopowicza przewodnicz cego porozumienia KIHAM Cz sto mówi si, e KIHAM by tym dla harcerstwa, czym NSZZ >>Solidarno << dla Polski. 30 Musia wi c si rzeczy dzieli losy Solidarno ci do pocz tków transformacji ustrojowej 1989 roku. G ówna Kwatera ZHP powo a a Pogotowie Harcerskie, które nios o pomoc ludziom starym i chorym w trudnym okresie pierwszych tygodni stanu wojennego. Wi kszo instruktorów i nauczycieli obroni a jedno i samoistnienie ZHP. Zwi zek Harcerstwa Polskiego nie zosta zawieszony w swej dzia alno ci. Normalnie pracowa a Naczelna Rada ZHP oraz Kwatera G ówna. W po owie 1982 roku nowym Naczelnikiem ZHP zosta Ryszard Wosi ski, harcmistrz Polski Ludowej (PL), gdy harcmistrz PL Andrzej Ornat zosta Ministrem do spraw M odzie y. Wszystkie dru yny, hufce i chor gwie nadal funkcjonowa y, ale z konieczno ci nie tak samo jak przed 13 grudnia 1981 roku. Do ko ca 1982 roku trwa odp yw z szeregów cz onków, cz onków w adz i instruktorów ZHP. Jego stan zmniejszy si do 2 milionów, czyli o 1/3 w porównaniu z 1981 rokiem. W 1983 roku, gdy zniesiono stan wojenny, ZHP obchodzi 75- lecie swego istnienia, dzia a nadal jako jedna, cho niejednolita organizacja. Reformatorzy w ZHP wraz z przebudow Zwi zku bronili go przed rozbiciem i przej ciem przez dzia aczy KIHAM, bezpo rednio powi zanych z polityczn opozycj wszystkich odcieni, KUL w Lublinie i najbardziej nieprzejednanym wobec PRL wy szym duchowie stwem. KIHAM i tworzony przeze Zwi zek Harcerstwa Rzeczypospolitej (ZHR) 31 nie tylko rozbi jedno ZHP, ale te rozpocz na szerok skal klerykalizacj harcerstwa. Powstawa y liczne przyko cielne zast py i dru yny ZHR. Potwierdza to w swej ksi ce przewodnicz cy KIHAM, Stanis aw Czopowicz. 32 Podobnie ukazuje to Piotr Go dyn w pracy po wi conej Polskiej Organizacji Harcerskiej. Organizacja powsta a w 1985 roku z usuni tych z ZHP cz onków i dzia aczy za wyst powanie umundurowanych harcerzy w uroczysto- ciach religijnych. Wkrótce Polska Organizacja Harcerska (POH) wesz a jako organizacja autonomiczna w sk ad ZHR. Z dniem 1 stycznia 1998 roku przesta a istnie wchodz c bezpo rednio do struktur ZHR. 33 Kolejne lata przynios y dominacj ZHP i ZHR jako wiod cych organizacji skautowych. 29 K. Ko niewski, op. cit., s S. Czopowicz, op. cit., s Na temat ZHR ukaza y si mi dzy innymi opracowania: K. Stanowski: Zwi zek Harcerstwa Rzeczypospolitej. Wroc aw 1990; J. Parzy ski: Ruch Harcerski Rzeczypospolitej Kraków 1991; R. Wiraszka: Kalendarium Zwi zku Harcerstwa Rzeczypospolitej Warszawa S. Czopowicz, op. cit. 33 P. Go dyn: Geneza powstania i dzia alno Polskiej Organizacji Harcerskiej W: P. Tomaszewski, M. Wo os (red.): Organizacje m odzie owe w XX wieku. Struktury, ideologia, dzia alno. Toru 2008, s

19 Natalia MAJCHRZAK Wy sza Szko a Bezpiecze stwa z siedzib w Poznaniu MOWA CIA A PEDAGOGICZNEGO To, e mo na komunikowa si bez s ów, wiadomo nie od dzi. Jednak e fakt istnienia oko o miliona gestów przy pi ciuset pi dziesi ciu tysi cach s ów zarejestrowanych w najwi kszych s ownikach nie rzadko budzi zdziwienie i sk ania do zastanowienia si nad rzeczywistym znaczeniem komunikacji niewerbalnej. Bowiem umiej tno prawid owego odczytywania i wysy ania bezs ownych komunikatów odgrywa dzi niebagateln rol. Komunikacja niewerbalna pe ni bardzo wa n funkcj w procesie porozumiewania si mi dzy lud mi, w tym tak e mi dzy nauczycielami, uczniami oraz mi dzy nauczycielami a uczniami. Cz sto jednak nie jest ona u wiadomiona, poniewa komunikuj c si z kim, wielu ludzi zwraca uwag przede wszystkim na tre swojego przekazu i nie zastanawia si w tym momencie nad wygl dem swojego cia a. Tymczasem odbiorcy takiego komunikatu wi ksz uwag skupiaj na sygna ach pozas ownych. Dotyczy to zw aszcza takich sytuacji, w których nauczyciel po raz pierwszy wita si z now grup studentów. Wówczas najwa niejsza jest autoprezentacja, to, jak przedstawi si nowo poznanym osobom, wykorzystuj c oczywi cie komunikaty niewerbalne. Jest to tak istotne, poniewa skutkiem wywarcia z ego wra enia podczas pierwszego spotkania jest najcz ciej negatywna opinia o danej osobie, nawet je li ta b dzie stara si wzbudzi pozytywne odczucia podczas kolejnych spotka. Takiej osobie zdecydowanie trudniej jest odbudowa raz stracone zaufanie ni takiej, która na pocz tku wywar a dobre wra enie, a dopiero potem pope ni a wa ne b dy komunikacyjne. W takich przypadkach s ynne przys owie nie szata zdobi cz owieka powoli odchodzi do lamusa. To, e za pomoc komunikacji niewerbalnej przekazuje si wi cej informacji ni poprzez s owa, zosta o potwierdzone licznymi badaniami. Najcz ciej przywo- ywane przeprowadzi w 1968r. w Stanach Zjednoczonych A. Mehrabian, który w swojej ksi ce Silent Messages napisa : total liking = 7% verbal liking + 38% vocal liking + 55% facial liking. 1 Zatem 93% informacji zawartych w danym przekazie jest przekazywanych przez komunikaty niewerbalne 55% przez mimik, a 38% przez ton g osu. Jedynie 7% informacji czerpie si ze s ów. Komunikacja niewerbalna pe ni zatem wa niejsz funkcj ni powszechnie si uznaje i to równie w tych sytuacjach, w których komunikaty niewerbalne s wysy ane nie wiadomie. Jednak e zarówno nie wiadome, jak i wiadome wykorzystywanie sygna- ów niewerbalnych podczas interakcji wp ywa na uk ad relacji mi dzy nauczycielem a studentem, na atmosfer podczas zaj, a tak e wzbogaca, zast puje i wspomaga informacje wyra one s owami. Jakie elementy komunikacji niewerbalnej mo na zatem wyró ni, mówi c o budowaniu pozytywnych relacji nie tylko mi dzy nauczycielami, studentami, ale równie mi dzy nauczycielami a studentami? Otó w ród nich znajduj si : 1. Gestykulacja - to jedna z podstawowych form porozumiewania si mi dzy lud mi. Jak stwierdza Z. N cki to ruchy r k, d oni, palców, nóg, stóp, g o- 1 A. Mehrabian: Silent Messages. California 1971, s. 12

20 20 wy i korpusu cia a. 2 Gestykuluj wszyscy. Na uczelni to na przyk ad nauczyciel, gdy wskazuje studenta do tablicy czy te student, który zg asza si do odpowiedzi. W ród badaczy istnieje przekonanie, e ci, którzy wi cej gestykuluj s odbierani przez otoczenie jako osoby nie tylko sympatyczniejsze i bardziej otwarte, ale równie maj ce wy szy status i wi ksz w adz. Z kolei te osoby, które tego nie robi, nie sprawiaj tak pozytywnego wra enia, s mniej lubiane i odbierane jako podw adne. Warto zatem podczas zaj rozmawia nie tylko wypowiadaj c s owa, ale równie ca ym cia em. Gestykulacja ma tak e ogromny wp yw na si przekonywania rozmówcy do swoich racji. Co ciekawe, najlepsze rezultaty mo na osi gn wówczas, gdy na laduje si gesty swojego oponenta. Za pomoc gestów mo na bowiem przekaza ( wiadomie lub te nie wiadomie) wiele informacji. Pe ni one bowiem wiele rozmaitych funkcji i z ca pewno ci s wieloznaczne. Na to, jak zostanie odczytany dany gest, ma wp yw wiele czynników. Nale y bowiem pami ta o tym, e gesty (podobnie jak inne elementy komunikacji niewerbalnej) s nierozerwalnie powi zane z komunikatem werbalnym, kontekstem wypowiedzi oraz innymi gestami towarzysz cymi procesowi porozumiewania si. Gesty stanowi ich uzupe nienie. Zatem ich interpretacja nie mo e odbywa si w izolacji. Cz sto za pomoc jednego gestu mo na przekaza wiele informacji. Osoba, która rozk ada r ce w kierunku drugiej osoby, pokazuj c wewn trzn stron d oni, mo e komunikowa na przyk ad ch przywitania si z t osob b d te niewiedz. Przy interpretacji tego gestu warto skupi uwag na mimice i ca ej postawie cia a oraz przyjrze si kontekstowi. To, na co powinno si równie zwróci uwag przy odczytywaniu gestów, to aspekt kulturowy. Ten sam gest mo e by ró nie rozumiany w zale no ci od kultury, np. tak zwane kó ko dla mieszka ców Zachodu oznacza OK, dla Japo czyków pieni dze, dla Francuzów zero, a dla Brazylijczyków czy Turków zniewag. 2. Postawa cia a - to pozycja, jak przyjmuje cia o podczas stania lub siedzenia. 3 Na podstawie obserwacji postawy cia a mo na dowiedzie si na przyk ad tego, jak student czuje si w danym momencie czy te jaki jest jego stosunek do tematu rozmowy z nauczycielem. Podobnie, jak w przypadku gestykulacji, tak i postaw cia a nale y interpretowa w powi zaniu z innymi komunikatami niewerbalnymi, takimi jak: kontekst, mimika czy te gesty. Najcz ciej przy odczytywaniu sygna ów wysy anych przez postaw cia a, najwi ksz uwag zwraca si na stopie jego napi cia lub rozlu nienia oraz na jego otwarto czy zamkni cie. A.I. Baruk wyró nia dwie postawy, jakie mo e przyj rozmówca: otwart b d zamkni t. Ta pierwsza charakteryzuje si wyprostowan pozycj cia a, lu nym u o eniem r k, gestami otwartych d oni (prezentowanie ich wewn trznych stron), nawi zaniem kontaktu wzrokowego z rozmówc, delikatnym uniesieniem g owy oraz u miechem. Taka postawa wyra a ch podj cia komunikacji z drug osob, pewno siebie oraz zainteresowanie tym, co mówi rozmówca. Natomiast postawa zamkni ta (zwana inaczej defensywn ) jest przeciwie - 2 Z. N cki: Komunikacja mi dzyludzka. Kraków 1996, s A.I. Baruk: Jak skutecznie oddzia ywa na odbiorców. Wybrane formy sprzeda y i wywierania wp ywu na nabywców. Toru 2006, s. 53

21 21 stwem tej pierwszej. Cechuje j przygarbiona i napi ta pozycja cia a, sztywne u o enie r k, które najcz ciej s skrzy owane na piersiach; brak nawi zania kontaktu wzrokowego, opuszczona g owa, a tak e skrzy owane nogi. Postawa zamkni ta odzwierciedla niech do porozumienia si z drug osob i brak pewno ci siebie. Tak pozycj bardzo cz sto stosuj osoby, które maj niskie poczucie w asnej warto ci oraz te, które w jaki sposób s podporz dkowane swojemu rozmówcy. 4 Istnieje oczywi cie wiele innych rodzajów postaw cia a, chocia te opisane powy ej s fundamentalne dla wszystkich innych pozycji cia a i s równie najcz ciej przyjmowane. Podobnie jak w przypadku gestykulacji, przyjmowanie postawy podobnej do pozycji cia a rozmówcy, pozytywnie wp ywa na przekonanie go do swoich racji. Krótko mówi c, si a perswazji jest tym wi ksza, im lepiej na laduje si swojego oponenta. 3. Mimika - obejmuje wszystkie rodzaje wyrazu twarzy, zarówno wyra ne, jak subtelne, które wytwarzamy manipuluj c mi niami twarzy w trakcie interakcji, w cznie z tak zwanym wyrazem beznami tnym, kiedy to twarz pozostaje ca kiem nieruchoma. 5 Autor tej definicji, T.G. Grove, wyja nia jednocze nie, e bardzo cz sto trudno jest kierowa ekspresj mimiczn ze wzgl du na doznawane emocje i uczucia. S one tak silne, e nie mo na zapanowa nad okre lonym wyrazem twarzy. Pojawia si on niemal e automatycznie Kontakt wzrokowy jest poniek d zwi zany z wyrazem twarzy i dlatego niektórzy badacze zaliczaj go w a nie do mimiki 7. Jednak e wi kszo ekspertów traktuje kontakt czy zachowania wzrokowe, ruch oka lub spojrzenie jako odr bne elementy komunikacji niewerbalnej. Wszyscy jednak zgodnie podkre laj ogromne znaczenie kontaktu wzrokowego w procesie interakcji. Ponad 80% ró nych bod ców z otoczenia odbiera si w a nie poprzez oczy. Wzrok jest bardzo wa nym przeka nikiem informacji, gdy na podstawie jego obserwacji mo na dowiedzie si na przyk ad: czy student jest ch tny do podj cia konwersacji, czy mo na od niego oczekiwa reakcji zwrotnej, czy jest przynale ny b d te wykluczony z grupy rówie- ników itd. Od sposobu i jako ci patrzenia zale y mi dzy innymi to, czy dana osoba jest lubiana, energiczna, mi a, prawdomówna itd. Nauczyciel posiadaj cy umiej tno odczytywania tych sygna ów mo e pozyska wiele cennych informacji o swoich studentach. Na przyk ad utrzymywanie kontaktu wzrokowego studenta z nauczycielem podczas zaj jest sygna em zainteresowania, ch ci podj cia czy te kontynuowania konwersacji, a tak- e otwarto ci i szczero ci. Z kolei unikanie spojrze mo e oznacza ch zatajenia pewnych informacji, brak zainteresowania rozmow, wstydliwo czy niepewno. Zatem kontakt wzrokowy ma równie istotny wp yw na ogóln atmosfer podczas rozmowy. 5. Dystans przestrzenny to niewidzialny obszar otaczaj cy jednostk, w którym przebiega wi kszo jej kontaktów z lud mi, odzwierciedlaj cy 4 Zob. A.I. Baruk, op. cit., s T.G. Grove: Niewerbalne elementy interakcji. W: J. Stewart (red.): Mosty zamiast murów. Podr cznik komunikacji interpersonalnej. Warszawa 2005, s Ibidem, s Zob. np. A.I. Baruk, op. cit., s

22 22 charakter stosunków mi dzy nimi. 8 Dystans jest jednym z elementów proksemiki, czyli nauki dotycz cej wykorzystywania przestrzeni podczas komunikowania si ludzi mi dzy sob. E.T. Hall dzieli dystans pomi dzy uczestnikami rozmowy na cztery strefy: 9 intymn, osobist, spo eczn i publiczn. Ka dy cz owiek znajduje si w centrum, wokó którego s poszczególne strefy. To, jaki dystans w stosunku do drugiej osoby wybierze dany cz owiek, zale y od sytuacji, zamierzonych celów, rodzaju relacji interpersonalnych czy tematu konwersacji. W relacjach akademickich szczególnie nale y o tym pami ta, poniewa zachowanie nieprawid owego dystansu w stosunku do drugiej osoby mo e by przyczyn dyskomfortu czy te niew a ciwych interpretacji ze strony innych osób. I tak: strefa intymna obejmuje odleg o od danej osoby do 45 cm. Zazwyczaj dotyczy ona osób wchodz cych ze sob w bliskie zwi zki, a wi c jest zwi zana z prywatnymi i intymnymi sytuacjami. Wkroczenie do tej strefy bez zezwolenia danej osoby czy si z poczuciem jej dyskomfortu, a czasem równie i zagro enia. Strefa osobista zajmuje odleg o od 45 cm do 120 cm i wi e si z kontaktami towarzyskimi i w miar bliskimi. Strefa spo eczna rozci ga si od 120 cm do 400 cm i dotyczy kontaktów zawodowych, rozmów z osobami nieznajomymi i sytuacji oficjalnych. Strefa publiczna powy ej 400 cm od danej osoby - dzieli na przyk ad mówc od s uchaczy, aktorów w teatrze od widowni czy wyk adowc od studentów. 6. Dotyk to element komunikacji niewerbalnej, który odgrywa bardzo wa n rol w przekazywaniu informacji. Dotyk mo e by skierowany na siebie samego b d te na partnera interakcji. Z zachowa samodotykowych (inaczej: adaptatory) mo na odczyta na przyk ad stan emocjonalny studenta czy jest on zdenerwowany, zamy lony, rozdra niony itp. Stosowanie adaptatorów w doros ym yciu jest pozosta o ci po jego wcze niejszych etapach, w których cz owiek uczy si, jak nawi zywa kontakty z innymi lud mi, panowa nad emocjami czy te funkcjonowa w wiecie. Te adaptatory w kolejnych etapach ycia w podobnych sytuacjach nie wiadomie powracaj i trudno je ograniczy, a ich wyeliminowanie wymaga wielu wysi ków i pracy nad samym sob. Z kolei z zachowa dotykowych stosowanych wobec drugiej osoby mo na dowiedzie si na przyk ad, jakie relacje panuj mi dzy stronami interakcji czy te jakie s intencje i uczucia tych osób. Dotyk nie jest bowiem tak oczywistym i jednoznacznym elementem komunikacji. Dlatego te przy odczytywaniu rozmaitych zachowa dotykowych zawsze nale y bra pod uwag kontekst, sposób dotykania, relacje panuj ce pomi dzy uczestnikami interakcji, ich p e, status spo eczny, kultur osobist oraz ró nice kulturowe. Przyjacielski u cisk potrafi by doskona ym gestem wsparcia drugiej osoby w trudnych momentach jej ycia. Dotyk przyczynia si równie do lepszej wspó pracy mi dzy lud mi i pozwala odkry siebie przed drug osob. 10 Nale y jednak pami ta o tym, e musi on by dostosowa- 8 R. Krzy anowski, B. Gorza kowski: Znaczenie i rola komunikacji interpersonalnej. W: R. Krzy anowski (red.): Wokó problemów komunikacji i zarz dzania. Pozna 2007, s Parafrazuj za: S.P. Morreale, B.H. Spitzberg, J.K. Barge: Komunikacja mi dzy lud mi. Motywacja, wiedza, umiej tno ci. Warszawa 2007, s Zob. Ibidem, s. 185