Anna Kołodziej Powstanie i rozwój Harcerstwa w Polsce. Przegląd Naukowo-Metodyczny. Edukacja dla Bezpieczeństwa nr 3, 9-18

Transkrypt

1 Anna Kołodziej Powstanie i rozwój Harcerstwa w Polsce Przegląd Naukowo-Metodyczny. Edukacja dla Bezpieczeństwa nr 3,

2 9 Anna KO ODZIEJ Wy sza Szko a Bezpiecze stwa z siedzib w Poznaniu POWSTANIE I ROZWÓJ HARCERSTWA W POLSCE Skauting bierze sw nazw, pocz tki i podstawowe wzory organizacyjne od kursu zapocz tkowanego w 1907 roku przez brytyjskiego pu kownika pó niej genera a Roberta Stephensona Smitha Baden Powella ( ). W tym roku zorganizowa on pierwszy obóz wiczebny dla ch opców, gdzie nie tylko sposobi ich do pracy wywiadowczej, ale te wypracowywa system dzia ania wychowawczej organizacji m odzie y cywilnej, któr od scout, po angielsku wywiadowca, nazwa skautingiem. Ide skautingu wy o y w kilku publikacjach, ale najwa niejsz by a wydana w 1909 roku ksi ka pt. The Boys Scouting Skauting dla ch opców. Pó niej wydano te Skauting dla dziewcz t. W 1910 roku rz d brytyjski uzna The Boy Scouts Association M skie Stowarzyszenie Skautów za organizacj po yteczn dla pa stwa, a od tej pory szefem brytyjskiego scoutingu jest zawsze ksi krwi, za organizacja jest pa stwow organizacj obywatelskiego wychowania m odzie y. Genera R. Baden Powell zosta uhonorowany tytu em lorda i po wi ci si wy cznie pracy skautowskiej. Pocz tków harcerstwa w Polsce mo na dopatrywa si ju w roku Wówczas to uczestnik tajnego kursu wojskowego, organizowanego przez Zarzewie we Lwowie, Andrzej Ma kowski, na polecenie komendanta kursu przet umaczy na j zyk polski ksi k R. Baden Powella Scouting For Boys i nada jej polski tytu Skauting dla ch opców. W druku w 1911 roku nosi a tytu Scouting jako system wychowania. Wydawc by Zwi zek Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich. Uwa a si to za formalny pocz tek ruchu skautowego (harcerskiego) na ziemiach polskich. W czasopi mie Zarzewie (Lwów, 1911 rok) pisano: Skauting jest rodkiem do wychowywania m odzie y na obywateli zdolnych realizowa ide Niepodleg o ci tak w pokoju, jak i w walce. 1 W lutym 1911 roku ukszta towa a si w ramach Soko a we Lwowie Komenda Skautowa, a 22 maja 1911 roku ukaza si jej pierwszy rozkaz, w którym wymieniono cztery (trzy m skie i jedn dziewcz c ) pierwsze polskie dru yny skautowe we Lwowie. Liczy y one 198 ch opców i 23 dziewcz ta. Ustanowiono cztery stopnie skautowe: ochotnik, wywiadowca, harcerz oraz instruktor. 15 pa dziernika 1911 roku ukaza si we Lwowie pierwszy numer dwutygodnika Skaut. Faktycznym redaktorem pisma by Andrzej Ma kowski. W sk ad powo anej 21 maja 1911 roku przez w adze Soko a Naczelnej Komendy Skautowej weszli jako naczelnicy: Kazimierz Wyrzykowski i Andrzej Ma kowski jednocze nie redaktor Skauta oraz Olga Drahonowska, Jerzy Grody ski, Alojzy Horak, Franciszek Kapa ka i Czes aw Pieni kiewicz. Ruch skautowy do 1914 roku obj wszystkie zabory, ale w ka dym dominowa a inna orientacja w zaborze austriackim i pruskim antyrosyjsko nasta- 1 J. Majka: Kartki z historii tradycji Zwi zku Harcerstwa Polskiego. Warszawa 1971, s. 18; Szerzej na temat skautingu polskiego: E. G owacka-sobiech: W dziewi dziesi t rocznic narodzin skautingu na ziemiach polskich. W: Biuletyn historii wychowania. Pozna 2001, nr 1-2 (13-14), s ; E. Sikorski: Szkice z dziejów harcerstwa polskiego Warszawa 1989, s. 9-49; K. Ko niewski: I zawsze krzy oksydowany. Refleksje nad histori harcerstwa w Polsce Warszawa 2003, s ; Publikacja K. Ko niewskiego, jak pisze autor we wst pie (s. 11, s. 13) Nie jest dzie- em historyka ( ) jest moj chronologicznie prowadzon refleksj nad Harcerstwem.

3 10 wione Zarzewie, a w rosyjskim orientacja endecka. 2 W zaborze rosyjskim, zwanym Królestwem Kongresowym, skauting rozpocz dzia alno w 1910 roku, a dwa lata pó niej powo ano w Warszawie Naczeln Komend Skautow jako w adz zwierzchni ruchu w Królestwie. Do 1914 roku dzia- alno skautowa by a konspiracyjna, nieoficjalna. W Poznaniu pierwszy zast p skautowy zawi za si 17 pa dziernika 1912 roku. Wkrótce zosta przekszta cony w 1 Pozna sk Dru yn Skautow. W grudniu 1913 roku powsta Pozna ski Hufiec Skautowy pod kryptonimem Piast. Nied ugo po tym powo ano drugi hufiec Zorza. Do wybuchu pierwszej wojny wiatowej dru yny skautowe istnia y prawie we wszystkich miastach Wielkopolski. G ównym kierunkiem ich dzia alno ci by a walka z germanizacj i umacnianie polskiej kultury narodowej. Podczas pierwszej wojny wiatowej polski ruch skautowy harcerski w czy si do walki we wszystkich zaborach, a szczególnie w ruchu legionowym. Harcerze uczestniczyli te licznie w powstaniach narodowych: wielkopolskim ( ) oraz l skich (1920, 1921, 1929). Powstanie Zwi zku Harcerstwa Polskiego (ZHP) w Polsce, tak samo jak odrodzenie si niepodleg ego pa stwa, by o procesem wieloletnim. 1 listopada 1916 roku ustanowiono w Warszawie nie tylko nazw ZHP, lecz tak e odznaczenie organizacyjne: krzy harcerski z wkomponowan w rodek lilijk. 12 listopada 1916 roku w Lublinie powo ano kierownictwo ruchu harcerskiego dla ca ej Polski w postaci Naczelnej Rady Harcerskiej (NRH). Przewodnicz cym wybrano ks. Jana Mauersberga. ZHP liczy wówczas cz onków harcerzy i harcerek. 3 Proces zjednoczeniowy ZHP na obszarze odrodzonej Polski zosta zako czony podczas I Walnego Zjazdu ZHP w dniach 30 grudnia stycznia 1921 roku w Warszawie. Przewodnicz cym ZHP zosta gen. Józef Haller, wiceprzewodnicz cym ks. Jan Mauersberg i Tadeusz Strumi o, naczelnikiem G ównej Kwatery M skiej Stanis aw Sedlaczek, naczelniczk G ównej Kwatery e skiej Maria Wocalewska. Naczelnik Pa stwa, Józef Pi sudski, obj honorowy protektorat nad ZHP. Wybrane w adze ZHP reprezentowa y polityczny nurt narodowej demokracji (endecji) i chrze cija skiej demokracji (chadecji). 4 Oficjalnie harcerstwo by o apolityczne. U zarania Drugiej Rzeczypospolitej (II RP) sk ada o si g ównie z m odzie y gimnazjalnej. Szko y rednie by y elitarne ucz szczali tam g ównie uczniowie pochodzenia mieszcza skiego i ziemia skiego. Przez ca y okres istnienia niepodleg ej Polski mi dzywojennej, trwa a jawna i ukryta walka o opanowanie ruchu harcerskiego przez g ówne si y i formacje polityczne. Po przewrocie majowym 1926 roku zwolennicy J. Pi sudskiego, tworz cy tzw. obóz polityczny sanacji, przyst pili do szybkiego wyeliminowania wp ywów obozu narodowego, tj. endecji i chadecji ze Zwi zku Harcerstwa Polskiego. Ju w 1926 roku uaktywni a si liczna grupa instruktorów ZHP zmierzaj ca do zmiany tre ci wychowawczych w harcerstwie, do rozci gni cia dzia alno ci Zwi zku na m odzie robotnicz i ch opsk, do nasycenia wychowania tre ciami spo ecznymi, co znajdowa o poparcie u lewicy. Prze omem okaza si Walny Zjazd ZHP w lutym 1931 roku. Dzia acze i instruktorzy popieraj cy sanacj wybrali 2 lutego tego roku 2 B. Hillebrandt: Polskie organizacje m odzie owe XIX i XX wieku. Zarys historii. Warszawa 1986, s B. Hillebrandt, op. cit., s J. Majka, op. cit., s

4 11 na przewodnicz cego Rady Naczelnej ZHP wojewod l skiego, czo owego dzia- acza sanacyjnego Zwi zku Naprawy Rzeczypospolitej, pu kownika Micha a Gra- y skiego. Naczelnikiem M skiej G ównej Kwatery zosta Antoni Olbromski, naczelniczk e skiej G ównej Kwatery Jadwiga Wierzbi ska. Dzi ki tym zmianom ZHP uzyska przychylno w adz pa stwowych na wszystkich szczeblach. 5 Zmiany w kierownictwie krajowym i terenowym popiera dzia aj cy oficjalnie od 1924 roku wewn trz ZHP lewicowy nurt pod ogóln nazw Wolne Harcerstwo. Jego twórc i czo owym dzia aczem by cz onek kierownictwa PPS Adam Cio kosz. Skrajnie lewicow grup w ZHP by Pionier. Jego dzia acze byli jednak prze ladowani za bezpo rednie wzorowanie si na ruchu radzieckim i jego nazwie. Od 1927 roku dzia a o formalnie, jako sekcja dzieci ca Organizacji M odzie y Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR), Czerwone Harcerstwo zyskuj ce poparcie i akces rzesz m odzie y robotniczej, zw aszcza w du ych o rodkach przemys owych: w odzi, Zag biu D browskim, na l sku, w Warszawie i Krakowie. W 1930 roku zacz o wychodzi pismo organizacji Gromada. W 1931 roku powsta samodzielny Komitet Wykonawczy Czerwonego Harcerstwa na czele ze Stanis awem Dubois. Cz onkami organizacji by y dzieci od 8 lat i m odzie do 18 lat. Strój organizacyjny stanowi y, jak w OM TUR, niebieskie koszule i czerwone chusty z zawo aniem B d gotów. Podstawow jednostk organizacyjn Czerwonego Harcerstwa by a Gromada. W ZHP oficjalnym dominuj cym dzia aniem pedagogicznym by o wychowanie patriotyczne, my lenie kategoriami pa stwa i sposobienie do jego obrony. Rozwin si te ruch zuchowy, obejmuj cy dzieci w wieku 8 11 lat. Za twórc i teoretyka ruchu zuchowego, zapocz tkowanego w latach , uwa a si Aleksandra Kami skiego, b d cego jednocze nie jedn z najwybitniejszych postaci ca ego ZHP. W ko cu swego istnienia, w II RP (1938 rok), ZHP liczy ponad cz onków, posiada bardzo dobrze przygotowan pedagogicznie kadr instruktorsk i bogate do wiadczenia w pracy harcerskiej. Harcerstwo polskie zapisa o si z otymi zg oskami podczas polskiej wojny obronnej we wrze niu 1939 roku. Harcerze byli ofiarami nie tylko walki zbrojnej, ale te zbrodni wojennych i ludobójstwa pope nionych na narodzie polskim przez naje d ców. 6 Zwi zek Harcerstwa Polskiego szybko przeszed do podziemnej konspiracji i odbudowa swe struktury w podziemiu. 27 wrze nia 1939 roku w Warszawie odby o si posiedzenie obecnych w kraju cz onków Naczelnej Rady Harcerskiej. Przewodnicz cym ZHP zosta ponownie ks. Jan Mauersberg, wiceprzewodnicz c Wanda Op chowska. Pierwszym konspiracyjnym Naczelnikiem Harcerstwa mianowano, przyby ego z okupowanego ju Poznania, Floriana Marciniaka, cz onka Akademickiego Ko a Harcerstwa na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, a cz onkami Komendy G ównej zostali: Juliusz D browski, Lechos aw Doma ski i Aleksander Kami ski, reprezentuj cy demokratyczny nurt w ZHP. e skim harcerstwem, zwanym Wojennym Pogotowiem Harcerek, kierowa a Józefina api ska. W 1940 roku harcerstwo przybra o kryptonim Szare Szeregi. W marcu 5 B. Hildebrandt, op. cit., s K. Wais: Zwi zek Harcerstwa Polskiego Studia z dziejów organizacji m odzie owej w II RP. Rozprawa doktorska, Uniwersytet Rzeszowski Wydzia Socjologiczno-Historyczny, Rzeszów 2007, promotor Andrzej Andrusiewicz

5 roku zosta o podporz dkowane Komendzie G ównej AK. 7 Za o enia ideowo polityczne i pedagogiczne Szarych Szeregów zosta y najdobitniej wy o one w ksi ce A. Kami skiego pt. Kamienie na szaniec 8 i innych jego pracach. 9 Do Szarych Szeregów zalecano przyjmowanie starszej m odzie y, lecz przewa ali 16 18latkowie, by o te wielu m odszych. Wszystkie struktury nosi y konspiracyjne nazwy, np. Kwatera G ówna pasieka, chor giew ul, hufiec rój, dru yna rodzina, zast p pszczo a. Wydawano liczne czasopisma o zmiennych nazwach, jak np. B d gotów, ród o, D by, Drogowskaz i inne. Szare Szeregi szczególnie zas u y y si w pracy wywiadowczej i dywersyjnej. W kartach historii na sta e wpisa y si oddzia y harcerskie Zo ka i Parasol. 10 W maju 1943 roku, po aresztowaniu Floriana Marciniaka, naczelnikiem Szarych Szeregów zosta Stanis aw Broniewski i pozosta nim do kapitulacji Powstania Warszawskiego. Harcerze zasilali ruch oporu wszystkich polskich formacji podziemnych do ko ca wojny. Gdy w Warszawie, pomimo bohaterstwa powsta ców, 2 pa dziernika 1944 roku upad o powstanie, na prawym brzegu Wis y tworzy a si Polska, zwana lubelsk. Wraz z ca ym yciem spo ecznym i ekonomicznym odradza si lub tworzy od podstaw ruch m odzie owy, w tym polski ruch harcerski. W okupowanym jeszcze Krakowie w dniach 1 i 3 stycznia 1945 roku ukaza y si skierowane do wszystkich harcerzy rozkazy Naczelnika Pasieki traktuj ce o zaprzestaniu wszelkiej pracy konspiracyjnej z dniem i chwil, gdy Armia Radziecka i Wojsko Polskie wyzwol dan miejscowo. 11 W podobny sposób by o rozwi zywane by o harcerstwo e skie Pogotowie Wojenne, formalnie 25 marca 1945 roku, lecz ostateczn decyzj podj to na tajnym zebraniu kierownictwa w Krakowie. W kr gach instruktorskich istnia y opory przeciwko rozwi zywaniu (dekonspiracji) struktur i ca ego harcerstwa. Zosta y jednak prze amane. Odradzanie harcerstwa odbywa o si pocz tkowo pod wp ywem rado ci z wyzwolenia i tworzenia si pa stwowo ci polskiej. Ruch harcerski rozwijali przedwojenni instruktorzy ZHP, ale te przy poparciu Zwi zku Walki M odych (ZWM), OM TUR i Zwi zku M odzie y Wiejskiej (ZMW) Wici, których szeregi ros y szybko. Do ko ca 1944 roku struktury ZHP dzia a y ju na terenie ca ej Polski lubelskiej. 30 listopada 1944 roku w Lublinie og oszono dekret kierowników dwóch resortów Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN): O wiaty oraz Administracji Publicznej, który stanowi : W uznaniu konieczno ci dania podstaw organizacyjnych dla wychowania m odzie y metodami harcerskimi i przygotowania jej w ten sposób do wiadomej, czynnej i ofiarnej s u by dla demokratycznej Rzeczypospolitej Polskiej powo uje si z powrotem do ycia jawnego, zepchni te w podziemie przez okupanta, stowarzyszenie wy szej u yteczno ci, Zwi zek Harcerstwa Polskiego. 12 W ten sposób w dziejach organizacji zapocz tkowany zosta nowy okres: drugi ZHP, a trzecie z kolei harcerstwo. Przed tym aktem formalnym, ju we wrze niu 1944r. dzia a y centralne w adze odradzaj cego si harcerstwa. Powo a- 7 Polityczne t o powstania, struktury i kierunki dzia alno ci konspiracji przedstawili w swych pracach wybitni historycy pozna scy: J. Topolski: Polska dwudziestego wieku Pozna 1995, s A. Czubi ski: Historia Polski XX wieku. Pozna 2000, s A. Kami ski: Kamienie na szaniec. Katowice A. Kami ski: Zo ka i Parasol. Warszawa K. Ko niewski, op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s

6 13 no G ówne Kwatery Harcerzy i Harcerek. W listopadzie 1944 roku powsta projekt, uchwalony przez kierownictwa ZWM, OM TUR i ZMW Wici, powo ania Tymczasowej Naczelnej Rady Harcerskiej (TNRH). Powo ano j 31 grudnia 1944 roku, a 10 stycznia 1945 roku odby o si w Lublinie pierwsze posiedzenia TNRH. Uchwalono na nim deklaracj ideow ZHP. Przewodnicz cym zosta Stanis aw Nowakowski, komendant chor gwi ZHP w Rzeszowie, wiceprzewodnicz cym Tadeusz Nawrocki, zwi zany z ruchem ludowym, naczelnikiem harcerzy harcmistrz Micha Sajkowski z Resortu O wiaty PKWN, naczelniczk harcerek harcmistrzyni Kazimiera wi tochowska zwi zana z OM TUR. M. Sajkowski i K. wi tochowska byli pos ami do Krajowej Rady Narodowej (KRN). Wkrótce naczelne w adze ZHP zosta y przyj te przez premiera Rz du Tymczasowego, Edwarda Osóbk Morawskiego; Naczelnego Dowódc Wojska Polskiego, genera a broni Micha a Rol ymierskiego; Ministra O wiaty, Stanis awa Skrzeszewskiego oraz Ministrów Administracji Publicznej, Informacji i Propagandy. W marcu 1945 roku ukaza si pierwszy numer czasopisma ycie harcerskie z artyku em programowym pióra T. Nawrockiego, w którym stwierdza m. in.: Polska, która si tworzy, która idzie, b dzie urzeczywistnieniem idea ów, b dzie Polsk, w której nie tylko twórc, ale w a cicielem i w adc wszystkich dóbr kultury b dzie lud; Polska b dzie Polsk demokratyczna, Polsk ludow adztwa. Harcerstwo ( ) musi wychowywa ( ) w duchu prawd i idea ów wspó czesnej demokracji. 13 W dniu 18 stycznia 1945 roku w Krakowie kierownictwo Szarych Szeregów podj o uchwa o rozwi zaniu Szarych Szeregów i zaniechaniu konspiracji. 20 maja 1945 roku w Warszawie uzupe niono TNRH do 24 cz onków. Zreorganizowano Naczelnictwo Zwi zku. Przewodnicz cym ZHP zosta Janusz Wierusz Kowalski, naczelnikiem harcerzy Roman Kierzkowski, a naczelniczk harcerek Wiktoria Dewitzowa. Wi kszo kadry starego ZHP i Szarych Szeregów w czy a si do pracy w nowym harcerstwie. 10 listopada 1945 roku ZHP sta si cz onkiem za o- ycielem wiatowej Federacji M odzie y Demokratycznej, powsta ej w Londynie. Nie zaprzestano stara o pozostanie w Mi dzynarodowym Biurze Skautów. W tocz cej si w latach roku ostrej walce mi dzy si ami lewicy spo ecznej, której trzonem by y Polska Partia Robotnicza (PPR) i Polska Partia Socjalistyczna (PPS) oraz ich organizacje m odzie owe ZWM i OM TUR, harcerstwo, zw aszcza jego kadra, by o podzielone. Cz kadry sympatyzowa a z obozem politycznym Stanis awa Miko ajczyka, wicepremiera Tymczasowego Rz du Jedno ci Narodowej (TRJN), za o yciela i przywódcy Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL). Na wniosek Aleksandra Kami skiego TNRH przyj a uchwa o neutralno ci ZHP w referendum ludowym w czerwcu 1946 roku. 14 Na prze omie 1947 i 1948 roku przyst piono do tworzenia za o e i organizacji wewn trz ZHP Harcerskiej S u by Polsce, która zbiega a si cz ciowo z tworzon pod patronatem ZMP (powsta o w lipcu 1948 roku) i Wojska Polskiego, Powszechn Organizacj S u ba Polsce (PO SP ). Historyk polskiego ruchu m odzie owego, Bogdan Hillebrandt, tak ocenia ewolucj w polskim harcerstwie w latach : W miar up ywu lat harcerstwo przesz o g bok ewolucj ideow, która w konsekwencji doprowadzi a do zasadniczej zmiany politycznego oblicza tej organizacji. Ewolucja nie przebiega a bez- 13 J. Majka, op. cit., s Patrz: M. Turlejska: Te pokolenia a obami czarne Warszawa 1986

7 14 konfliktowo. By a wynikiem ostrej walki ideologicznej pomi dzy zwolennikami restytucji harcerstwa w jego przedwojennym kszta cie ideowym a rzecznikami przemian, które doprowadzi mia y zwi zek naprzeciw nowej powojennej rzeczywisto ci. Walka owa rozpocz a si niemal od pierwszych miesi cy dzia alno ci harcerstwa w Polsce Ludowej, a jej rozstrzygni cie nast pi o w latach roku, kiedy to harcerstwo polskie ostatecznie zerwa o z tradycjami skautowskimi. 15 Ale jednocze nie pogrzebano znaczn cz dorobku ZHP i jego oryginalnej pracy z dzie mi i m odzie. Potwierdzeniem tego mo e by Tekst prawa harcerskiego z 1950 roku. W pierwszym punkcie harcerz przyrzeka kocha Polsk Ludow i s u y jej ca ym swoim yciem. Tekst by wyra nie zdominowany przez tre ci ideologiczne i polityczne, a pomija ca kowicie warto ci moralne, którymi winien kierowa si cz onek organizacji. 16 Proces likwidacji dotychczasowego ZHP rozpocz si ju w 1948 roku. Na odbywanych w ca ym kraju naradach instruktorskich, w których licznie uczestniczyli cz onkowie PPR i PPS (od 15 grudnia Polska Zjednoczona Partia Robotnicza: PZPR) oraz cz onkowie Zwi zku M odzie y Polskiej (ZMP) prowadzono totaln krytyk skautingu, okre laj c ten ruch jako genetycznie zwi zany z imperializmem. Odrzucono te te elementy skautingu, które by y z po ytkiem adaptowane na potrzeby demokratycznego wychowania. Nie mog o si to nie odbi ujemnie na skuteczno ci pracy harcerskiej w latach Klasycznym potwierdzeniem skrajnej i fa szywej oceny skautingu jako ca o ci mo e by rezolucja podj ta w grudniu 1948 roku na naradzie komendantów ZHP: My, instruktorzy, wychowawcy najm odszego pokolenia buduj cego socjalistyczn Polsk, zrywamy ze wszystkimi pozosta o ciami wychowania skautowego i harcerskiego, które s odbiciem ustroju kapitalistycznego i chcemy nasz harcersk robot oprze na zasadach wychowania socjalistycznego. 17 Symbolem zmian by o wprowadzenie czerwonych chust do stroju. We wrze niu 1948 roku po czono komendy (G ówne Kwatery): m sk i e sk, likwiduj c podzia ZHP na m skie i e skie harcerstwo. Przewodnicz cym ZHP zosta Józef Sosnowski. W lad za tym posz o przekszta cenie ZHP w Organizacj Harcersk dzia aj c w ramach Zwi zku M odzie y Polskiej i pod jego kierownictwem. Zacz to mechaniczne i bezkrytyczne kopiowanie metody pracy radzieckiego ruchu pionierskiego zaniedbuj c w asne do wiadczenia i tradycje. W pierwszej po owie 1951 roku Naczelnictwo ZHP oraz komendy chor gwi i hufców zwane ju wojewódzkimi i powiatowymi w czono jako wydzia y harcerskie do zarz dów ZMP. Ustalono 14 lat jako górn granic wieku cz onkostwa w harcerstwie. Powy ej tego wieku m odzie mog a nale e do ZMP. Prac Organizacji Harcerskiej kierowa a Janina Balcerzak, sekretarz ZG ZMP. W 1954 roku podj a ona pierwsz prób krytycznej oceny pracy organizacji harcerskiej ZMP. Nie dokonano jednak prze omu, ale trwa powolny proces powrotu do tradycji ZHP. Na prze omie maja i czerwca 1956 roku narada programowa popar a projekt zr bów metodycznych i zarysu struktury autonomicznej Organizacji Harcerskiej Polski Ludowej (OHPL), wyodr bnionej ze struktur ZMP. W ko cu sierpnia 1956 roku na plenum ZG ZMP powo ano 15 B. Hillebrandt, op. cit., s J. Kwiek: Zwi zek Harcerstwa Polskiego w latach Powstanie. Rozwój. Likwidacja. Toru 1995, s J. Majka, op. cit., s

8 15 Komend G ówn OHPL. Komendantem G ównym wybrano Janin Balcerzak. Wed ug J. Majki: By a to pierwsza dojrza a próba syntezy dorobku Organizacji Harcerskiej i jej poprzedników lewicowych organizacji i ugrupowa dzieci cych z tradycyjnym dorobkiem Zwi zku Harcerstwa Polskiego. 18 Dzia alno OHPL trwa a do 8 grudnia 1956 roku. Przygotowa a grunt pod ponowne powstanie ZHP po rozpadzie ZMP. Za pocz tek odrodzenia ZHP mo na uzna, rozpocz ty 8 grudnia 1956 roku w odzi, Zjazd Dzia aczy Harcerskich, który faktycznie sta si I Zjazdem ZHP w PRL. 19 W wyniku d ugich negocjacji z grupami dawnych dzia aczy Szarych Szeregów i ZHP A. Kami skiego, S. Broniewskiego, K. Ko niewskiego i innych za po rednictwem m. in. nowego Ministra O wiaty, W adys awa Bie kowskiego, dosz o do ich udzia u w Zje dzie i w nowych w adzach ZHP. Dzi ki temu unikni to rozbicia i powstania dwóch ró nych organizacji harcerskich. Zjazd wybra Naczeln Rad Harcerstwa, do której weszli m. in.: Aleksander Kami ski, Adela Korczy ska, Zofia Zakrzewska, Jacek W grzynowicz, Jacek Kuro, Kazimiera wi tochowska oraz M. Dobrzy ska. Naczelniczk Jednolitej G ównej Kwatery ZHP zosta a Zofia Zakrzewska. Zamykaj c ódzki zjazd nowo wybrany przewodnicz cy Naczelnej Rady Harcerskiej, Aleksander Kami ski, powiedzia : Harcerstwo b dzie takie, jakimi b d nasi instruktorzy. Uwierzcie wi c w siebie i w swoje si y. Sprawcie, aby harcerstwo powstaj ce w grudniu 1956 roku by o dobrym harcerstwem naszej ludowej ojczyzny. 20 Stoj c na baczno uczestnicy ódzkiego zjazdu piewali: Wszystko co nasze Polsce oddamy. Ale Kazimierz Ko niewski nie podziela zapa u cz ci uczestników zjazdu: udzili si wszyscy s dz cy, e ZHP odrodzony w 1956 roku b dzie móg by niezmienn kopi, replik ZHP z lat , a nawet tego z lat Wprawdzie krzy by ten sam, takie same mundury, ta sama lilijka, nawet i hymn ten sam: Wszystko co nasze Polsce oddamy, ale w rzeczywisto ci zosta otworzony zupe nie nowy rozdzia dziejów harcerskich. W 1957 roku ju przekraczali my rzek zupe nie inn. Niektórzy mieli nadziej, e uroki ycia ojców powtórz si jako uroki z ycia dzieci. To by o z udzenie. Dwa razy nie wchodzi si do tej samej rzeki. Tym bardziej, e w 1957 roku brzegi tej rzeki jej brzegi ustrojowe i pa stwowe by y zupe nie odmienne. 21 Bardzo ostr krytyk metod harcerskiego wychowania podj w G ównej Kwaterze podharcmistrz Jacek Kuro, który OH ZMP by duchowym i organizacyjnym przywódc dru yn walterowskich nastawionych skrajnie lewicowo. On i popieraj cy go instruktorzy krytykowali brak samorz dno ci w systemie zast powym. Krytyka ta nasila a si ju od 1959 roku. Jej my l przewodni by o g oszenie postulatu uczenia harcerzy rz dzenia wszystkimi przez wszystkich, co by o bliskie anarchizmowi i zosta o odrzucone. 18 Ibidem, s Zob. A. Pankowicz, J. Wojtycz (red.): Odrodzenie harcerstwa i walka o jego oblicze ideowe w latach Materia y z konferencji naukowej odbytej w Auli Collegium Novum Uniwersytetu Jagiello skiego 4 grudnia 2006 roku. Karków 2007; P. Plichta: Kronika. Z ycia naukowego. Odrodzenie Harcerstwa i walka o jego oblicze ideowe w latach konferencja naukowa (Kraków, 4 grudnia 2006). W: Studia Historyczne. Kwartalnik. R.L z. 2 (198), s ; E. G owacka- Sobiech: Zjazd ódzki i odrodzenie Zwi zku Harcerstwa Polskiego w 1956 roku. W: Biuletyn Historii Wychowania 2005/2006. Pozna (21-22) 20 K. Ko niewski, op. cit., s Ibidem, s. 303

9 16 W 1957 roku opracowano, a nast pnie wprowadzono w ycie nowe Przyrzeczenie i nowe Prawo Harcerskie. Teksty tych dokumentów brzmia y nast puj co: Przyrzeczenie: Mam szczer wol ca ym yciem pe ni s u b Polsce Ludowej, walczy o prawd i sprawiedliwo spo eczn, nie ch tnie pomoc ka demu cz owiekowi, by pos usznym prawu harcerskiemu. Prawo: 1. Harcerz s u y Polsce i dla niej sumiennie spe nia swoje obowi zki. 2. Na s owie harcerza polegaj jak na Zawiszy. 3. Harcerz jest sprawiedliwy, w ka dym szanuje cz owieka i staje w obronie krzywdzonych. 4. Harcerz jest przyjacielem tych, którzy zmieniaj wiat na lepsze, a za brata uwa a ka dego innego harcerza. 5. Harcerz ch tnie pomaga rodzicom, dba o dom rodzinny, szanuje starszych. 6. Harcerz jest po yteczny i gospodarny, dba o dobro spo eczne. 7. Harcerz jest pracowity i wytrwa y, w yciu stawia sobie wielkie cele. 8. Harcerz jest karny i odwa ny, z u miechem pokonuje trudno ci. 9. Harcerz jest przyjacielem przyrody, poznaje jej pi kno i tajemnice. 10. Harcerz jest szlachetny w s owach i czynach. Nie pali tytoniu, nie pije napojów alkoholowych. W zmodyfikowanym Zobowi zaniu instruktorskim wyra ono wprost ideologiczne cele wychowania harcerskiego: B d pracowa nad utrwaleniem w umys ach i uczuciach m odzie y zrozumienia i umi owania idei socjalizmu. 22 W centralnych, cz ciowo tak e w terenowych w adzach ZHP do II Zjazdu (18-21 kwietnia 1959 roku) utrzymywa y si dwa nurty ideowe. W NRH, której przewodniczy Aleksander Kami ski, dominowa y tendencje zachowawcze. W G ównej Kwaterze ZHP, kierowanej przez Zofi Zakrzewsk, panowa a atmosfera demokratycznych i prosocjalistycznych przeobra e w harcerstwie. Po jej my li II Zjazd ZHP podj nowe uchwa y. Nowy statut otwarcie mówi o kierowniczej roli PZPR w PRL. Po zje dzie harcerstwo reorganizowa o si w duchu demokratycznych przemian. Szybko ros y jego szeregi. W ko cu 1963 roku liczy o 1084 cz onków. Od 1959 roku liczba instruktorów wzros a z 25 do 41 tys. W szybkim tempie ros a liczba obozów letnich i zimowych. ZHP rozwija wspó prac z pokrewnymi organizacjami w krajach Uk adu Warszawskiego oraz na Kubie i w Azji. W dniach 2 3 kwietnia 1964 roku obradowa w Warszawie III Zjazd ZHP. Potwierdzaj c, e ZHP sta si organizacj masow, Zjazd rzuci has o zbudowania dwumilionowej organizacji, intensyfikacji pracy wychowawczej, lepszej przejrzysto- ci i odformalizowania. Zjazd dokona cz ciowych zmian personalnych we w adzach Zwi zku. Naczelnikiem G ównej Kwatery ZHP wybrano Wiktora Kineckiego. Sprawowa on t funkcj do grudnia 1969 roku. Po nim (19 grudnia ) stanowisko powierzono Stanis awowi Bogdanowiczowi. Kolejno funkcj Naczelnika Kwatery G ównej ZHP pe nili: w latach : Jerzy Wojciechowski, : Andrzej Ornat, a nast pnie Ryszard Wosi ski. 23 W tym okresie ( ) ZHP prowadzi intensywn prac wychowawcz. Przyk adem mog by ogólnopolskie akcje spo eczne Zwi zku, jak Operacja 1001 Frombork ( ), operacja Bieszczady 40 ( ). 22 Ibidem, s B. Hillebrandt, op. cit., s

10 17 W ko cu 1972 roku ZHP liczy cz onków, w tym instruktorów. 24 Specyficzny wk ad ZHP w wychowanie dzieci i m odzie y polega na tym, i uczy on swych cz onków dostrzegania i rozwi zywania rzeczywistych problemów swego rodowiska, zach ca do samodzielnego dzia ania, a swoj prac wychowawcz opiera na zasadach samodzielno ci, samorz dno ci i samowychowania. ZHP nie jest organizacj dla dzieci i m odzie y, lecz jest ich w asn organizacj, gdy jego poszczególne ogniwa dzia aj na zasadach samodzielno ci i samorz dno ci, opieraj si tak e na indywidualnej pracy nad sob ka dego cz onka. 25 W ko cu lat siedemdziesi tych ZHP prowadzi a nadal wielkie centralne akcje spo eczne. Na obozy letnie sta e i w drowne w 1980 roku wyjecha o oko o 400 tysi cy m odzie y harcerskiej. piewano tradycyjne: P onie ognisko i szumi knieje, Dru ynowy jest w ród nas, Opowiada starodawne dzieje, Bohaterski wskrzesza czas. 26 Ale na niektóre obozy dociera y ju wie ci o strajkach lipcowo sierpniowych w kraju, o szerz cym si niepokoju nikt nie przypuszcza, e za niewiele tygodni historia harcerstwa nabierze niezwyk ego przyspieszenia ( ), e w ZHP rozpocznie si bodaj e najci szy kryzys ideowy i polityczny naszego ruchu, e Zwi zek stanie przed wielk prób swojej warto ci moralnej, e przyjdzie mu zdawa egzamin z tego, co jest podstawow cech harcerstwa z pa stwowo ci swojej postawy. 27 Jesieni 1980 roku kryzys polityczny obj ca Polsk, wszystkie struktury pa stwa. W harcerstwie ujawni y si ró ne nurty. Formuj ca si i rosn ca w si opozycja antykomunistyczna dzieli a si na ró ne kierunki. Ka dy z nich d y do zapanowania nad m odzie i uczynienia z niej w asnej bazy spo eczno-politycznej. To samo dotyczy nurtów w ród kr gów instruktorskich i cz ci m odzie y harcerskiej. Najbardziej aktywni byli dawni instruktorzy i dzia acze ZHP z okresu II RP i lat powojennych, teraz powi zani z Komitetem Obrony Robotników (KOR), Konfederacj Polski Niepodleg ej (KPN) i nauczycielsk Solidarno ci oraz cz ci hierarchów Ko cio a katolickiego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL) w Lublinie. W ko cu pa dziernika 1980 roku utworzone zosta y pierwsze (Warszawa, Kraków, Lublin) chor gwiane Kr gi Instruktorów Harcerskich im. A. Ma kowskiego (KIHAM). Wkrótce wybra y one swoj Centraln Rad Porozumienia KI- HAM. 28 Pocz tkowo Kr gi im. A. Ma kowskiego nie negowa y ZHP. Ale w po owie 1981 roku, gdy sytuacja polityczna w kraju gwa townie si pogorszy a, a opozycja otwarcie g osi a obalenie w adzy istniej cej w PRL, cz KIHAM deklarowa o rozbicie ZHP. Lubelski KIHAM (lub jego cz ) zadeklarowa powo anie Niezale nego Ruchu Harcerskiego. W innych chor gwiach KIHAM zapowiada y powo anie Harcerskiego Ruchu Niepodleg ej Polski, Ruchu Harcerzy Polskich itd. By y to próby godz ce nie tylko w jedno ruchu harcerskiego, ale te w obowi zuj cy 24 Ibidem, s Ibidem, s W. Ko niewski, L. ochowski (red.): piewnik. Warszawa 1992, s K. Ko niewski: op. cit., s S. Czopowicz: KIHAM: zarys wydarze, wybór dokumentów i relacji. Warszawa 1998, s. 51 i 56

11 18 system prawny PRL. Próby te zmierza y do powo ania nowych w adz ZHP na nadzwyczajnym, VIII, zje dzie i przekre lenia uchwa VII Zjazdu ZHP, który obroni Zwi zek przed rozpadem (marzec 1981 roku). Zjazd ponownie wybra harcmistrza Andrzeja Ornata Naczelnikiem ZHP. Dzia ania zwolenników roz amu w ZHP dobitnie oceni ex post, daleki od ówczesnej w adzy PRL, ale polityczny realista, K. Ko niewski: Nale y postawi kropk nad >>i<<. W tej ca ej awanturze o Harcerstwo instruktorom tak czy inaczej zwi zanym z >>Solidarno ci << nie sz o o napraw b dów w wychowaniu m odzie y, nie sz o im wcale o dzieci ani m odzie sz o im o to, by ZHP politycznie roz o y i wyrwa spod wp ywów pa stwa ludowego. 29 Nie kryj si z tym wydawcy cytowanej ksi ki Stanis awa Czopowicza przewodnicz cego porozumienia KIHAM Cz sto mówi si, e KIHAM by tym dla harcerstwa, czym NSZZ >>Solidarno << dla Polski. 30 Musia wi c si rzeczy dzieli losy Solidarno ci do pocz tków transformacji ustrojowej 1989 roku. G ówna Kwatera ZHP powo a a Pogotowie Harcerskie, które nios o pomoc ludziom starym i chorym w trudnym okresie pierwszych tygodni stanu wojennego. Wi kszo instruktorów i nauczycieli obroni a jedno i samoistnienie ZHP. Zwi zek Harcerstwa Polskiego nie zosta zawieszony w swej dzia alno ci. Normalnie pracowa a Naczelna Rada ZHP oraz Kwatera G ówna. W po owie 1982 roku nowym Naczelnikiem ZHP zosta Ryszard Wosi ski, harcmistrz Polski Ludowej (PL), gdy harcmistrz PL Andrzej Ornat zosta Ministrem do spraw M odzie y. Wszystkie dru yny, hufce i chor gwie nadal funkcjonowa y, ale z konieczno ci nie tak samo jak przed 13 grudnia 1981 roku. Do ko ca 1982 roku trwa odp yw z szeregów cz onków, cz onków w adz i instruktorów ZHP. Jego stan zmniejszy si do 2 milionów, czyli o 1/3 w porównaniu z 1981 rokiem. W 1983 roku, gdy zniesiono stan wojenny, ZHP obchodzi 75- lecie swego istnienia, dzia a nadal jako jedna, cho niejednolita organizacja. Reformatorzy w ZHP wraz z przebudow Zwi zku bronili go przed rozbiciem i przej ciem przez dzia aczy KIHAM, bezpo rednio powi zanych z polityczn opozycj wszystkich odcieni, KUL w Lublinie i najbardziej nieprzejednanym wobec PRL wy szym duchowie stwem. KIHAM i tworzony przeze Zwi zek Harcerstwa Rzeczypospolitej (ZHR) 31 nie tylko rozbi jedno ZHP, ale te rozpocz na szerok skal klerykalizacj harcerstwa. Powstawa y liczne przyko cielne zast py i dru yny ZHR. Potwierdza to w swej ksi ce przewodnicz cy KIHAM, Stanis aw Czopowicz. 32 Podobnie ukazuje to Piotr Go dyn w pracy po wi conej Polskiej Organizacji Harcerskiej. Organizacja powsta a w 1985 roku z usuni tych z ZHP cz onków i dzia aczy za wyst powanie umundurowanych harcerzy w uroczysto- ciach religijnych. Wkrótce Polska Organizacja Harcerska (POH) wesz a jako organizacja autonomiczna w sk ad ZHR. Z dniem 1 stycznia 1998 roku przesta a istnie wchodz c bezpo rednio do struktur ZHR. 33 Kolejne lata przynios y dominacj ZHP i ZHR jako wiod cych organizacji skautowych. 29 K. Ko niewski, op. cit., s S. Czopowicz, op. cit., s Na temat ZHR ukaza y si mi dzy innymi opracowania: K. Stanowski: Zwi zek Harcerstwa Rzeczypospolitej. Wroc aw 1990; J. Parzy ski: Ruch Harcerski Rzeczypospolitej Kraków 1991; R. Wiraszka: Kalendarium Zwi zku Harcerstwa Rzeczypospolitej Warszawa S. Czopowicz, op. cit. 33 P. Go dyn: Geneza powstania i dzia alno Polskiej Organizacji Harcerskiej W: P. Tomaszewski, M. Wo os (red.): Organizacje m odzie owe w XX wieku. Struktury, ideologia, dzia alno. Toru 2008, s