Âciany, piargi, rumowiska skalne i jaskinie

Transkrypt

1 Âciany, piargi, rumowiska skalne i jaskinie Przygotowano i opublikowano ze Êrodków Unii Europejskiej Natura 2000 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podr cznik metodyczny TOM 4.

2 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podr cznik metodyczny Natura 2000 Âciany, piargi, rumowiska skalne i jaskinie TOM 4. Przygotowano i opublikowano ze Êrodków Unii Europejskiej

3 Âciany, piargi, rumowiska skalne i jaskinie. Natura 2000 podr cznik metodyczny. Tom 4. Praca zbiorowa pod redakcjà prof. Jacka Herbicha Wydawca: Ministerstwo Ârodowiska ul. Wawelska 52/54, Warszawa Mapy opracowanie czystorysów: Wojciech Mróz Fotografia na ok adce: Marta Mróz Pozosta e fotografie: autorzy tekstów, je eli w podpisie nie zaznaczono inaczej ISBN Warszawa 2004 r. Nak ad 1350 egz. Korekta i redakcja techniczna: Ma gorzata Juras Sk ad, amanie i druk: Naj-Comp s.j. ul. Minerska 1, Warszawa studio@najcomp.com.pl Zalecany sposób cytowania: Herbich J. (red.) Âciany, piargi, rumowiska skalne i jaskinie. Natura 2000 podr cznik metodyczny. Ministerstwo Ârodowiska, Warszawa. T. 4, s. 101 lub: Mróz W., Perzanowska J. 2004, Piargi i go oborza krzemianowe. W: Herbich J. (red.). Âciany, piargi, rumowiska skalne i jaskinie. Natura 2000 podr cznik metodyczny. Ministerstwo Ârodowiska, Warszawa. T. 4, s

4 Spis treêci Spis treêci Przedmowa G ównego Konserwatora Przyrody Przedmowa Dyrektora Departamentu Ochrony Przyrody Ministerstwa Ârodowiska Wspó pracownicy Jacek Herbich Cz Êç ogólna Jacek Herbich Przedmiot i cel opracowania Szczegó owy opis siedliska przyrodniczego Tryb pracy Wyst powanie gatunków z II Za àcznika Dyrektywy Siedliskowej i I Za àcznika Dyrektywy Ptasiej w poszczególnych siedliskach przyrodniczych Bibliografia Syntetyczna informacja o typach siedlisk przyrodniczych opracowanych w poradniku Cz Êç szczegó owa Piargi i go oborza krzemianowe Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska Piargi i go oborza wapienne ze zbiorowiskami Papaverion tatrici lub Arabidion alpinae Joanna Perzanowska, Wojciech Mróz *8160 Podgórskie i wy ynne rumowiska wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis Joanna Perzanowska, Wojciech Mróz Wapienne Êciany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis Joanna Perzanowska, Wojciech Mróz Âciany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandellii Krzysztof Âwierkosz, Joanna Perzanowska, Wojciech Mróz Pionierskie murawy na ska ach krzemianowych (Arabidopsion thalianae) Krzysztof Âwierkosz, Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska Jaskinie nie udost pnione do zwiedzania Bronis aw W. Wo oszyn Aneksy Aneks 1. S ownik Aneks 2. System klasyfikacji jednostek fitosocjologicznych Aneks 3. Indeks taksonów Aneks 4. Indeks syntaksonów

5 Pionierskie murawy na ska ach krzemianowych Tytu rozdzia u Tytu rozdzia u Tytu rozdzia u Tytu (Arabidopsion thalianae) Pionierskie murawy na ska ach krzemianowych (Arabidopsidion thalianae) Kod Physis: 36.2 Definicja Siedliska pionierskie ska krzemianowych z du ym udzia- em sukulentów, mszaków i porostów, wyst pujàce na siedliskach skrajnie suchych, o bardzo ubogiej pokrywie glebowej. RoÊlinnoÊç tych siedlisk jest zaliczana do zwiàzków Sedo-Scleranthion i Arabidopsidion thalianae [=Sedo albi- Veronicion dillenii]. Charakterystyka Siedlisko w Polsce rzadko spotykane i notowane w literaturze naukowej. Obejmuje pionierskà roêlinnoêç ska krzemianowych, tzw. ogródki skalne, z udzia em gatunków ciep olubnych i jednorocznych oraz sukulentów, a tak e siedliska zaj te przez naskalne porosty rosnàce na odkrytych powierzchniach skalnych. Wi kszoêç siedlisk na ska ach uszczelinionych zajmujà pokrewne w ekologii i sk adzie gatunkowym siedliska chasmofitów (typ 8220) z du ym udzia em paproci, stàd sà one cz Êciej notowane i zauwa- ane podczas badaƒ terenowych. Pomi dzy tymi typami siedlisk zachodzi wiele podobieƒstw, zarówno w sk adzie gatunkowym, jak i fizjonomii siedliska, jednak udzia szczelinowych paproci jest tu bardzo nieznaczny, a ich miejsce zajmujà przedstawiciele rodziny Crassulaceae. Opisywane siedliska ska krzemianowych sà charakterystyczne dla Europy Zachodniej, osiàgajà u nas pó nocno- -wschodnià granic zasi gu i pozbawione sà wielu charakteryzujàcych je gatunków. Nale y zwróciç uwag, e kod PHYSIS 62.42, zamieszczony w definicji siedliska 8230 w Interpretation manual of European habitats ver EUR 25 oznacza nie tyle opisanà roêlinnoêç pionierskà ze zwiàzków Sedo-Scleranthion oraz Sedo albi-veronicion dillenii, lecz zbiorowiska porostów na ska ach krzemianowych wyst pujàce pospolicie np. w Tatrach Wysokich. W poczàtkowej fazie prac nad Naturà 2000 w Polsce przyj to wi c, e mo na tutaj zaliczyç wysokogórskie zbiorowiska porostów z klasy Rhizocarpetea geographici. Jednak definicja siedliska 8230 w aden sposób nie wskazuje na to, e nale y w tym przypadku uwzgl dniç wysokogórskie siedliska, dlatego te poni ej opisano tylko podtyp siedliska w pe ni zgodny z definicjà z IM, a wykluczono notowane wczeêniej wysokogórskie stanowiska Podzia na podtypy Mo na wyró niç tylko jeden podtyp : Pionierskie zbiorowiska ska krzemianowych pogórza i regla dolnego Sudetów. Charakteryzuje si on obecnoêcià roêlin zielnych (sukulentów, roêlin jednorocznych, kserofitów), z niewielkim, ale znaczàcym udzia em roêlin zarodnikowych. Podtyp ten rozwija si na ska ach kwaênych o niewielkim stopniu nachylenia, ma charakter Êwiat olubny i wyst puje w dolnej strefie regla dolnego i na pogórzu, stàd niektóre z jego postaci stojà na granicy siedlisk okreêlanych w systemie PHYSIS jako 36.2 i (Euro-Siberian rock debris swards). Umiejscowienie siedliska w polskiej klasyfikacji fitosocjologicznej Nale àce tu zbiorowiska roêlinne by y, jak dotàd, pomijane w syntetycznych opracowaniach fitosocjologicznych z terenu Polski, proponuje si wi c przyj cie dla podtypu nast pujàcej, tymczasowej klasyfikacji: Klasa Koelerio-Corynephoretea Rzàd Sedo-Scleranthetalia pionierskie, naskalne zbiorowiska sukulentów i roêlin jednorocznych Zwiàzek Arabidopsidion thalianae [syn. Sedo albi- Veronicion dilleni] termofilne, pionierskie murawy i ogródki alpejskie na ska ach krzemianowych pi tra pogórza i regla dolnego Zespó : Polytricho piliferi-scleranthetum perennis naskalne murawy kostrzewy owczej i p onnika Bibliografia MUCINA L. & KOLBEK J Koelerio-Corynephoretea. In: Grabherr G. & Mucina L. (eds.) Die Pflanzengeellschaften Österreichs. Teil. I. Anthropogene Vegetation. pp Gustav Fischer Verlag, Jena Stuttgart New York. VALACHOVIČ M. (ed.) Rastlinne spolecenstva Slovenska. 1. Pionierska vegetacia. Asplenietea trichomanis (Br. Bl. in Meier et Br. Bl. 1934) Oberd pp Veda, Bratislava. Krzysztof Âwierkosz, Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska

6 Âciany, piargi, rumowiska skalne i jaskinie Pionierskie zbiorowiska ska krzemianowych pogórza i regla dolnego Sudetów Kod Physis: 36.2 Cechy diagnostyczne Cechy obszaru Siedlisko spotykane jest bardzo rzadko w pi trze pogórza i regla dolnego Sudetów (dotychczas znane z Karkonoszy, z wysokoêci 600 m n.p.m. i ich Pogórza, oraz z podnó a Gór Sto owych). Prawdopodobnie do tego typu siedliska nale y tak e zaliczyç niektóre murawy z Allium montanum, Sedum sp. i Festuca ovina na ska ach serpentynitowych na Przedgórzu Sudeckim. Notowane by o na po ogich ska ach granitowych oraz na gruzie upków trzeciorz dowych, o nachyleniach od 0 do 40 0 (najcz Êciej ), na siedliskach suchych, o wystawach zbli onych do po udniowych. Fizjonomia i struktura zbiorowiska Niskie murawy z przewagà kserofilnych i acidofilnych gatunków traw (Festuca ovina, Deschampsia flexuosa), kilku gatunków jastrz bców (Hieracium sp.) oraz sukulentów (Sedum acre, Sedum maximum, Sedum reflexum, Jovibarba sobolifera) o wysokoêci ok cm; pokrycie warstwy zielnej od 5 do 80% (wyjàtkowo 100%). Du y udzia mchów i porostów, pokrywajàcych z regu y 15 65% powierzchni. W warstwie tej szczególnie zaznacza si wyst powanie p onników (Polytrichum piliferum, P. juniperinum) oraz Ceratodon purpureus. Murawy sà luêne, trójwarstwowe (warstwa kwiatostanów traw i bylin ok. 30 cm, g ówna masa roêlinnoêci 5 10 cm, oraz mszaki i porosty do 5 cm). Reprezentatywne gatunki Przetacznik wiosenny Veronica verna, przetacznik Dillena Veronica dillenii, czerwiec wieloowockowy Scleranthus polycarpos, czerwiec trwa y Scleranthus perennis, fio ek trwa- y Viola saxatilis, czosnek skalny Allium montanum, rozchodnik oêcisty Sedum reflexum, rozchodnik ostry Sedum acre, rozchodnik szeêciorz dowy Sedum sexangulare, kostrzewa owcza Festuca ovina, szczaw cienkolistny Rumex tenuifolius. Przechodzàce z siedlisk wspó wyst pujàcych: jastrz biec blady Hieracium schmidtii, zanokcica pó nocna Asplenium septentrionale, rozchodnik wielki Sedum maximum, rojownik pospolity Jovibarba sobolifera, sporek wiosenny Spergula morisonii. Mchy i porosty P onnik oêcisty Polytrichum piliferum, wid ozàb purpurowy Ceratodon purpureus, kruszownica szorstka Umbilicaria hirsuta. Odmiany siedliska ZmiennoÊç siedliska praktycznie nie jest znana, gdy nale àce do niego fitocenozy notowano z trzech zaledwie stanowisk. Mo liwe pomy ki Przy wi kszych nachyleniach ska wyst pujà postacie przej- Êciowe do siedliska typu 8220, natomiast przy ruchomym pod o u postacie przejêciowe do roêlinnoêci rumowisk Pionierskie murawy kostrzewy owczej i p onnika na ska ach Witoszy (Wzgórza omnickie). Fot. R. Pielech. 74

7 Pionierskie murawy na ska ach krzemianowych Tytu rozdzia u Tytu rozdzia u Tytu rozdzia u Tytu (Arabidopsion thalianae) krzemianowych (8150). Ich precyzyjne odró nienie w takich miejscach mo liwe jest tylko poprzez szczegó owà analiz fitosocjologicznà, jednak takie p aty przejêciowe b dà zajmowa y tylko niewielkie powierzchnie na bezpo- Êrednim kontakcie siedlisk. Przy ni szych nachyleniach siedlisk, w warunkach sprzyjajàcych wegetacji gatunków ciep olubnych muraw, pojawiajà si postacie przejêciowe do siedlisk typu Postacie te odznaczajà si zwi kszonym udzia em traw i wysokich bylin np. przytulii Galium verum, G. album czy czy- Êcicy storzyszek Calamintha clinopodium, sà znacznie wy sze i bujniejsze, a wi c atwe do odró nienia po cechach fizjonomicznych. Identyfikatory fitosocjologiczne Zaliczane tu siedliska opisywane sà w ramach rz du Sedo- Scleranthetalia Br.-Bl. 1955, którego wyst powanie w Polsce jest podawane w wàtpliwoêç w literaturze przedmiotu. Z jednostek systematycznych znanych z krajów z nami sàsiadujàcych najwi ksze podobieƒstwo wykazujà do zbiorowisk zwiàzku Arabidopsidion thalianae Passarge 1964 [syn. Sedo albi-veronicion dillenii (Oberd 1957) Korneck 1974; Hyperico perforati-scleranthion perennis Moravec 1967], a przede wszystkim do Polytricho piliferi-scleranthetum perennis Moravec 1967 (= Festuco ovinae-polytrichetum Simon 1971). Omawiany podtyp niewiele ró ni si od postaci opisywanych ze S owacji, Niemiec, Czech i Austrii, jednak identyfikacja fitosocjologiczna musi byç oparta na bardziej szczegó owej analizie, przeprowadzonej na szerszym materiale. Zwiàzek Arabidopsidion thalianae [syn. Sedo albi-veronicion dillenii] Zespó Polytricho piliferi-scleranthetum perennis naskalne murawy kostrzewy owczej i p onnika Dynamika roêlinnoêci Siedlisko silnie nara one na zmiany czynników klimatycznych, stàd na znanych stanowiskach zachodzà fluktuacje sk adu gatunkowego. Wyst puje w nim wiele roêlin anemochorycznych; cz Êç pojawia si przejêciowo i sporadycznie. Szczególnie dotyczy to jednorocznych terofitów oraz roêlin kojarzonych tradycyjnie z siedliskami ruderalnymi. Jest to typowe siedlisko otwarte na ciàg e próby kolonizacji przez nowych przybyszów. Dynamika roêlinnoêci w siedlisku jest znaczna, jednak stanowi naturalny sk adnik jego konstytucji ekologicznej. Siedliska przyrodnicze zale ne lub przylegajàce Siedlisko graniczy z innymi siedliskami o charakterze kserotermicznym zwykle z siedliskiem zajmowanym przez szczelinowe paprocie (8220-2) oraz (w miejscach, gdzie sukcesja jest bardziej zaawansowana) z murawami termofilnymi (6210). W otoczeniu ogródków krzemianowych (wyst pujà one z regu y na bardzo ograniczonej powierzchni) spotykane mogà byç tak e inne siedliska z za àcznika I Dyrektywy Siedliskowej, takie jak piargi i go oborza krzemianowe (8110, 8150), yzne i kwaêne buczyny (9110, 9130). Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia Do tej pory znane z pojedynczych stanowisk (Góra Chojnik k. Jeleniej Góry, szczyt Witoszy na Wzgórzach omnickich, izolowany p at w okolicy Dusznik Zdroju), jednak dalsze badania nastawione na poszukiwanie tego siedliska z ca- à pewnoêcià znacznie rozszerzà zasi g jego wyst powania. Zasi g potencjalny zajmuje ca e Sudety, Pogórze i Przedgórze Sudeckie. Wyst powanie podtypu w Polsce pd. i pd.-wsch jest wàtpliwe z uwagi na jego po udniowo-zachodni charakter. Znaczenie ekologiczne i biologiczne Siedlisko wyst pujàce na terenie Sudetów, w pi trach pogórzy i regla dolnego. Wysoka wartoêç wynika z: bardzo ograniczonego zasi gu terytorialnego w Polsce; sk adu florystycznego, w którym biorà udzia gatunki lokalnie rzadkie i zagro one wymarciem w regionie; bardzo interesujàcej biologii i ekologii siedliska, którego elementy sà doskonale dostosowane do skrajnie niekorzystnych warunków. Gatunki z za àcznika II Dyrektywy Siedliskowej Brak Gatunki z za àcznika I Dyrektywy Ptasiej Nie stwierdzono. 75

8 Âciany, piargi, rumowiska skalne i jaskinie Stany, w jakich znajduje si siedlisko Stany uprzywilejowane Stanowiska wyst pujàce na ska ach pozbawionych ingerencji cz owieka. Inne obserwowane stany W miejscach o intensywnej penetracji zachodzi wydeptywanie p atów siedliska i ekspansja gatunków synantropijnych. Tendencje przemian w skali kraju i potencjalne zagro enia Nie znane. Inne czynniki mogàce wp ynàç na sposób ochrony siedliska Stanowiska rzadkich gatunków roêlin naczyniowych, mszaków i porostów oraz naskalnej fauny bezkr gowej. Po o enie w pobli u ucz szczanych miejsc o du ej presji (g ównie masowa turystyka piesza). Przyk ady obszarów obj tych dzia aniami ochronnymi Niewielkie enklawy siedliska na Górze Chojnik w obr bie Karkonoskiego Parku Narodowego. W obecnym rezerwacie Wàwozy Pe cznicy pod Ksià em siedlisko to prawdopodobnie wyst powa- o jeszcze niedawno (o czym Êwiadczà zachowane pojedyncze gatunki charakterystyczne), jednak wskutek intensywnej presji zwiedzajàcych zosta o zniszczone przed jego zatwierdzeniem. U ytkowanie gospodarcze i potencja produkcyjny Potencjalne êród a wydobycia kopalin. Ochrona Przypomnienie o wra liwych cechach Siedlisko bardzo rzadkie, o ograniczonym areale wyst powania. Siedlisko wielu rzadkich gatunków roêlin i zwierzàt. Siedlisko Êwiat olubne, zanika w warunkach zacienienia ska i odkrywek skalnych. Nara one na zniszczenie w wyniku dzia alnoêci górniczej. Gatunki charakterystyczne dla siedliska sà wra liwe na wydeptywanie. Zalecane metody ochrony Ochrona Êcis a dobrze wykszta conych p atów. Konieczne jest prowadzenie badaƒ inwentaryzacyjnych we wszystkich planowanych punktach wydobycia kopalin, jeêli wyst pujà tam ods oni te ska y lub Êciany skalne. Inwentaryzacje, doêwiadczenia, kierunki badaƒ Typ siedliska praktycznie nieznany w Polsce. Nale y dokonaç szczegó owego rozpoznania jego rozmieszczenia, zró nicowania, biologii i ekologii. Monitoring naukowy Nie ma wskazaƒ do regularnego monitoringu, natomiast na znanych stanowiskach wskazany jest nieregularny monitoring fitosocjologiczny w odst pach 5 10-letnich, w formie powtarzalnych badaƒ terenowych. Bibliografia ÂWIERKOSZ K Zbiorowiska roêlinne Góry Chojnik eksklawy Karkonoskiego Parku Narodowego. Cz Êç 2. Zbiorowiska nieleêne. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 13.2: Krzysztof Âwierkosz 76