Internet jako narzędzie pracy polskich bibliotekarzy

Transkrypt

1 155 Internet jako narzędzie pracy polskich bibliotekarzy ЛЯСКОВСЬКА Йоланта Ад юнкт кафедри прикладної полоністики Гданського університету Анотація Сучасне польське бібліотекознавство використовує нові інформаційні засоби: доступ до мережі Інтернет у бібліотеках, електронних публікацій, електронних каталогів і баз даних та інших джерел інформації. У статті Інтернет як знаряддя праці польських бібліотекарів розглядається використання Інтернету в щоденній бібліотечній практиці. Комплексно представлено цей сучасний інструментарій бібліотекаря і його елементи у вимірі польських суспільно-політичних реалій. Проаналізовано особливості впровадження автоматизації та інформатизації у різних типах польських бібліотек: наукових, публічних та шкільних. Зосереджено увагу на різноманітті можливостей використання Інтернету в бібліотеці: створення та підтримка веб-сторінки; використання сервісів книготорговельних організацій та видавництв при комплектуванні фондів; пошук довідкової інформації, ілюстрацій, цифрових копій документів; використання інтегрованих електронних каталогів та картотек; використання електронних засобів для проведення маркетингових досліджень; методична підтримка, інформування; обмін досвідом на бібліотечних порталах.

2 156 Підкреслено на необхідності підвищення кваліфікації бібліотечних кадрів з метою оптимізації використання нових можливостей Інтернет-мереж. Ключові слова: Інтернет, бібліотека, бібліотекознавство Abstract At the article «Internet as a Working Tool for Polish Librarians Internet Access in Polish libraries» by J. Laskovska the new formulation of librarianship is described. This article applies to Internet applications in the everyday practice of library. It presents a modern workshop for librarians and its component tools in the light of Polish socio-economic realities. Keywords: Internet, library, librarianship W Polsce można już dzisiaj mówić nie tylko o popularności Internetu, ale także o powszechności dostępu do ogólnoświatowej sieci komputerowej. Według niektórych źródeł, jest to obecnie największe ze względu na liczbę użytkowników i ilości danych medium informacyjne [4; 203]. Globalna pajęczyna złożona z mniejszych: lokalnych i instytucjonalnych sieci, obejmująca swoim zasięgiem placówki szkolnictwa, kultury, administracji, gospodarki, handlu i wiele innych, włączyła w swoją przestrzeń także biblioteki, które nauczyły się funkcjonować w jej obrębie i czerpać z tego medium jak najwięcej pożytku. Dostępność Internetu w polskich bibliotekach stwarza szerokie pole do wykorzystywania go podczas pracy z książką i z czytelnikiem oraz w celach samokształceniowych, a także by dzielić się informacjami, zbiorami i doświadczeniem z kolegami po fachu. Polska dążąc do osiągnięcia standardów europejskich, sukcesywnie wspiera informatyzację publicznych instytucji oraz rozwój infrastruktury sieciowej. Większość polskich bibliotek korzysta obecnie z nowoczesnych narzędzi, jednak wyposażenie w

3 157 komputery z dostępem do Internetu wciąż nie jest normą. W tej materii widać rozbieżności między bibliotekami różnych typów. Biblioteki naukowe znajdują się w czołówce polskich bibliotek, zarówno w zakresie automatyzacji procesów bibliotecznych, jak i w dziedzinie interkomunikacji za pomocą sieci komputerowych. Po 1989 roku, po zniesieniu ograniczeń eksportowych w Polsce, biblioteki uczelniane jako pierwsze rozpoczęły komputeryzację i wdrażanie systemów zintegrowanych (np.: VTLS, Aleph, Horizon), które umożliwiły kompleksową obsługę czynności bibliotecznych, takich jak: gromadzenie, katalogowanie, udostępnianie, wyszukiwanie, tworzenie katalogów i baz danych dostępnych online [7; 35-39]. Biblioteki naukowe zainicjowały także projekt współtworzenia scentralizowanej bazy katalogowej, działającej w oparciu o technologie internetowe. Ostatnie opublikowane opracowania Głównego Urzędu Statystycznego podają, że w Polsce na koniec 2009 roku odnotowano 1056 bibliotek naukowych (Biblioteka Narodowa, 863 biblioteki szkół wyższych, 69 bibliotek Polskiej Akademii Nauk, 83 biblioteki jednostek badawczorozwojowych, 11 bibliotek publicznych oraz 29 innych) [9; 417]. Do tego dodać można jeszcze biblioteki służące nauce, a więc biblioteki pedagogiczne (331 placówek) oraz biblioteki towarzystw naukowych (15 placówek). Raport GUS podaje także informacje dotyczące dynamiki liczby komputerów podłączonych do sieci w wyżej wymienionych bibliotekach. W 2009 roku na statystyczną bibliotekę służącą nauce przypadało 16,6 komputera. Inne analizowane w raporcie zagadnienia to dynamika dostępu do katalogów w Internecie oraz możliwość korzystania z zewnętrznych baz danych, którą autorzy określają jako jeden z ważniejszych wskaźników informatyzacji. Z badań wynika, że w 2009 roku 64,8% bibliotek służących nauce umożliwiało dostęp do własnych katalogów w Internecie, w stosunku do 36,2% w 2005 roku. Natomiast możliwość korzystania z zewnętrznych baz danych dawało 76,4% placówek, w porównaniu do 60,2% odnotowanych w

4 rok [2; 79-93]. Dane podane w raporcie GUS potwierdzają, że biblioteki naukowe charakteryzuje wysoki standard oraz ciągły postęp w dziedzinie nowych technologii komputerowych. Biblioteki publiczne są w nieco gorszej sytuacji, ponieważ nie wszystkie zostały do tej pory skomputeryzowane. W 2010 r. liczba polskich bibliotek publicznych, łącznie z filiami, wynosiła 8342 placówki [9; 386]. Z raportu Katarzyny Winogrodzkiej na temat automatyzacji bibliotek publicznych w Polsce (badania dotyczyły 8310 bibliotek publicznych) wynikało, że w 2010 r. 62% bibliotek publicznych było skomputeryzowanych lub komputeryzowało się, a 75 % posiadało dostęp do Internetu (w 2002 r. - 7,7%). Należy dodać, że w komfortowej sytuacji były biblioteki wojewódzkie i biblioteki powiatowe (284 placówki), gdyż wszystkie posiadały dostęp do Internetu. Ogółem 2041 bibliotek w 2010 r. nie dysponowało dostępem do sieci, a z powyższych danych wynika, że dotyczyło to co czwartej biblioteki niższego szczebla. Biorąc pod uwagę podział dokonany ze względu na lokalizację, według którego biblioteki wiejskie to 5492 placówki, widać, że nowe technologie w dużym stopniu docierały również do niewielkich miejscowości. Raport podaje, że dostęp do Internetu posiadało w 2010 r. 70% bibliotek wiejskich (w 2008 r. było to zaledwie 47%). Ponadto wyniki badań, dokonanych na przestrzeni ostatnich 10 lat, obrazują ogromną dynamikę przyrostu wszystkich placówek objętych zasięgiem sieciowym (od 2002 roku, w odstępach dwuletnich, odnotowano sukcesywny wzrost średnio o 18%) [11]. Można więc przypuszczać, że wkrótce niedostatki nowoczesnych narzędzi nie będą problemem w bibliotekach publicznych, nawet tych prowincjonalnych. Biblioteki szkolne podlegały ostatnio znaczącym metamorfozom w wyniku kolejnych innowacji oświatowych. Najważniejsza z nich to reforma wprowadzona przez Ministerstwo Edukacji Narodowej w 1999 r., gdyż zapoczątkowała ona proces Przez komputeryzację rozumie się, że biblioteka posiada co najmniej jeden komputer i program biblioteczny.

5 159 przekształcania bibliotek szkolnych w tzw. szkolne centra informacji lub multimedialne centra informacji (wzorowane na światowym modelu media center). Inicjatywa ta, podyktowana potrzebą kształcenia uczniów na świadomych użytkowników informacji i członków społeczeństwa informacyjnego, znacząco wpłynęła na stan komputeryzacji bibliotek, jak i na zadania nauczycieli bibliotekarzy. Do dnia dzisiejszego nie wprowadzono jednak ogólnokrajowych standardów dotyczących technicznego wyposażenia i funkcjonowania nowoczesnych bibliotek szkolnych. Bazuje się jedynie na projektach i zaleceniach. Głównym powodem takiego stanu rzeczy jest fakt, że zmiany zainicjowane reformą nie doczekały się do tej pory konsekwentnego wsparcia odgórnymi rozporządzeniami i finansowaniem, a sytuacja każdej szkoły uzależniona jest od zasobności jednostki samorządu terytorialnego bądź innego podmiotu, utrzymującego szkołę z pomocą subwencji z budżetu państwa [10; 51]. Niestety brak jest ogólnopolskich danych dotyczących wykorzystania Internetu w bibliotekach szkolnych. Na łamach prasy fachowej również dziś pojawiają się artykuły krytykujące niepełne wyposażenie bibliotek szkolnych w nowe technologie i media. Raport Ministerstwa Edukacji Narodowej ws. bibliotek szkolnych, który sporządzono w 2011 r. na podstawie Systemu Informacji Oświatowej, ukazuje niepełne dane na temat komputeryzacji tych placówek, z wyszczególnieniem województw. W dokumencie uwzględniono stan na dzień i podano, że liczba wszystkich szkół w Polsce (podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych) wynosi 28665, a dostęp do Internetu posiada prawie 23 tysiące z nich. Dane dotyczące samych szkół nie stanowią jednak podstawy do oszacowania ilości bibliotek szkolnych, gdyż często zespoły szkół liczące kilka placówek oświatowych posiadają wspólną bibliotekę. Niestety, w dokumencie nie ujawniono liczby bibliotek, podano natomiast ogólną liczbę pomieszczeń bibliotecznych, która wynosi (wiadomo jednak, że niektóre biblioteki dysponują kilkoma pomieszczeniami). Raport przedstawia także dane dotyczące

6 160 zasobności bibliotek szkolnych w sprzęt komputerowy. Porównując stan wyposażenia w komputery oraz w komputery z dostępem do Internetu, widać niewielkie różnice: ogólna liczba komputerów w bibliotekach to 63449, a komputerów podłączonych do sieci to 60704, w tym ponad 40 tys. z dostępem szerokopasmowym [8]. Chociaż brak informacji o ogólnej liczbie bibliotek szkolnych uniemożliwia analizę, to z ujawnionych danych wynika, że większość (czyli około 96%) bibliotek posiadających sprzęt komputerowy, ma również dostęp do ogólnoświatowej sieci. Takie placówki mogą rzeczywiście spełniać rolę nowoczesnych centrów informacji. Dzięki staraniom MEN oraz wielu inicjatywom oddolnym (np. pozyskiwanie grantów) istnieje szansa, że coraz więcej bibliotekarzy szkolnych będzie miało do dyspozycji Internet, aby realizować swoje zadania zgodnie z duchem czasu i wytycznymi reformy oświatowej. Zakres obowiązków pełnionych przez bibliotekarzy różni się w zależności od typu biblioteki, stanowiska i działu, w którym pracują. Specyfika danej biblioteki, danego stanowiska pracy warunkuje wykorzystywane metody i narzędzia. Wiele z zastosowań Internetu w pracy bibliotekarskiej dotyczy oczywiście wszystkich pracowników tego zawodu, jak choćby pozyskiwanie wiedzy fachowej i informacji na temat dostępnych publikacji oraz podnoszenie kompetencji zawodowych. Specyfika zawodu nauczyciela bibliotekarza wymaga odpowiednich umiejętności i orientacji w edukacyjnych zasobach sieci. Nauczyciel bibliotekarz w świecie informacji jest doradcą nie tylko uczniów, ale też i nauczycieli, których wspiera w wykorzystywaniu nowoczesnych narzędzi i atrakcyjnych, aktywizujących metod nauczania. Korzystając z serwisów przeznaczonych dla swojej grupy zawodowej oraz ze stron poświęconych edukacji bibliotekarz czerpie wiedzę dotyczącą np.: prawa oświatowego, dydaktyki, psychologii, programów nauczania. Przygotowuje prezentacje multimedialne, gromadzi scenariusze lekcji i zajęć pozalekcyjnych, zbiera materiały do konkursów

7 161 przedmiotowych, a jako opiekun szkolnego centrum informacji poznaje i pozyskuje programy komputerowe do użytku uczniów. Tworzy także kartoteki przydatnych adresów internetowych dla nauczycieli oraz wykaz stron edukacyjno-rozrywkowych dla dzieci i młodzieży [3; 22]. Często do zadań tej grupy bibliotekarzy należy także stworzenie, aktualizowanie i obsługa strony internetowej biblioteki, która stanowi jej wizytówkę i pole promocji. Internet zaś jest doskonałym sposobem pozyskiwania niezbędnych narzędzi i materiałów takich jak: bezpłatne aplikacje komputerowe, pliki graficzne, poradniki online. Kwestia ta dotyczy również pracowników mniejszych bibliotek publicznych, którzy nierzadko samodzielnie tworzą serwis WWW, usiłując sprostać wymogom czasu i niedostatkom finansowym instytucji. Osoby zajmujące się gromadzeniem zbiorów w bibliotekach korzystają z Internetu w celu zapoznania się z nowościami księgarskimi i planami wydawniczymi. Odwiedzają serwisy i portale liczące się na rynku książki, a także internetowe hurtownie, antykwariaty oraz aukcje, by dokonywać zakupów. Za pośrednictwem sieci kontaktują się z wydawnictwami i kolporterami prasy, by składać zamówienia oraz z innymi bibliotekami, dla dokonania wymiany niektórych pozycji. Pracownicy działów specjalnych korzystają ze stron poświęconych zabytkom sztuki, kultury i literatury, w tym dokumentom rękopiśmiennym i starodrukom, a także ze stron poświęconych dawnej typografii, technologii książki, grafiki czy fotografii. Mogą oni czerpać wiele informacji z internetowych źródeł bibliograficznych, skupiających dzieła dawne, a także kontaktować się z innymi specjalistami w kwestiach badawczych. Mogą również odwiedzać aukcje internetowe, zarówno w poszukiwaniu unikatowych pozycji, jak i w celu oszacowania wartości zbiorów posiadanych. Internet daje im także możliwość zapoznania się z kolekcjami bibliotek na całym świecie oraz prezentacji własnych dokonań na polu

8 162 naukowym w postaci publikacji artykułów, zestawień bibliograficznych i inne materiałów. Odrębne zadanie stanowi dla bibliotekarzy, zwłaszcza bibliotek naukowych, digitalizacja zbiorów. Osoby zaangażowane w przygotowanie kolekcji cyfrowych pozyskują za pośrednictwem Internetu wiedzę i warsztat do tworzenia dokumentów elektronicznych, cyfrowych bibliotek i baz danych. To przede wszystkim Internet ułatwia bibliotekarzom współpracę, umożliwiając szybką wymianę informacji i doświadczeń pomiędzy pracownikami różnych instytucji. Zapewnia także środki pomocne w procesie współtworzenia bibliotek regionalnych. Są nimi na przykład usługi oferowane w ramach Federacji Bibliotek Cyfrowych, z których bibliotekarze często korzystają. Portal FBC umożliwia wyszukiwanie rozproszonych zasobów cyfrowych, wykrywanie potencjalnych duplikatów obiektów cyfrowych, lokalizację dokumentów na podstawie ich unikalnych identyfikatorów, przeglądanie planów digitalizacji zbiorów ogłaszanych przez poszczególne biblioteki [6; 21]. Dla twórców bibliotek cyfrowych, Internet stanowi więc użyteczne i często nieodzowne w codziennej praktyce narzędzie. Dla pracowników bibliotek naukowych, zajmujących się opracowaniem zbiorów, podstawowym narzędziem pracy jest internetowy serwis NUKAT. W bazie NUKAT tworzone są opisy dokumentów, czyli rekordy bibliograficzne, rekordy haseł wzorcowych stanowiące Centralną Kartotekę Haseł Wzorcowych oraz informacje o lokalizacji dokumentów. W portalu znajduje się również dział zatytułowany Warsztat katalogera, w którym zamieszczone są wszelkie instrukcje i procedury dotyczące formatu MARC, języka haseł przedmiotowych KABA, transliteracji oraz ustalenia bibliograficzne i formalne. Niezbędny w procesie katalogowania jest także elektroniczny słownik JHP KABA z indeksami i określnikami. Katalogerzy sięgają ponadto do ogólnie dostępnych internetowych słowników, leksykonów czy encyklopedii oraz zaglądają do wielu różnych serwisów dziedzinowych, czyli wortali, by uzyskać

9 163 dodatkową wiedzę związaną z problematyką opracowywanej publikacji. Podstawowym źródłem informacji i narzędziem pracy dla katalogerów są także bazy danych Biblioteki Narodowej, zwłaszcza dla pracowników bibliotek publicznych i szkolnych, którzy przy opracowywaniu rzeczowym dokumentów korzystają z dostępnego w portalu Biblioteki Narodowej Słownika Haseł Przedmiotowych i Kartoteki Wzorcowej Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej. Na stronach książnicy narodowej bibliotekarze śledzą również nowości w dziedzinie normalizacji bibliotecznej i katalogowania, bibliografii oraz metadanych. W dziale Normy, Formaty, Standardy mogą znaleźć wykazy obowiązujących polskich norm dotyczących bibliotek, coroczne wykazy zmian w formacie MARC i instrukcje katalogowania dla różnego typu dokumentów, w tym dokumentów elektronicznych. Z baz NUKAT i baz Biblioteki Narodowej korzystają także pracownicy udostępniania i informacji naukowej, którzy zajmują się wyszukiwaniem publikacji oraz źródeł wiedzy dla użytkowników, a także uczą ich posługiwania się tym nowoczesnym narzędziem, jakim jest Internet. Aby sprostać roli przewodników po Internecie, bibliotekarze przeszukują więc i monitorują różnorakie serwisy i wortale, zapoznają się z e-zasobami oceniając ich jakość i użyteczność dla potencjalnych klientów bibliotek. Bibliotekarze doskonalą także formułowanie pytań wyszukiwawczych i znajomość mechanizmów działania wyszukiwarek internetowych. Od tej wiedzy zależy bowiem relewantność uzyskanych wyników [1; ]. Internet jest także narzędziem wykorzystywanym przez pracowników szczebli kierowniczych. Dyrektorzy i kierownicy działów chcąc podnieść jakość i efektywność funkcjonowania bibliotek, często używają Internetu do badań marketingowych. Marketing biblioteczny stał się już swego rodzaju standardem zarządzania nowoczesną biblioteką, a w miarę rozwoju technologii internetowych zmodyfikowano jego tradycyjne metody na potrzeby

10 164 badań prowadzonych za pośrednictwem sieci. Elektroniczne badania marketingowe dotyczą wielu sfer działalności bibliotek. Służą poznaniu potrzeb i opinii użytkowników, ich postaw oraz zachowań, jak również badaniu wizerunku biblioteki i jej otoczenia w oczach klientów i pracowników, a także problemów dotyczących obrotu książką. Informacje pozyskiwane w efekcie badań pomagają w dokonywaniu analiz i podejmowaniu decyzji marketingowych [12; 93-95]. Poza pozyskiwaniem wiedzy wspierającej rozwój i promocję bibliotek, pracownicy wyższego szczebla korzystają często z serwisów informacji prawnej, dzięki którym na bieżąco śledzą zmiany w przepisach. Jest to niezbędne przy formułowaniu regulaminów i wytycznych dotyczących gromadzenia, przechowywania oraz udostępniania zbiorów bibliotecznych. Stale zmieniające się i rosnące bogactwo zasobów internetowych wymaga od bibliotekarzy znajomości choćby części z nich. Ważnym źródłem informacyjnym dla bibliotekarzy są biblioteki i repozytoria cyfrowe, różnorodne bazy danych, internetowe wersje czasopism, serwisy dziedzinowe (bibliotekarskie, naukowe, edukacyjne), dzięki którym łatwiej jest znaleźć drogę w gąszczu informacji, wyszukać potrzebną publikację i zyskać biegłość w pokonywaniu zawiłości sieciowego labiryntu. Naprzeciw potrzebom bibliotekarzy wychodzą serwisy bibliotekarskie, zajmujące się problematyką zawodową i skupiające przedstawicieli tej profesji. W sieci funkcjonuje kilka dużych wortali bibliotekarskich, tworzonych pod auspicjami organizacji, stowarzyszeń, wydawców publikacji fachowych oraz kilka pomniejszych tworzonych nieoficjalnie przez bibliotekarzy. Część portali ma charakter uniwersalny i dedykowana jest wszystkim bibliotekarzom. Istnieją też portale poświecone problemom bibliotek szkolnych, bibliotek publicznych czy pedagogicznych. Bibliotekarze poszukujący w Internecie informacji, publikacji i inspiracji znajdą w nich materiały właściwie na każdy temat, począwszy od wiedzy naukowej po praktyczne rozwiązania i plany gotowe do

11 165 natychmiastowego wcielenia w życie. Pozyskają ciekawe pomysły na zajęcia w bibliotece, scenariusze do zajęć biblioterapii, projekty urządzenia kącika dla najmłodszych czytelników, propozycje gier i zabaw [5]. Opisana różnorodność zastosowań Internetu przez bibliotekarzy jest ogromna i nie wyczerpuje całkowicie tematu. Wystarczy jednak do udowodnienia, że to nowe medium staje się narzędziem coraz bardziej niezastąpionym w codziennej praktyce bibliotekarskiej, niezależnie od typu biblioteki i funkcji poszczególnych pracowników. Trzeba przy tym pamiętać, że efektywne wykorzystanie Internetu jako narzędzia, wymaga od bibliotekarzy umiejętnego poruszania się w sieci dla pozyskiwania potrzebnych informacji, a ponadto weryfikowania przydatności otrzymanych danych. Te cechy natomiast zdobywane są drogą ustawicznego podnoszenia kompetencji, poznawania nowych technologii i metod pracy. Wykaz wykorzystanych źródeł: 1. Jerzyk-Wojtecka J. Zasoby biblioteczne w Internecie czyli jak podać czytelnikowi książkę on-line/ Jerzyk-Wojtecka, Justyna // Osiński Z. Biblioteka, książka, informacja i Internet 2010 / Osiński Zbigniew. Lublin, Instytucje Kultury w Polsce w 2009 r. Studia i analizy statystyczne. [online].- Dostępny: PUBL_KTS_ Instytucje_kultury_w_Polsce_2010.pdf>. 3. Laskowska Jolanta: Internet w pracy nauczyciela bibliotekarza/ Laskowska J. // Edukacja Pomorska Słownik terminologii medialnej/ Pisarek Walery.- Kraków, Piskorska -Bejma Joanna: Internet jako warsztat pracy współczesnego bibliotekarza/ Piskorska -Bejma Joanna; Praca licencjacka pisana w Uniwersytecie Gdańskim pod kierunkiem dr Jolanty Laskowskiej. 6. Parkoła T. Federacyjna dlibra : Biblioteki cyfrowe w sieci PIONIER/ Parkoła Tomasz, Werla Marcin // Pionier Magazine Radwański A. Komputery, biblioteki, system / Radwański Aleksander.- Warszawa Raport MEN ws. bibliotek szkolnych [dokument pdf.].

12 Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej.- Rok LXXI.- Warszawa, Staniów B. Biblioteka szkolna dzisia/ Staniów Bogumiła. -Warszawa Winogrodzka K. Raport o stanie automatyzacji bibliotek publicznych 2010 [online] / Winogrodzka Katarzyna.- Dostępny: _komisje/komisja_nowych_technologii/ raport2010.pdf>. 12. Wojciehowska M. Wykorzystanie Internetu i mediów elektronicznych w badaniach marketingowych / Wojciehowska Maja // Elektroniczny wizerunek biblioteki. Gdańsk, 2008.