Część 1: Rodzaje nośników, zasady zapisu, budowa i przewidywana trwałość, degradacja na skutek odtwarzania, wielkości i formaty

Transkrypt

1 1 Centralne Laboratorium Konserwacji Archiwaliów WARSZTATY Archiwalne materiały audiowizualne. Zapis dźwięku i obrazu nośniki mechaniczne i magnetyczne. Archiwum Akt Nowych w Warszawie listopada 2006 Dietrich Schüller Nośniki audiowizualne Pełna wersja tekstowa prezentacji w opracowanej przez Albrechta Häfnera i Dietricha Schüllera Część 1: Rodzaje nośników, zasady zapisu, budowa i przewidywana trwałość, degradacja na skutek odtwarzania, wielkości i formaty Nośniki mechaniczne Nośniki mechaniczne stanowią najstarszy powszechnie stosowany rodzaj nośników używanych do zapisu i odtwarzania dźwięku. Pierwszym urządzeniem do zapisu dźwięku był fonograf wynaleziony przez Thomasa A. Edisona w 1877 roku, następnie udoskonalony i dostępny na rynku od roku Początkowo przewidziany do potrzeb biurowych, jako rodzaj dyktafonu, zdobył popularność jako urządzenie służące do nagrań języka oraz muzyki etnicznej w celach naukowych i w tym charakterze był używany do lat 50-tych XX w. Cylindry (wałki fonograficzne) były także używane w przemyśle fonograficznym do odtwarzania wcześniej zapisanych utworów muzycznych. Format ten nie odniósł jednak takich sukcesów jak płyta gramofonowa i zniknął z rynku w późnych latach 20-tych. Format mechanicznych nośników zapisu w formie płyt gramofonowych królował na rynku od końca XIX w. do lat 80- tych XX w., kiedy to zastąpiła go płyta kompaktowa (CD). Zasada zapisu Dźwięk, będący funkcją zmian ciśnienia powietrza, zostaje przetworzony w drgania rylca i zapisany na powierzchni obracającego się nośnika zapisu. Początkowo odbywało się to na zasadach czysto mechanicznych: dźwięk, skupiony przez tubę, porusza membranę połączoną przegubowo z rylcem zapisującym te drgania w formie rowka żłobionego na powierzchni obracającego się cylindra pokrytego woskiem lub płyty. Odtwarzanie dźwięku przebiega w przeciwną stronę: igła poruszając się w wyżłobionym rowku drga wprawiając w ruch połączoną z nią przegubowo membranę, której drgania wzmacniane są dzięki tubie. Około 1925 r. ten akustyczno-mechaniczny proces został zastąpiony elektrycznym układem nagrywającym: poprzez mikrofon dźwięk zostaje przetworzony w sygnał elektryczny, poruszający elektrycznie napędzany rylec żłobiący rowek. Odtwarzanie zostało także udoskonalone dzięki elektrycznym układom głowicy adaptera, której sygnały, odpowiednio wzmocnione, podlegają powtórnemu przetworzeniu w drgania mechaniczne w głośnikach lub słuchawkach. Ostatnio opracowana została metoda optycznego, bezkontaktowego odtwarzania nośników mechanicznych, która jednakże nie zdobyła szerszej akceptacji. (Informacje dotyczące odzyskiwania sygnału z nośników mechanicznych zob. IASA-TC 04, 5.2 i 5.3.)

2 2 Cylindry/wałki fonograficzne Na powierzchni wałków rowki ułożone są poprzecznie. Modulacja sygnału dźwiękowego zapewniona jest dzięki pionowym wyżłobieniom (zapis wgłębny). Istnieją wałki nagrywane samodzielnie i fabrycznie. W pierwszej grupie zawsze mamy do czynienia z woskiem, o różnym składzie chemicznym. Produkcja wałków możliwa była w drodze kopiowania matryc, co pozwalało na tworzenie ograniczonej liczby wałków. Innym procesem było tworzenie kopii z galwanoplastycznego negatywu, miedzianego wałka z naniesionym odwróconym rowkiem na jego wewnętrznej powierzchni. Takie negatywy były stosowane do wykonywania odlewów woskowych lub tworzenia celuloidowych (nitrocelulozowych) pozytywowych wałków wytwarzanych pod wysokim ciśnieniem gorącej pary. Wałek celuloidowy wypełniony był gipsowym rdzeniem w celu zapewnienia dostatecznej stabilności. Różne mieszanki wosku używane do wałków woskowych są względnie stabilne chemicznie, pod warunkiem prawidłowego ich przechowywania. Wosk jest jednak wysoce podatny na rozwój grzybów pleśniowych, a ponieważ wiele wałków fonograficznych było wcześniej przechowywanych w nieprawidłowy sposób, pleśń jest typowym artefaktem przechowywania. Wałki celuloidowe ulegają degradacji z powodu kruchości ich nitrocelulozowej powierzchni, jednak w ich przypadku tak znaczna degradacja jak w przypadku filmów na podłożu nitrocelulozowym nie jest zjawiskiem powszechnym. Wszystkie wałki woskowe oraz gipsowe rdzenie wałków celuloidowych są niezwykle kruche. Płyty gruborowkowe (płyty gramofonowe) Emile Berliner wynalazł gramofon w 1887 r. Rowki na powierzchni płyty są ułożone spiralnie. Zazwyczaj rowek na tradycyjnej płycie zawiera tzw. zapis wboczny, w przeciwieństwie do zapisu wgłębnego na wałkach fonograficznych. Tylko kilka formatów płyt (Pathé, Edison) ma rowki żłobione pionowo (zapis wgłębny). Istotną zaletą kształtu płyty jest możliwość łatwego tworzenia galwanoplastycznych negatywów, używanych do powielania płyt przez wytłaczanie. Ponieważ liczba wytłoczeń jest ograniczona, pierwszy metalowy negatyw ( ojciec ) służy wyłącznie jako matryca do wyprodukowania metalowego pozytywu ( płytymatki ), używanej do wyprodukowania nieograniczonej liczby metalowych matryc (zwanych synami ), wykorzystywanych w prasach do tłoczenia płyt. Ta zasada, opracowana pod koniec XIX w., była także stosowana przy produkcji płyt mikrorowkowych (winylowych) i nadal jest wykorzystywana przy tłoczeniu płyt CD i DVD. Tłoczone płyty gruborowkowe (szelakowe) składają się z mieszaniny proszków mineralnych, spojonych odpowiednimi dodatkami lepiącymi, początkowo zawierającymi żywicę szelakową. Materiały te są chemicznie bardzo stabilne, pod warunkiem ich przechowywania w dość suchym miejscu. Są jednakże kruche i tłuką się na kawałki w przypadku ich upuszczenia. Płyty bezpośredniego zapisu (direct-cut) to nośniki produkowane z szeregu różnych materiałów. Były one szeroko rozpowszechnione w stacjach radiowych przed nastaniem ery taśm magnetycznych, do zapisywania i odtwarzania sygnałów z tych samych płyt bez konieczności galwanoplastycznego przetwarzania i tłoczenia. Ich powierzchnia jest na tyle miękka, aby możliwe było wyżłobienie rowka i na tyle twarda, aby umożliwić szereg odtworzeń danego nagrania. Większość tych płyt to nagrania o charakterze unikalnym. Najbardziej rozpowszechnionym rodzajem płyt bezpośredniego zapisu są płyty lakierowe, tzw. acetaty. Powłoka lakierowa, składająca się głównie z nitrocelulozy, jest nośnikiem informacji. Podłoże płyty jest zazwyczaj metalowe, czasami szklane. Powłoka lakierowa z upływem lat staje się coraz bardziej krucha i kurczy się, co często powoduje jej pękanie i odchodzenie od podłoża. Płyty lakierowe będące jeszcze w dobrym stanie w każdej chwili

3 3 mogą popękać. Dlatego też konieczna jest ich natychmiastowa digitalizacja, zanim jeszcze je utracimy. Do produkcji tego rodzaju płyt wykorzystywano wiele innych materiałów, np. karton powlekany woskiem, cynk, żelatyna, itp. W przypadku wszystkich tych materiałów musimy zdawać sobie sprawę z poważnego zagrożenia. Płyty mikrorowkowe (LPs, winyle) Począwszy od końca lat 40-tych do produkcji płyt zaczęto stosować nowy materiał. Wprowadzono kopolimer chlorku winylu (PVC) i octan poliwinylu (PVA) dla dwóch nowych formatów: wytwórnia RCA wprowadziła na rynek siedmiocalową (= 17 cm) płytę o prędkości 45 obrotów na minutę, z trzyminutowym nagraniem na każdej stronie, pod względem czasu nagrania będącą kontynuacją starego formatu płyty szelakowej. Columbia rozpoczęła produkcję 10-calowych (= 25 cm) płyt długogrających, później powiększonych do formatu 12 cali (=30 cm), o prędkości 33⅓ obrotów na minutę, z czasem nagrania na każdej stronie, odpowiednio 15 i 20 minut. Ten nowy materiał o prawie amorficznej strukturze pozwalał na bardziej precyzyjną mechaniczną reprezentację sygnału, co z kolei umożliwiło węższe rowki, niższe prędkości, a w konsekwencji, dłuższy czas nagrania. Amorficzna struktura pozwalała także na znaczne zmniejszenie poziomu szumów w porównaniu z płytami szelakowymi. Kopolimer PVC/PVA jest chemicznie bardzo stabilny. Z wyjątkiem niewielu bardzo wczesnych płyt, wszystkie są w bardzo dobrym stanie. Materiał ten jest jednak względnie miękki i stąd też podatny na przykład na zadrapania. Degradacja na skutek odtwarzania W przypadku wszystkich formatów mechanicznych, pogorszenie jakości nagrania na skutek normalnego zużycia jest bardzo znaczące. Dlatego też większość zachowanych zapisów mechanicznych odbiega od ich oryginalnego stanu i jakości. Jakość i prawidłowe nastawienie sprzętu odtwarzającego jest czynnikiem istotnym nie tylko przy odtwarzaniu sygnału. Złe dobranie i ustawienie sprzętu oraz jego nieprawidłowa obsługa mogą poważnie uszkodzić, a nawet spowodować zniszczenie nośnika mechanicznego. Jedynie nagrania na płytach szelakowych z lat 30-tych i późniejszego okresu oraz płytach mikrorowkowych mogą być przenoszone na inne nośniki przez odpowiednio przeszkolony i wykwalifikowany personel. Wałki fonograficzne, pierwsze płyty szelakowe oraz płyty bezpośredniego zapisu należy w tym celu powierzyć doświadczonym specjalistom. Porady w tym zakresie można uzyskać kontaktując się z Komitetem Technicznym Międzynarodowego Stowarzyszenia Archiwów Dźwiękowych i Audiowizualnych - IASA TC. Nośniki magnetyczne Zapis magnetyczny wynaleziono już w XIX w. Był on wykorzystywany na niewielką skalę w porównaniu z wałkami fonograficznymi i gramofonami. Zapis magnetyczny w obecnie stosowanej formie opracowany został w latach 30-tych przez firmę AEG Telefunken i wprowadzony do praktycznego wykorzystania w 1936 r. Był on szeroko stosowany w radiu niemieckim. II wojna światowa spowodowała jednak ograniczenie zastosowania tej nowej technologii do samych Niemiec. Po wojnie metoda zapisu magnetycznego trafiła do Stanów Zjednoczonych, skąd rozpowszechniła się na cały świat. Wykorzystanie tej technologii zapisu w końcu lat 40-tych i na początku lat 50-tych ograniczało się do nadawców radiowych i przemysłu nagraniowego. Jednakże już w połowie lat 50-tych pojawiły się domowe magnetofony pracujące na wolnych prędkościach. W latach 60-tych opracowano formaty kasetowe, spośród których kaseta magnetofonowa wkrótce zdominowała rynek i nadal

4 4 pozostaje w użyciu. W początkowych latach ery zapisu magnetycznego pewną popularność zdobyły magnetyczne urządzenia drutowe. Po kilku eksperymentach, w latach 80-tych wprowadzono cyfrowy zapis dźwięku na taśmie magnetycznej. W międzyczasie, wszystkie te początkowe profesjonalne i półprofesjonalne formaty stały się przestarzałe. W 1987 r. opracowano R-DAT, format cyfrowej kasety magnetofonowej, który zdobył pewną popularność w kręgach półprofesjonalnych i profesjonalnych. Jednak do roku 2006 także stał się formatem przestarzałym. Należy zauważyć, iż wszystkie magnetyczne formaty nagrań dźwiękowych w międzyczasie praktycznie wyszły z użycia. Zapisy nagrań dźwiękowych, ich obróbka i przechowywanie stały się częścią techniki komputerowej (świata komputerowego) z charakterystycznymi dla niej nośnikami i formatami. Począwszy od roku 1956 taśma magnetyczna zaczęła być wykorzystywana do zapisu wideo. Do końca lat 70-tych opracowano kilka profesjonalnych szpulowych formatów zapisu. Dla potrzeb rejestracji domowych, wczesne formaty szpulowe pojawiły się około 1970 roku, a w roku 1980 domowe formaty kasetowe były już szeroko rozpowszechnione, spośród których format VHS przetrwał do dzisiaj. Spośród małych, ręcznych kamer wideo popularność zdobyły kamery na kasety 8 mm (Video8, VideoHi8), nadal używane jeszcze w pierwszych latach XXI w. Zapis cyfrowy wszedł do profesjonalnego użycia w połowie lat 80-tych, a cyfrowe formaty do użytku domowego pojawiły się w 1996 r. Magnetyczne taśmy wideo są nadal w powszechnym użyciu, przewiduje się jednak, iż w najbliższym czasie spotka je podobny los co taśmy audio: nagrania wideo i ich przechowywanie także staną się częścią świata technologii komputerowych. Poza specjalistycznymi formatami zapisu audio i wideo, nośniki magnetyczne są dominującym środkiem zapisu danych w świecie technologii komputerowych. Taśma magnetyczna odgrywa ważną rolę jako środek awaryjnego wsparcia komputera, a zastosowanie twardych dysków (HDD), zarówno dla potrzeb profesjonalnych jak i domowych, upowszechniło się na olbrzymią skalę. Oba rodzaje nośników stały się podstawą profesjonalnego cyfrowego archiwizowania zapisów audio i wideo. Podczas gdy niniejsza publikacja koncentruje się na tradycyjnych taśmach audio i wideo, opisane tu zasady, w mniejszym lub większym stopniu, dotyczą także magnetycznych nośników komputerowych. Zasada zapisu Taśma magnetofonowa przesuwa się stykając się z głowica nagrywającą. Taśma jest elektromagnesem wytwarzającym pole magnetyczne proporcjonalne do sygnału, który otrzymuje z urządzenia nagrywającego. Ta magnetyczna informacja zostaje zamrożona w magnetycznej warstwie taśmy w chwili, gdy przechodzi przez głowicę nagrywającą. Zarejestrowany sygnał można odtworzyć w wyniku przesuwu taśmy w styku z głowica odtwarzającą, która zbiera zmienne pole magnetyczne taśmy i przetwarza je w sygnał elektryczny. W magnetofonach taśmowych podczas przesuwu taśmy głowica jest nieruchoma. Analogowy sygnał wideo, podobnie jak cyfrowy sygnał audio lub wideo, ma znacznie większą szerokość pasma (= ilość danych), co wymaga większych prędkości zapisu danych. Problem ten został zasadniczo rozwiązany dzięki wprowadzeniu głowicy obrotowej, dokonującej z dużą szybkością zapisu na całej szerokości taśmy, podczas gdy taśma przesuwa się jedynie z małą prędkością. Istotną sprawą jest zrozumienie, iż w celu optymalnego odtworzenia sygnału z taśmy niezbędny jest bezpośredni kontakt taśmy z głowicą, uzasadniający konieczność utrzymania miejsc przechowywania i obsługi urządzania w czystości.

5 5 Budowa taśm magnetycznych i stabilność poszczególnych elementów Taśma magnetyczna składa się z dwóch warstw: podłoża taśmy i warstwy magnetycznej. Ponadto wiele taśm jest matowanych od spodu w celu poprawienia wydajności przewijania i ograniczenia tworzenia się ładunków elektrostatycznych. Materiały do produkcji podłoża Do produkcji taśm magnetycznych w kolejnych okresach ich rozwoju wykorzystywano następujące materiały: acetylocelulozę (AC), polichlorek winylu (PVC) oraz poliester (politereftalan etylenu, PET lub PE). Acetyloceluloza była stosowana od samego początku w połowie lat 30-tych XX w. aż do połowy lat 60-tych, kiedy to zaczęła wychodzić z użycia. Acetyloceluloza z czasem ulega degradacji, staje się krucha i kurczy się. Ten proces degradacji w dużym stopniu zależy od warunków w jakich przechowywana jest taśma. Wysoki poziom wilgotności i wysoka temperatura przyspieszają degradację. Dlatego też wiele taśm na podłożu acetylocelulozowym trudno jest odtworzyć. Co do zasady, taśmy te zalicza się do grupy nośników zagrożonych i w programach digitalizacji należy je traktować priorytetowo. Taśmy PVC, produkowane głównie w Niemczech w latach , jak dotąd nie zostały ogólnie dotknięte degradacją chemiczną. Odtwarzanie tych taśm zasadniczo nie stanowi problemu. Jednakże z uwagi na oddziaływania elektrostatyczne, ich właściwości istotne dla szybkości przewijania odbiegają od optymalnych. Od końca lat 50-tych taśmy poliestrowe (PE) zaczęły stopniowo wypierać taśmy na podłożu acetylocelulozowym (AC) i z polichlorku winylu (PVC). Od tego czasu poliester jest wykorzystywany do produkcji wszelkiego rodzaju taśm magnetycznych. Poliester jest mechanicznie odporny i chemicznie bardzo stabilny. Pigmenty magnetyczne Pierwszym szeroko rozpowszechnionym pigmentem magnetycznym był γfe 2 O 3, wykorzystywany do produkcji wszystkich taśm magnetycznych do magnetofonów szpulowych, kaset magnetofonowych typu IEC I (żelazowych) oraz pierwszych kaset wideo (2-calowe Quadruplex). γfe 2 O 3 to ruda żelaza (hematyt), chemicznie stabilna. Jednakże z uwagi na wielkość cząsteczek magnetycznych, jej możliwości w zakresie dużej gęstości zapisu były ograniczone, ograniczając tym samym takie parametry jak prędkość zapisu i rozmiar taśmy. Aby usprawnić praktyczne wykorzystanie taśm wideo wprowadzono dwutlenek chromu (CrO 2 ), który pozwolił na większą gęstość danych, a w konsekwencji wolniejsze prędkości zapisu i mniejsze taśmy. Dwutlenek chromu oraz substytuty tego związku (domieszkowany kobaltem Fe 3 O 4 ) były głównie wykorzystywane do analogowego zapisu wideo oraz kaset typu IEC II (chromowych). Jest on uważany za chemicznie mniej stabilny niż tlenek żelaza, jednak jak do tej pory nie poczyniono żadnych istotnych obserwacji w tym zakresie. Ostatnio stosowany pigment magnetyczny wytwarzany jest z cząsteczek czystego żelaza (MP, Metal Particle). Jest on wykorzystywany do cyfrowych formatów zapisu wideo, kaset R-DAT i kaset typu IEC IV (metalowych). Z uwagi na swoje właściwości chemiczne pigment ten jest potencjalnie podatny na utlenianie. Jednakże po tego rodzaju problemach z pierwszymi taśmami opracowano metody zapobiegające utlenianiu, obecnie stosowane na szeroką skalę. W perspektywie średnio- i długoterminowej należy jednak uwzględnić taśmy produkowane w technologii MP oraz ME (Metal Evaporated) (taśmy z warstwą magnetyczną wytworzoną poprzez odparowanie w warunkach wysokiej próżni) jako potencjalnie zagrożone.

6 6 Spoiwa pigmentów Pigmenty magnetyczne to proszki, które muszą zostać spojone i naniesione na taśmę. W kolejnych okresach rozwoju taśm wykorzystywano w tym celu acetylocelulozę, następnie polichlorek winylu, a począwszy od lat 70-tych poliuretan (PEU). Stare spoiwa acetylocelulozowe należy uważać za zagrożone, podobnie jak ogólnie wszystkie taśmy AC. Taśmy ze spoiwem z polichlorku winylu, tj. większość taśm z lat 50-tych i 60-tych, co do zasady, nie stwarzają problemu degradacji. Jednak nowoczesne taśmy ze spoiwem poliuretanowym często rodzą problemy związane z ich zachowaniem. Są podatne na hydrolizę (zob. rozdział poświecony wodzie), przez co taśmy stają się lepkie, często piszczą w trakcie odtwarzania i pozostawiają lepkie ślady na głowicach audio i wideo. Takie zabrudzenia zacierają głowicę i prowadzą do znaczącej utraty wysokich częstotliwości (audio) lub całkowitego zaniku sygnału (wideo). Zasadniczo, taśmy takie można przywrócić do pierwotnego stanu w celu prawidłowego odtwarzania zapisu. W poważniejszych przypadkach spoiwa pigmentów ulęgają całkowitemu rozkładowi, co prowadzi do zupełnego zniszczenia warstwy magnetycznej będącej nośnikiem informacji. Powłoki magnetyczne także zawierają środki poślizgowe w celu zminimalizowania tarcia pomiędzy taśmą a głowicą. Z powodu większych prędkości nagrywania, taśmy wideo zawierają więcej takich środków niż taśmy audio, a niektóre z nich mają skłonność do wypacania lepiszcza, co z kolei powoduje zatkanie głowicy odtwarzającej. Niskie temperatury przechowywania (poniżej ok. 8 ) mogą przyspieszyć taki proces pocenia się taśmy, dlatego też odradza się przechowywania taśm w takiej temperaturze. Środki poślizgowe można usunąć w wyniku mechanicznego procesu czyszczenia. Stabilność informacji na nośnikach magnetycznych W przeciwieństwie do powszechnych obaw, informacje zapisane na nośnikach magnetycznych nie zanikają wraz z upływem czasu. Prawidłowo wyprodukowane, przechowywane i używane taśmy magnetyczne nie tracą swoich właściwości magnetycznych w istotnych dla nas okresach czasu. Degradacja na skutek odtwarzania Inaczej niż w przypadku nośników mechanicznych, względnie nowoczesna i prawidłowo przechowywana taśma magnetyczna może być odtwarzana kilkaset razy bez jakiejkolwiek możliwej do zmierzenia utraty jakości. Podstawowym warunkiem jest tu jednak dobrze konserwowany sprzęt odtwarzający ostatniej generacji, pozwalający na delikatne traktowanie nośnika. Stare lub źle konserwowane urządzenia mogą poważnie uszkodzić lub nawet zniszczyć taśmę podczas odtwarzania. Działania takie jak czyszczenie i rozmagnesowanie sprzetu stanowią ważny rutynowy środek zapobiegający zniszczeniu powierzchni taśmy lub degradacji jej warstwy magnetycznej. Nośniki optyczne Nośniki optyczne są najstarszymi nośnikami audiowizualnymi. Są one używane w celu analogowego odwzorowywania obrazu od ponad 160 lat. Jeśli jednak chodzi o zapis sygnałów audio i wideo, stanowią one najmłodszą grupę nośników. Mimo iż opracowano formaty taśmy optycznej, nie zdobyły one akceptacji na rynku.

7 7 Dlatego też optyczne nośniki audio i wideo ograniczają są do formatów płyty/dysku 1. Przodkiem obecnych dysków optycznych był laserowy dysk wizyjny (Laser Vision Disc) opracowany do zapisu analogowych sygnałów wideo pod koniec lat 70-tych. Technologia ta, tj. wykorzystanie promienia laserowego do odtwarzania sygnału, budowa i parametry dysku, ale nie jego wielkość, została przejęta przez płytę CD (Compact Disc), która w 1982 r. stała się standardowym cyfrowym formatem replikacji sygnału audio (standard zgodny z Czerwoną Książką - Red Book). Wkrótce odkryto, iż poza zapisem audio, płyty CD byłyby także idealnym środkiem rozpowszechniania ogólnych informacji, co w 1985 r. dało początek płytom CD-ROM 2 (= płyta CD tylko do odczytu) (standard zgodny z Żółtą Książką - Yellow Book). Do 1991 roku opracowano zapisywalne płyty CD do jednokrotnego (CD-R) oraz wielokrotnego zapisu (CD-RW, standard zgodny z Pomarańczową Książką - Orange Book). Począwszy od roku 1995, w celu zwiększenia pojemności dysków optycznych, głównie w celu umożliwienia zapisu filmów wideo, wprowadzono płytę DVD (tzw. uniwersalny dysk wideo - Digital Versatile lub Video Disc), wykorzystując te same zasady zapisu co w przypadku płyt CD. Jednakże w przeciwieństwie do jednostronnej, jednowarstwowej płyty CD, płyta DVD oferuje możliwość zapisu na dwóch stronach (płyta dwustronna) z dwoma warstwami na każdej stronie (dwuwarstwowa). Ponadto zmniejszenie wielkości ścieżki siedmiokrotnie zwiększa pojemność każdej warstwy płyty DVD. Na przełomie lat 2005/2006, ponownie zwiększono pojemność płyty dzięki wprowadzeniu dwóch konkurencyjnych formatów: HD DVD i Blu-ray Disc (BD). W obu tych przypadkach wykorzystywany jest laser o krótszej długości fali (niebieski laser blue laser"), pozwalający na zrobienie kolejnego kroku na drodze do zmniejszenia wielkości wgłębień stanowiących reprezentację sygnału, a co za tym idzie, stwarzający możliwość gęstszego zapisywania danych na nośniku. W tym kontekście na koniec należy też wspomnieć o dyskach magnetooptycznych. Pierwotnie były one używane w świecie komputerowym do przechowywania danych, utraciły jednak swoje wcześniejsze znaczenie wraz z dramatycznym wzrostem pojemności twardych dysków (HDD), dostępnych za nawet niższą cenę. Na rynku konsumpcyjnym przetrwały one jednak w formie (zapisywalnych) minidysków. Zasady zapisu Płyty CD tylko do odczytu (CD-ROM-y) składają się z przezroczystej poliwęglanowej płytki o grubości 1,2 mm. Na jej górnej powierzchni wytłoczona jest różnej długości ścieżka wgłębień (tzw. pitów) i pól" (tzw. landów). Płytka pokryta jest cienką warstwą aluminium powleczoną warstwą lakieru ochronnego, na której mogą znajdować się informacje o zawartości/etykieta płyty. Laser odczytuje informacje zapisane pod tą warstwą; wiązka lasera ogniskuje się na ścieżce składającej się z wgłębień i pól. Z uwagi na skomplikowany stosunek pomiędzy długością fali lasera a głębokością wgłębień, w przypadku zmiany stanu z wgłębienia na pole i odwrotnie wykrywana jest zmiana intensywności odbitego światła laserowego. Każda zmiana z wgłębienia na pole jest odczytywana jako cyfrowa jedynka, a brak zmiany jako zero. 1 Jeśli chodzi o pisownię angielskiego słowa disc czy disk, niniejsza publikacja stosuje zasady ortografii IASA (Międzynarodowego Stowarzyszenia Archiwów Dźwiękowych i Audiowizualnych): dla płyt analogowych - klasyczna pisownia disc, stosowana przez biblioteki i archiwa. W przypadku nośników cyfrowych, używana jest pisownia disk, zgodnie z ogólnie stosowaną praktyką w świecie technologii informatycznych. Dotyczy to także dysków optycznych (optical disks). Proszę jednak zwrócić uwagę, że płyty kompaktowe (Compact Discs) i minidyski (MiniDisc) to nazwy handlowe i należy zachowywać ich oryginalną pisownię. 2 Jeśli chodzi o terminologię związaną z klasyfikacją dysków optycznych, niniejsza publikacja stosuje się do ostatnich ustaleń w tym zakresie: oryginalnie wytłoczony dysk używany do zapisu informacji ogólnych to CD- ROM. Wraz z pojawieniem się płyt CD nagrywalnych i wielokrotnego zapisu, terminologia ta stała sie niespójna. Dlatego też w ostatnich publikacjach dyski optyczne dzieli się na: - ROM (= wytłoczone, z zapisanymi danymi, Read Only Memory), - R (= nagrywalne) oraz RW lub -RAM (= wielokrotnego zapisu, Random Access Memory). Wszystkie te trzy rodzaje mogą zawierać zapis audio, wideo lub informacje ogólne.

8 8 Płyty DVD mają węższe ścieżki i długości wgłębień/pól, wykorzystywana jest też wiązka światła lasera o krótszej długości fali. Grubość płyty DVD wynosi jedynie 0,6 mm. W przypadku jednostronnych płyt DVD, pusta druga warstwa węglanowa jest spojona z tą połową, na której zapisane są informacje. W przypadku płyt dwustronnych, przyłączona jest druga warstwa z zapisanymi informacjami. Ponadto w przypadku dwustronnych płyt DVD możliwe jest dodanie do każdej warstwy drugiej, półprzepuszczalnej warstwy, pozwalającej na odczytywanie obu warstw z każdej strony, w ten sposób niemal podwajając pojemność płyty. W przypadku zapisywalnych (recordable) dysków optycznych (dyski z barwnikiem - dye disks, płyty CD-R, DVD-R) warstwa informacyjna składa się z rowka w górnej powierzchni poliwęglanowej płytki wypełnionego barwnikiem organicznym. Zapis dokonywany jest przy wykorzystaniu lasera o znacznie większej mocy niż w przypadku lasera odczytującego, który wypala barwnik. W ten sposób tworzona jest sekwencja wzoru: miejsce wypalone miejsce niewypalone, rozpoznawana przez laser odczytujący podobnie jak w przypadku wgłębień i pól na CD-ROM-ach. W przypadku płyt do wielokrotnego zapisu (rewritable) (płyty CD-RW, DVD-RW lub DVD- RAM) warstwa informacyjna składa się głównie z warstwy ze stopu metali, która w drodze skomplikowanego procesu topienia i kontrolowanego chłodzenia pozwala na stworzenie wzoru amorficznych i krystalicznych miejsc mających różne właściwości odbijania światła, które mogą być odczytywane tak jak w przypadku CD-ROM-ów. Proces ten jest odwracalny. Zapis magnetooptyczny oparty jest na warstwie magnetycznej, której współczynnik odbicia zmienia się w zależności od orientacji magnetycznej tej warstwy. Zapis dokonywany jest przez rozgrzanie magnetycznej warstwy informacyjnej wiązką laserową powyżej punktu Curie, co pozwala na (re-)orientację magnetyczną przy zastosowaniu pól magnetycznych o niskim natężeniu. Odtwarzanie odbywa się podobnie jak w przypadku innych dysków optycznych. Nośnik magnetyczny dyski magnetooptyczne są ogólnie omówione razem z właściwymi dyskami optycznymi, z uwagi na ich podobna architekturę. Minidyski z zapisem gotowym do odczytu (replicated) pod względem strukturalnym są identyczne jak płyty CD/DVD-ROM. Składniki i ich trwałość Poliwęglan stosowany do produkcji warstwy nośnej dysków optycznych to przezroczysty polimer. Dyski z wczesnego okresu, zwłaszcza laserowe dyski wizyjne (LV), czasami stwarzają problemy związane z tworzeniem się siateczki drobnych pęknięć na powierzchni, co powoduje, iż polimer traci przezroczystość, a odczyt informacji jest niemożliwy. Można jednak mieć nadzieję, iż nowoczesne tworzywa poliwęglanowe zachowają stabilność przez okres kilku dziesięcioleci. Wszystkie warstwy odbijające, z wyjątkiem tych ze złota, są podatne na utlenianie. Dlatego też warstwa ochronna na płycie CD odgrywa istotną rolę. Musi być ona odporna na wnikanie wilgoci, co nie zawsze działało prawidłowo w przypadku płyt CD z wczesnego okresu. Utlenienie warstwy odbijającej, zwłaszcza aluminium, uniemożliwia odczyt dysku. W przypadku płyt DVD, nie mamy wiedzy na temat trwałości warstwy półprzezroczystej w płytach dwuwarstwowych. To samo dotyczy trwałości spoiwa łączącego dwie połówki płyty DVD. Wielce niepewnym czynnikiem jest trwałość barwników wykorzystywanych do produkcji zapisywalnych płyt CD/DVD. Stosowane są trzy różne barwniki: barwnik cyjaninowy, ftalocyjaninowy i azowy. Wszystkie barwniki są podatne na działanie światła,

9 9 w szczególności promieniowania ultrafioletowego. Wystawienie zapisywalnej płyty CD na działanie światła dziennego sprawi, iż po upływie kilku tygodni nie będą one możliwe do odczytania. Ogólnie określa się trwałość barwników na od 5 do 100 lat, co jest informacją mało przydatną w praktyce. W przypadku płyt DVD-R trwałość półprzezroczystej warstwy także jest nieznana. Na koniec należy stwierdzić, iż niepewna jest także trwałość płyt do wielokrotnego zapisu, a przewidywana długość życia tych płyt w porównaniu do dysków z barwnikiem jest niejasna. Degradacja na skutek odtwarzania W przypadku dysków optycznych nie występuje problem degradacji (możliwej do zmierzenia) na skutek odtwarzania. Jakość zapisu jako czynnik decydujący o długości życia zapisywalnych dysków optycznych Zapisywalne dyski optyczne, głównie dyski z barwnikami (płyty CD-R, DVD-R), stały się bardzo popularnymi nośnikami zapisu audio, wideo oraz informacji. Podobnie jak w przypadku innych nośników cyfrowych, ich niezawodność zależy od skomplikowanego systemu korekcji błędów, pozwalającego na pełną rekonstrukcję informacji, nawet jeśli mniejsze fragmenty nośnika stały się niemożliwe do odczytu na skutek uszkodzenia lub degradacji z powodu upływu czasu. Możliwości korekcji błędów są ograniczone i dlatego też jakość zapisu staje się istotnym czynnikiem decydującym o długości życia nośnika. Doskonały, prawie bezbłędny zapis, daje możliwość korekcji błędów wynikających z nieprawidłowego posługiwania się nośnikiem lub spowodowanych upływem czasu, wpływając na przedłużenie jego przewidywanej długości życia. Jednak w przypadku dysków optycznych, które już na początku swojego życia wykazują wysoki poziom błędów, niewiele pozostaje możliwości w zakresie korekcji dalszych błędów. Długość życia takich dysków optycznych będzie krótsza. W związku z tym, Międzynarodowe Stowarzyszenie Archiwów Dźwiękowych i Audiowizualnych (IASA) zdefiniowało zalecenia dotyczące dysków optycznych określające maksymalny, możliwy do zaakceptowania poziom błędów, w celu zoptymalizowania przewidywanego okresu ich życia, niezależnie od faktycznej długości tego okresu. Problemem związanym z wypalaniem dysków optycznych jest wzajemna zależność pomiędzy obszarami czystymi (nienagranymi) a zapisanymi. Nie istnieją żadne określone standardy w tym zakresie, a procesy automatycznego dopasowania nie zawsze są wystarczająco skuteczne. Przeprowadzone badania wykazały, iż losowo wybrane zestawienia obszarów czystych do zapisanych dają wyniki w 50% możliwe do zaakceptowania a w 50% niekorzystne. W konsekwencji, niezawodność używania zapisywalnych dysków optycznych wymaga dokładnych badań zestawień obszarów czystych do zapisanych, kontroli każdego wykonanego dysku, a także dalszych regularnych kontroli. Z uwagi na wysokie koszty sprzętu do takich testów oraz wymagany duży nakład pracy, do profesjonalnego przechowywania danych wykorzystywane są metody bardziej niezawodne i w ostatecznym rozliczeniu bardziej efektywne kosztowo. (Zalecana lektura: IASA-TC 04, rozdz. 6.6)

10 10 Część 2: Ochrona bierna czynniki związane z otoczeniem zewnętrznym, obsługa i przechowywanie Niniejsza część omawia poszczególne czynniki/zagadnienia dla różnych rodzajów nośników: mechanicznych, magnetycznych i optycznych Woda - wilgotność Woda jest największym naturalnym wrogiem wszystkich nośników audiowizualnych. Ma ona bezpośrednie działanie chemiczne, a także pośrednio wpływa na trwałość nośników. Bezpośredni wpływ chemiczny obejmuje hydrolizę i utlenianie pewnych elementów nośnika. Hydroliza jest reakcją chemiczną pomiędzy wodą, wszechobecną w postaci wilgoci w powietrzu, a niektórymi polimerami. Reakcja ta zmienia właściwości chemiczne i fizyczne oryginalnego polimeru, często dając produkt uboczny, działający jako autokatalizator przyspieszający proces zniszczenia. W przypadku nośników mechanicznych, wilgoć oddziałuje głównie na lakierową powłokę dysku, która kurczy się (???) i staje się coraz bardziej krucha z upływem czasu, co z kolei prowadzi do nagłego pękania powierzchni, uniemożliwiającego odtwarzanie zapisu. Proces hydrolizy zachodzi w warstwie acetylocelulozowej, która z upływem czasu staje się krucha i podatna na łamanie. Proces ten dotyczy także wielu rodzajów spoiwa poliuretanowego stosowanych przy produkcji nowoczesnych taśm magnetycznych (zob. rozdział Spoiwa pigmentów"), z wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami. Poza tymi dwoma dominującymi procesami degradacji chemicznej, z wilgocią związanych jest też kilka innych niekorzystnych procesów starzenia się nośnika. Utlenianie to kolejna reakcja chemiczna, którą przyspieszyć może działanie wody. Jest to potencjalne zagrożenie dla nieoksydowanych, jednorodnych metalowych cząsteczek pigmentów magnetycznych, stosowanych specjalnie do cyfrowego zapisu wideo (zob. rozdział Pigmenty magnetyczne ). Proces ten dotyczy także warstw odbijających dysków optycznych, z wyjątkiem tych ze złota. Bezpośredni kontakt z wodą jest niebezpieczny jedynie dla niektórych płyt bezpośredniego zapisu, zwłaszcza tych na podłożu żelatynowym. Dla większości nośników kontakt z wodą nie jest niebezpieczny, pod warunkiem, iż będzie krótkotrwały, nośniki zostaną starannie oczyszczone, jeśli woda była zabrudzona, i dokładnie osuszone w należyty sposób. Pośrednie działanie wody związane jest z biodegradacją, w szczególności wzrostem pleśni, występującym przy wilgotności względnej (RF) na poziomie 70% i wyższej. Wpływ na działanie pleśni dotyczy prawie wszystkich rodzajów nośników audiowizualnych. Pleśń może rozwijać się na powierzchni płyt analogowych i taśm magnetycznych, uniemożliwiając ich odtworzenie, a w poważniejszych przypadkach pleśń dosłownie zjada warstwy magnetyczne. Znane są także przypadki szkodliwego wpływu pleśni na płyty CD, przez co ich odtworzenie staje się niemożliwe. Dlatego też z powodu jej szkodliwego bezpośredniego lub pośredniego wpływu na nośniki, względna wilgotność musi być utrzymana na niskim poziomie, a każdy bezpośredni kontakt nośnika z wodą możliwie jak najkrótszy. Należy także zwrócić uwagę na wzajemną zależność pomiędzy względną wilgotnością a temperaturą (dalsze informacje na ten temat przedstawione są w rozdziale Temperatura ).

11 11 Temperatura Temperatura wpływa na nośniki audiowizualne w różny sposób, przedstawiony poniżej. Fizyczne działanie temperatury powoduje zmiany wymiarów: ogólnie można stwierdzić, iż nośniki rozszerzają się przy wzroście, a kurczą przy spadku temperatury. Z jednym jednakże wyjątkiem: warstwy podłoża taśm poliestrowych są wstępnie rozciągane. Ich rozszerzalność cieplna jest znacznie większa w grubości niż w długości. Tak więc taśmy poliestrowe pęcznieją ze wzrostem temperatury, zwiększając w ten sposób naciąg taśmy na szpuli. Taśmy na podłożu acetylocelulozowym i z polichlorku winylu reagują w odwrotny, bardziej naturalnie oczekiwany sposób: przy wzroście temperatury następuje poluźnienie zwojów taśmy, a zwiększenie naciągu przy obniżaniu temperatury. Zmiany wymiarów są szczególnie niebezpieczne w przypadku płyt lakierowych, gdyż z powodu różnej rozszerzalności cieplnej podłoża metalowego lub szklanego i kruchej powłoki lakierowej, powłoka ta podatna jest na pękanie. Innym fizycznym skutkiem działania temperatury jest efekt kopiowania między warstwami taśmy magnetycznej, nasilający się proporcjonalnie do wzrostu temperatury. Chemiczne działanie temperatury jest zróżnicowane w zależności od rodzaju nośnika. W różnych temperaturach poszczególne materiały zachowują się w odmienny sposób. Można jednak stwierdzić, iż temperatury od ok. 8 C do 35 C nie mają bezpośredniego, natychmiastowego szkodliwego wpływu na znane nośniki audiowizualne. Temperatura wpływa jednak na szybkość procesów chemicznych, a w konsekwencji, na starzenie się lub degradację nośników. Zgodnie z regułą kciuka, szybkość procesów chemicznych podwaja się przy wzroście temperatury o 10 C, lub wyrażając to inaczej - szybkość starzenia się zostaje opóźniona o 50% przy obniżeniu temperatury o 10 C. W konsekwencji, w celu przedłużenia życia nośników audiowizualnych poprzez opóźnienie procesów chemicznej degradacji, a co za tym idzie, starzenia się nośników, ostrożność nakazuje utrzymywanie wilgotności i temperatury na niskim poziomie. Ponieważ należy unikać zmian warunków klimatycznych w pomieszczeniach, w których nośniki są używane i przechowywane, zalecane jest przestrzeganie dwóch standardów określających warunki przechowywania nośników: Przechowywanie w celu zabezpieczenia nośników: 25-30% RH ± 5%, 8-10 C ± 1 C. Przechowywanie z możliwością dostępu: 40% RH ± 5%, ~ 20 C ± 3 C. Należy zdawać sobie sprawę z tego, że wszystkie wartości pomiędzy 20 a 65% RH oraz od 8 do 35 C nie mają natychmiastowego szkodliwego wpływu na żaden nośnik audiowizualny. Wybór konkretnych wartości jest zawsze oparty na kompromisie pomiędzy dostępnością, wygodą pracowników obsługi i kosztami. Z drugiej strony, należy zauważyć, iż nawet najniższe możliwe do utrzymania wartości nie zapobiegną, a jedynie opóźnią degradację. Archiwa powinny wybrać takie parametry, które będą w stanie utrzymać przez cały rok, 24 godziny na dobę. Kończąc rozdziały poświęcone Wilgotności i Temperaturze należy zwrócić uwagę na wzajemną zależność obu tych parametrów. Temperatura decyduje o bezwzględnej ilości wody, która może pozostawać w postaci gazowej (para). Wyższe temperatury powodują utrzymywanie się większych, a niższe temperatury mniejszych ilości pary. Jeśli dane pomieszczenie jest chłodzone bez jednoczesnego odwilżania powietrza, względna wilgotność rośnie do osiągnięcia poziomu 100% RH. Temperatura, przy której następuje kondensacja nadmiernej ilości pary wodnej skraplającej się na najzimniejszych powierzchniach, zwana jest punktem rosy. Dlatego też w przypadku każdej instalacji klimatyzacyjnej niezbędne jest równoczesne kontrolowanie obu parametrów. Należy tu zauważyć, iż większość konwencjonalnych urządzeń klimatyzacyjnych może nie zapewniać

12 12 dostatecznego odwilżania, powodując mimowolnie wzrost względnej wilgotności, która może zagrażać nośnikom, niwelując potencjalne korzyści wynikające z utrzymania obniżonej temperatury. Mechaniczna deformacja Deformacja mechaniczna stanowi główne zagrożenie w szczególności dla nośników mechanicznych. Kruche nośniki (wałki, płyty szelakowe) mogą ulec połamaniu, a wszystkie podatne są na uszkodzenia powierzchni, powodujące słyszalne trzaski. Podobnie, dyski optyczne należy chronić przed wszelkimi uszkodzeniami mechanicznymi i zarysowaniami. Zarysowania na powierzchni odczytu zakłócą wiązkę laserową, podczas gdy uszkodzona warstwa ochronna grozi utratą stabilności chemicznej warstwy odbijającej. Integralność mechaniczna jest także czynnikiem często niedocenianym przy zabezpieczaniu taśm magnetycznych. W celu zminimalizowania naprężeń, w szczególności w przypadku kruchych taśm na podłożu acelytocelulozowym (AC) oraz wszystkich innych rodzajów cienkich taśm, niezbędne jest zapewnienie optymalnych warunków manipulacji taśmą przy użyciu sprzętu odtwarzającego poprzez korzystanie ze sprzętu najnowszej generacji. Co najważniejsze, wszystkie taśmy szpulowe i kasetowe należy przechowywać jedynie w całkowicie równo nawiniętych zwojach, gdyż każde schodkowe nawinięcie spowoduje zawijanie się krawędzi taśmy, czego skutkiem będą różnego rodzaju problemy przy odtwarzaniu. Płaskie nawinięcie zwojów można najlepiej osiągnąć przewijając taśmę po jej wykorzystaniu, jednorazowo na całej długości. Urządzenia, które nie pozwalają na takie nawinięcie taśmy, należy oddać do serwisu lub wymienić. W przypadku kaset, proces ładowania i wyjmowania kasety wpływa na jej stan, powodując pojawianie się tzw. dropów, czyli zaników sygnału, po kilkudziesięciu takich czynnościach. Dlatego też kasety należy ładować i wyjmować wyłącznie wtedy, gdy ustawione są na nienagranych częściach, na początku lub na końcu taśmy. W związku z powyższym należy pamiętać, aby przy nagrywaniu pozostawić czysty, wystarczający w tym celu fragment taśmy. Kurz, ciała obce, zanieczyszczenie (powietrza) Działanie kurzu i obcych ciał na nośniki audiowizualne może powodować wiele różnych skutków. W przypadku nośników mechanicznych, takim skutkiem mogą być odchylenia igły powodujące słyszalne trzaski. Kurz i ciała obce na taśmie magnetycznej powodują zabrudzenie głowicy odtwarzającej, uniemożliwiając bezpośredni kontakt taśmy z głowicą, co w przypadku zapisu audio powoduje utratę wysokich częstotliwości, a w przypadku zapisu wideo nagłe zaniki sygnału. Jeśli chodzi o dyski optyczne, następują zakłócenia pracy lasera odczytującego, co może prowadzić do nienaprawialnych błędów, a w konsekwencji ostatecznie do wyciszenia sygnału. Kurz i ciała obce mogą mieć różne pochodzenie: głównym ich źródłem jest pył mineralny, zwłaszcza w krajach południowych, na obszarach suchych. Kolejnym istotnym źródłem w środowisku miejskim są cząsteczki pochodzenia włókienniczego. Dlatego też wykładziny podłogowe, tak popularne w biurach w latach 70-tych, absolutnie nie mogą być stosowane w pomieszczeniach, w których archiwizowane są nośniki audiowizualne. Poza wyżej wymienionymi źródłami kurzu, typowymi dokuczliwymi czynnikami są odciski palców, dodatkowo działające jako klej zbierający kurz, oraz artykuły konsumpcyjne. W przypadku taśmy magnetycznej, mamy także do czynienia z problemami natury endogenicznej: cząstki osypujące się z porysowanej taśmy (zwłaszcza w przypadku starych taśm) oraz substancje kleiste z taśm, które uległy hydrolizie, stanowią główną przeszkodę przy odtwarzaniu taśm dotkniętych degradacją. Także zanieczyszczenie powietrza, w szczególności gazowe odpady przemysłowe, mogą w rożny sposób oddziaływać na nośniki audiowizualne. Można zakładać, iż środowisko,

13 13 którego ochronę, w interesie zdrowia ludzi, regulują nowoczesne normy, nie powinno stanowić bezpośredniego zagrożenia dla nośników audiowizualnych. Jednakże jeśli archiwum znajduje się w bezpośredniej bliskości strefy przemysłowej, wskazane jest rozważenie możliwości zainstalowania odpowiedniego systemu filtrów powierza. Z dużą ostrożnością natomiast należy podchodzić do wystawiania materiałów na działanie oparów związanych z pracami remontowymi, takimi jak malowanie, klejenie, itp. Należy przedsięwziąć odpowiednie kroki, aby zapobiec wystawieniu nośników (długotrwałemu) na działanie takich oparów. Światło, promieniowanie ultrafioletowe i rentgenowskie Światło i promieniowanie ultrafioletowe (UV) w różny sposób przyczyniają się do degradacji nośników audiowizualnych. Wiele polimerów, np. polichlorek winylu (PVC), ulega degradacji w przypadku długotrwałego lub stałego wystawienia na działanie światła. Niezwykle niebezpieczny jest wpływ światła na trwałość zapisywalnych płyt CD i DVD ( z barwnikiem ). Badania wykazują, iż stałe wystawienie takich płyt na działanie światła dziennego, w szczególności bezpośrednie działanie promieni słonecznych, powoduje niemożność ich odczytu w ciągu zaledwie tygodni. Dlatego też wskazane jest unikanie wszelkiego niepotrzebnego wystawiania wszystkich nośników audio i wideo na działanie światła, a przede wszystkim, pamiętanie o bezwzględnym zakazie wystawiania ich na bezpośrednie działanie promieni słonecznych, gdyż poza szkodliwym działaniem światła, wytworzona temperatura może działać niszcząco. Promienie rentgenowskie emitowane przez sprzęt kontrolny na lotniskach nie mają żadnego wpływu na nośniki audio i wideo, inaczej niż w przypadku niewywołanych błon filmowych. Nawet niezwykle wysokie dawki, stosowane do odkażania przedmiotów w celu zniszczenia zarazków i drobnoustrojów, takich jak zarodniki wąglika, nie niszczą zapisanych sygnałów. Nie wiemy jednak czy, i w jakim stopniu, może to wpływać na dalszy przewidywany okres życia nośnika poddanego działaniu takiego promieniowania. Pola magnetyczne Pola magnetyczne są naturalnym wrogiem nagrań magnetycznych. Podatność sygnałów zapisanych magnetycznie na degradację, aż do całkowitego usunięcia sygnału, zależy od koercji materiału magnetycznego, tj. oporności na rozmagnesowanie, oraz od rodzaju reprezentacji sygnału na taśmie. W przypadku taśmy magnetycznej o średniej koercji, typowej dla dźwiękowych nagrań analogowych (współczynnik koercji ok. 400 Oe (erstedów)), maksymalne dozwolone natężenie pola zostało określone na poziomie: 5 Oe (= 400 A/m) AC 25 Oe (= 2000 A/m) DC Taśmy chromowe i metalowe charakteryzują się wyższą koercją. Najbardziej podatną reprezentacją sygnału jest analogowy (liniowy) zapis audio, chociaż wpływ pola magnetycznego może także dotyczyć ścieżek audio na taśmach wideo. Nagrania FM audio, wszystkie nagrania wideo oraz wszystkie nagrania cyfrowe są bardziej odporne na działanie pola magnetycznego. Najbardziej niebezpiecznymi źródłami pól magnetycznych, używanymi w archiwach, są mikrofony dynamiczne, słuchawki dynamiczne oraz głośniki i urządzenia magnetoelektryczne (mierniki poziomu). Ponieważ natężenie pola spada wykładniczo wraz z odległością, nawet najsilniejsze pola emitowane przez te przyrządy, jeśli znajdują się w odległości 15 cm od nagranych taśm, są znacznie poniżej wyżej określonych progów.

14 14 Ogólnie należy wspomnieć, iż istnieje kilka innych niebezpiecznych źródeł pól magnetycznych. Należy bezwzględnie unikać magnesów do tablic magnetycznych, z uwagi na szkodliwe skutki ich przypadkowego bezpośredniego kontaktu z taśmą magnetyczną. Należy także zwrócić uwagę na system odgromowy w budynku. Nośniki magnetyczne muszą być przechowywane w możliwie jak największej odległości od przewodów odgromowych. Także duże transformatory i silniki elektryczne mogą wpływać na nośniki magnetyczne. Przechowywanie i systemy regałów Wybór lokalizacji dla pomieszczeń magazynowych w danym budynku wymaga starannych przemyśleń. Idealną lokalizacją jest ich usytuowanie w środku budynku, nieznacznie powyżej poziomu terenu. Taka lokalizacja pozwoli na osiągnięcie skutecznej i niezależnej kontroli nad wszystkimi czynnikami dotyczącymi otoczenia zewnętrznego, temperaturą, wilgotnością i wodą, kurzem i zanieczyszczeniem, światłem oraz magnetycznymi polami rozproszenia. Każda lokalizacja na skraju budynku utrudnia taką kontrolę, ograniczając jej efektywność. Lokalizacja poniżej poziomu terenu podnosi koszty klimatyzacji. Magazyny powinny być ognioodporne i zabezpieczone przed zalaniem, które może wystąpić z szeregu różnych przyczyn. Obecnie najczęściej używane są regały metalowe (stalowe). Korzystanie z nich do przechowywania nośników magnetycznych nie wiąże się z żadnym ryzykiem, o ile nie są one same namagnetyzowane, i nie ma takiej możliwości, aby posłużyły jako część instalacji odgromowej w przypadku uderzenia pioruna. Obecnie odradza się korzystanie z drewnianych stojaków, preferowanych w latach 50-tych i 60-tych, z uwagi na możliwe reakcje pomiędzy substancjami stosowanymi do obróbki chemicznej a nośnikami audiowizualnymi. Wszystkie nośniki, dyski, płyty, taśmy oraz kasety, należy przechowywać w pozycji pionowej. Tylko miękkie płyty bezpośredniego zapisu, jak np. płyty żelatynowe lub decelitowe, powinny być przechowywane ułożone jedna na drugiej w niewielkich stosach, maksymalnie 10 płyt. Powierzchnie magazynowe powinny być klimatyzowane w celu utrzymania parametrów omawianych powyżej. Idealną sytuacją jest możliwość zapewnienia filtrowania powietrza. Niewielkie nadciśnienie w magazynach zapobiegnie przedostawaniu się tam kurzu. Podłogi powinny być wylane betonem lub wyłożone innymi nieścieralnymi materiałami, takimi jak płytki ceramiczne, w ciemnym kolorze, aby łatwo było na nich widać zabrudzenia. Zagrożenia ogólne Ogień Sprawy ochrony przeciwpożarowej oraz środków gaśniczych należy traktować z największą uwagą. Poza zadaniem ochrony bezcennych materiałów, należy zdawać sobie sprawę z tego, że palące się środki audiowizualne wytwarzają wysoce toksyczne dymy, stanowiące duże zagrożenie dla zdrowia ludzi. Skutkiem takich zdarzeń może być nie tylko niepowetowana strata zbiorów, ale także skomplikowane i drogie odkażanie pomieszczeń. Idealnym rozwiązaniem jest podział całego budynku na odpowiednie strefy pożarowe wyposażone w system wykrywania dymu i ognia. Pomieszczenia magazynowe powinny być ognioodporne i wyposażone w automatyczny system gaszenia ognia. Obecnie do gaszenia materiałów tradycyjnych oraz serwerowi archiwów cyfrowych powszechnie stosowane są gazy zastępujące halon. Systemy wytwarzające tzw. suchą mgłę, działające na zasadzie natryskiwania rozpylającego wodę w magazynach, zyskują na popularności, jeśli chodzi

15 15 o gaszenie tradycyjnych materiałów, gdyż efekt chłodzący spełnia istotną rolę dla ochrony nośników, podczas gdy uszkodzenia spowodowane przez działanie wody są minimalne. Ręczne gaśnice powinny zawierać CO 2. Nie wolno stosować wody, a zwłaszcza proszku, najbardziej popularnego środka stosowanego w gaśnicach biurowych. Woda Poza utrzymywaniem niskiego poziomu wilgotności (patrz powyżej), szczególną uwagę należy zwrócić na zabezpieczenie pomieszczeń przed zalaniem na skutek różnych możliwych przyczyn. Dlatego też pomieszczenia magazynowe powinny być zabezpieczone przed przedostaniem się do nich wody ze wszystkich stron, co można najlepiej osiągnąć przez usytuowanie ich na wyższym od parteru poziomie. Wodoodporne stropy zabezpieczą przed przedostaniem się wody wyciekającej z instalacji wodociągowych na skutek awarii lub używanej do gaszenia ognia na wyższych piętrach. Nie powinny się w tych pomieszczeniach znajdować żadne podłączenia do instalacji kanalizacyjnej, przez które w przypadku powodzi może wpływać woda. Jeśli nie można uniknąć lokalizacji pomieszczeń magazynowych w piwnicach, należy zwrócić szczególną uwagę na ich zabezpieczenie przed dostaniem się wody w wyniku powodzi i podtopień. Wskazane jest zainstalowanie automatycznych pomp. W każdym bądź razie, materiały powinny znajdować się w pewnej odległości od podłogi, w celu ich zabezpieczenia przed wodą przynajmniej przez pewien okres czasu, do podjęcia działań prewencyjnych. Wybrana bibliografia Niniejsza bibliografia nie ma na celu przedstawienia pełnego przeglądu dostępnej literatury poświęconej ochronie i przechowywaniu nośników audiowizualnych, koncentrując się na najnowszych publikacjach o charakterze ogólnym, w których znaleźć można odniesienia do dalszych, bardziej specjalistycznych pozycji. Większość z nich jest także dostępna w Internecie. Normy Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Komunikacji - AES-Standards, dostępne na stronie internetowej pod adresem < AES (2003): zalecana przez AES praktyka określająca sposoby ochrony i konserwacji nośników audio -- Sposoby przechowywania i postępowania z nośnikami -- Przechowywanie taśm magnetycznych na podłożu poliestrowym AES (2003): norma AES określająca sposoby ochrony i konserwacji nośników audio Metoda określania przewidywanej długości życia płyt CD (CD-ROM) na podstawie oceny wpływu temperatury i względnej wilgotności (ze zmianą z 2001 r.: Amendment ) AES : norma AES określająca sposoby ochrony i konserwacji nośników audio - Metoda określania przewidywanej długości życia dysków magnetooptycznych (M-O) na podstawie oceny wpływu temperatury i względnej wilgotności. AES : norma AES określająca sposoby ochrony i konserwacji nośników audio -- Przewidywana długość życia informacji zapisanych na zapisywalnych systemach CD -- Metoda określania przewidywanej długości życia na podstawie oceny wpływu temperatury i względnej wilgotności.

16 16 Boston, George (Ed): Safeguarding the Documentary Heritage. A guide to Standards, Recommended Practices and Reference Literature Related to the Preservation of Documents of all kinds. (Zabezpieczanie dziedzictwa dokumentacyjnego. Przewodnik po normach, zalecanych praktykach i literaturze dotyczącej przechowywania wszelkiego rodzaju dokumentów), UNESCO, Paryż 1998 Wersja dostępna w Internecie: < > Rozszerzona wersja na płycie CD-ROM, UNESCO, Paryż 2000 (możliwość zamówienia pod adresem: a.abid@uneso.org) Byers, Fred R. Care and Handling of CDs and DVDs - A guide for Librarians and Archivists. (Opieka i zasady postępowania z płytami CD i DVD Przewodnik dla bibliotekarzy i archiwistów), NIST Special Publication National Institute of Standards and Technology, Washington DC, 2003 Wersja dostępna w Internecie: < > Ostrzeżenie: Ta skądinąd pożyteczna publikacja nie omawia problemu jakości zapisu jako decydującego czynnika wpływającego na długość życia nośnika. IASA Task Force on Selection (Grupa robocza Międzynarodowego Stowarzyszenia Archiwów Dźwiękowych i Audiowizualnych ds. Selekcji), Marcella Breen et al.: Selection criteria of analogue and digital audio contents for transfer to data formats for preservation purposes (Kryteria selekcji treści analogowych i cyfrowych zapisów audio dla potrzeb ich przenoszenia na inne formaty zapisu danych w celach ochronnych). Międzynarodowe Stowarzyszenie Archiwów Dźwiękowych i Audiowizualnych (IASA) IASA Technical Committee (Komitet Techniczny IASA), The Safeguarding of the Audio Heritage: Ethics, Principles and Preservation Strategy (Zabezpieczenie dziedzictwa audio: Etyka, zasady i strategie zachowania), red. Dietrich Schüller (=IASA Technical Committee - Standards, Recommended Practices and Strategies /Standardy, zalecane praktyki i strategie/, IASA TC- 03), wersja 3, 2005; Wersja dostępna w Internecie:< 03 Version 3 (2).pdf > IASA Technical Committee (Komitet Techniczny IASA), Guidelines on the Production and Preservation of Digital Audio Objects (Wskazówki dotyczące wytwarzania i przechowywania obiektów cyfrowych z zapisem audio), red. Kevin Bradley (=IASA Technical Committee - Standards, Recommended Practices and Strategies, IASA TC-04), 2004 JTS - Joint Technical Symposia, Proceedings (Wspólne Sympozja Techniczne, materiały z obrad) 1987 Berlin 1990 Ottawa 1995 Londyn 2000 Paryż 2004 Toronto Kunej, Drago, Instability and Vulnerability of CD-R Carriers to Sunlight (Nietrwałość i podatność nośników CD-R na uszkodzenia w wyniku działania światła słonecznego) w: Proceedings of the AES 20th International Conference Archiving Restoration, and New Methods of Archiving (Obrady XX Międzynarodowej Konferencji AES poświęconej konserwacji materiałów archiwalnych oraz nowym metodom archiwizacji), Budapeszt, 5-7 października 2001, AES New York 2001, Library of Congress (Biblioteka Kongresu), Cylinder, Disc and Tape Care in a Nutshell (Kilka słów na temat opieki nad wałkami fonograficznymi, płytami i taśmami) < > Plathe, Axel i Dietrich Schüller, Koordynatorzy wirtualnej wystawy poświęconej zabezpieczeniu dziedzictwa dokumentacyjnego: Safeguarding Documentary Heritage. A Virtual Exhibition <

17 17 St-Laurent, Gilles, The care and handling of recorded sound materials (Opieka i sposoby postępowania z nagranymi materiałami dźwiękowymi) (1996) < > Schüller, Dietrich, Preservation of Audio and Video Materials in Tropical Countries (Przechowywanie materiałów audio i wideo w krajach tropikalnych) w: IASA Journal 7/1996, Wersja dostępna w Internecie: < >* Schüller, Dietrich, "Personal" Digital Mass Storage Systems Viable Solutions for Small Institutions and Developing Countries ( Osobiste cyfrowe systemy pamięci masowej pożyteczne rozwiązania dla małych instytucji i krajów rozwijających się) w: IASA Journal 16, 2000, Wersja dostępna w Internecie: < Schüller, Dietrich, Preserving the Facts for the Future: Principles and Practices for the Transfer of Analog Audio Documents into the Digital Domain (Zachowanie faktów dla przyszłości: Zasady i praktyki w zakresie digitalizacji analogowych dokumentów dźwiękowych) w: Journal of the Audio Engineering Society (JAES) 7-8/49, 2001, Literatura w języku niemieckim Schüller, Dietrich, Behandlung, Lagerung und Konservierung von Audio- und Videoträgern. In: Das audiovisuelle Archiv 31/32, 1992 (1993), (CD-R, DVD fehlen, sonst im Wesentlichen noch gültig, Aktualisierung 2005) * Te strony internetowe nie zawierają bibliografii. Pełny tekst znajduje się w wersjach wydanych drukiem. Tłumaczenie na potrzeby warsztatów TAPE Ewa Nowowiejska