S T A R O P O L S K I E

Transkrypt

1 JAN WALAS REZERWAT C I S Y S T A R O P O L S K I E IM. LEONA WYCZÓŁKOWSKIEGO W WIERZCHLESIE LIGA OCHRONY PRZYRODY

2 Okładk projektował Henryk Piaskowski Redaktor i Kier. Wydawnictwa in. K. Szulislawski Nakładem Ligi Ochrony Przyrody, ZZZ w Chojnicach ZAKŁADY GRAFICZNE PZWS W BYDGOSZCZY, UL. JAGIELLOSKA^ l ~ Nakład egz. Papier dr. sat. kł. III 80 g, 61 x 86 cm - Cena zł 5, - Zam W-6

3 Połoenie, dojazd Rezerwat "Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego" w Wierzchlesie, pow. Tuchola, jest połoony na południowo - wschodnim kracu zwartego kompleksu lenego, tzw. Borów Tucholskich, w nadlenictwie Wierzchlas, przy magistrali wglowej lsk - Gdynia, 4 km na południe od stacji kolejowej Wierzchucin, gdzie krzyuje si z magistral linia kolejowa Działdowo - Grudzidz - Chojnice. Wierzchucin jest najlepszym punktem wypadowym do rezerwatu dla podróujcych kolej. Ze stacji kolejowej naley obra drog kołow do nadlenictwa, prowadzc koło tartaku w Wierzchucinie, lub pój ciek

4 wzdłu torów (pojedyncze osoby) w kierunku południowym, a do pierwszych budynków nadlenictwa, gdzie naley si zgłosi, gdy rezerwat jest ogrodzony i brama zwykle bywa zamknita, a klucz od niej znajduje si w nadlenictwie. Podróujcy samochodami lub autobusami powinni dojecha do szosy wiecie - Tuchola i skrci z niej na "Rykowisko" (w pobliu Błdzimia) koło kocioła na drog poln, wiodc w kierunku północnym do nadlenictwa. Droga ta prowadzi najpierw terenem otwartym, potem wchodzi w las, przecina tory, wreszcie wychodzi na polan, na której znajduj si budynki nadlenictwa. Dojcie do rezerwatu z nadlenictwa jest bardzo proste. Obiera si ciek wiodc w kierunku wschodnim i po przejciu przez tory staje si przy południowo-zachodnim cyplu rezerwatu. Brama jest kilkaset metrów dalej, na brzegu łk, wcinajcych si półkolem w cian lasu, po lewej stronie drogi. Opis administracyjny. Rezerwat został utworzony z oddziałów 210 a, 211k1, 211 k2, 211 l, 211 n, obejmujcych razem 36,69 ha powierzchni lenej nadlenictwa Wierzchlas. Pocztkowo obejmował on tylko rozpocierajcy si w kształcie nieregularnej podkowy pas lasu nad jeziorem Mukrz (Oddz. 210 a = 18,5 ha); po wojnie przyłczono do rezerwatu: półkole łk od strony południowej (oddz. 211 k1, n = 11,95 ha), które w przyszłoci ulegnie zalesieniu, cypel lasu w pobliu toru kolejowego (oddz. 211 l = 2,59 ha), gdzie rosn równie cisy oraz młodniki olszowe, lece porodku (oddz. 211 k2 = 3,65 ha). Poszerzenie granic rezerwatu miało na celu stworzenie lepszych warunków ekologicznych dla zabytkowych cisów. Wcielono równie do rezerwatu jezioro Mukrz.

5 Przez rezerwat prowadz liczne cieki ułatwiajce zwiedzanie. S one wygodne i przechodz przez najpikniejsze partie lasu, koło najwikszych osobliwoci przyrodniczych. Rezerwat jest zaliczony do tzw. rezerwatów cisłych. Nie przeprowadza si w nim adnych zabiegów gospodarczych. W wyjtkowych tylko wypadkach zezwala si komisyjnie na pewne prace lene, gdy np. pochylone drzewo grozi zwaleniem si na zabytkowy cis lub gdy chodzi o usunicie z lasu obcego elementu, jakim były wierki przy grobach, posadzone przez jakiego niewiadomego lenika. Rzecz zrozumiała, e w rezerwacie nie wolno zbiera rolin bez zgody konserwatora, łama i obcina gałzi, zwłaszcza gałzi cisa, który jest tu podwójnie chroniony: po pierwsze - jako rolina ustawowo chroniona, po drugie - jako składnik rezerwatu. Celem rezerwatu jest ochrona najpikniejszego i najliczniejszego w Polsce skupienia cisów ze wzgldów naukowych, dydaktycznych, estetycznych i historycznych. Historia rezerwatu Rezerwat cisowy w Wierzchlesie istnieje prawdopodobnie od roku Z tego roku bowiem pochodzi pierwsza notatka, odnaleziona przez Conwentza (1892), o "surowej ochronie" uroczyska "Ziesbusch" w nadlenictwie Wierzchlas. Ochrona miała na celu niedopuszczenie do wyginicia tak rzadkiego i piknego drzewa, jakim jest cis. Rezerwat cisowy w Wierzchlesie mona zatem uwaa za jeden z najstarszych rezerwatów w Polsce. Przed utworzeniem rezerwatu, tzn. przed rokiem 1827, musiały zaj w drzewostanie powane zmiany. wiadczy o tym obecny skład gatunkowy, analizowany przez Paczoskiego. Najstarsze drzewa - sosny, brzozy nale do wiatłolubnych i wydaje si, e weszły one na zrb lub zostały na nim posadzone. wiadczy o tym równie stary opis urzdzeniowy z 1864 roku, w którym wymienia si jako najstarsze drzewa rezerwatu sosny, wówczas letnie, brzozy, lipy dochodzce do 150 lat oraz olsze, osiki, dby i inne drzewa jako letni przymieszk. Cały obszar z cisami wyłczony jest w tym opisie jako specjalnie zasługujcy na ochron. Stan cisów wówczas był dobry. Wspomina o tym ju w 1841 roku nadleniczy Bock, którego grób, łcznie z grobem matki i ony, znajduje si w rezerwacie. Pisze on, e młode pokolenie cisów ronie doskonale.

6 Idea ochrony kiełkowała dopiero w owym czasie. Jej promotor Conwentz podaje przed 70 laty, e według szacunku nadleniczego Friesego w Wierzchlesie rosło ponad 1000 cisów w rónych klasach wieku. Najmniej licznie były reprezentowane klasy rednie; młodzie natomiast, zwłaszcza nalot jedno-, dwuletni, wystpowała bardzo obficie. Rezerwat otaczano stał opiek, ale z drugiej strony urzdzano tu zabawy, była równie strzelnica, a w pewnym okresie zamierzano te zbudowa szkoł. Polskie władze administracji lenej przejmujc rezerwat w roku 1920 otoczyły go z miejsca naleyt opiek. W rezerwacie przeprowadzono cały szereg bada. Dokonana w roku 1928 inwentaryzacja wykazuje 5546 cisów, w tym 1000 osobników wysokopiennych. W sze lat póniej pracownicy Instytutu Badawczego Lasów ustalaj liczb cisów na Okupacja hitlerowska nie wyrzdziła rezerwatowi powaniejszych szkód, mimo i, jak to potwierdzaj pracownicy leni, wywieziono nielegalnie

7 troch drewna cisowego. Liczba cisów zmniejszyła si do 4236 okazów, co wykazała inwentaryzacja w roku 1952, przeprowadzona w ramach zespołowych bada przez pracowników naukowych Zakładu Systematyki i Geografii Rolin Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu. W okresie zatem 24 lat zmniejszyła si liczba cisów o 1/5, czyli o 1310 sztuk. Ten fakt mógłby budzi powane zaniepokojenie, gdyby nie uwzgldniło si nadmiernego zagszczenia drzew w rezerwacie, powodujcego z natury rzeczy wydzielanie si nadmiaru osobników. Po II wojnie wiatowej otoczono rezerwat troskliw opiek. Został on uznany prawnie za rezerwat zarzdzeniem Ministra Lenictwa, pozycja 719, z dnia 18. VI jako rezerwat "Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego" (Monitor Polski Nr 59 z dnia 16. VII. 1956). Nazwanie rezerwatu imieniem Leona Wyczółkowskiego wie si z wielokrotnym pobytem we Wierzchlesie wielkiego polskiego malarza. Malował on ze znanym powszechnie mistrzostwem najgrubszy cis, nazwany przez siebie Chrobrym, sosny i inne szczegóły wntrza lasu. Uroczysko "Cisy Staropolskie" było Wyczółkowskiemu szczególnie bliskie i umiłowane. Nieche nosi ono teraz jego imi dla podkrelenia zasług artysty w niezrównanym odtwarzaniu przez niego pikna drzew i polskiej przyrody. W rezerwacie przeprowadza si liczne badania naukowe, słuy on równie do celów dydaktycznych. Corocznie zjedaj tu liczne wycieczki z województwa bydgoskiego i z całej Polski.

8 Cis i jego znaczenie Cis (Taxus baccata L.) jest jedynym w Europie przedstawicielem rodziny cisowatych (Taxaceae), do której oprócz rodzaju Taxus, posiadajcego kilka gatunków w Azji i Ameryce Północnej, naley wiele innych rodzajów rosncych w Azji Wschodniej (Cephalotaxus); w Ameryce Północnej, Japonii i Chinach (Torreya); na południowej półkuli i we Wschodniej Azji (Podocarpus); na Nowej Zelandii i Tasmanii (Phyllocladus); na Archipelagu Malajskim, w Australii, na Tasmanii i Nowej Zelandii (Dacrydium) oraz w Andach od Patagonii po Chile (Saxegothaea). Cis jest drzewem niskim, dochodzcym w wyjtkowych wypadkach do 17 m wysokoci. Niski wzrost cisa spycha go automatycznie do dolnej warstwy drzew, do ycia pod okapem drzew wysokich. Jest to równoczenie jedna z przyczyn, która w naturze nie pozwala na wykształcenie si czystych drzewostanów cisowych. Jeli one gdziekolwiek wystpuj (południowa Anglia), to powstały zwykle na skutek nieracjonalnie przeprowadzonych zabiegów. Gdy wytnie si z mieszanego drzewostanu bukowo-cisowego buki, to pozostałe cisy rozrastaj si niekiedy i rozmnaaj si do tego stopnia, e nie pozwalaj na usadowienie si drzew liciastych, niszczonych poza tym w młodym stanie przez króliki, zwierzyn płow i bydło. Pie cisa jest prosty lub krzaczasty. Kora pocztkowo czerwonobrunatna, póniej brunatno-szara, złuszcza si duymi płatami jak u platanów. Strzała najczciej piramidalna, czsto nieregularna. Licie s dosy szerokie, na szczycie ostro zakoczone, po górnej stronie ciemnozielone, błyszczce, po stronie dolnej jasnozielone, matowe. Od szpilek jodłowych róni si brakiem dwu podłunie biegncych pasemek białych po spodniej stronie oraz brakiem wycicia na szczycie. Drewno cisa, kora, szpilki i nasiona (za wyjtkiem misistej osnówki) s trujce, bo zawieraj alkaloid taksyn. Szczególnie wraliwe na działanie tej

9 trucizny s konie. Dawka 180 g szpilek cisa powoduje padnicie zwierzcia w 1/2 godziny. Bydło domowe jest mniej wraliwe i przyzwyczaja si do trucizny. Tak samo zajce, jak równie zwierzyna płowa, mog ogryza gałzki cisowe bez szkody. Cis jest drzewem dwupiennym. Na jednych okazach powstaj kwiaty mskie, na innych eskie. W Wierzchlesie (według oblicze w 1952 roku) tylko 1/5 drzew cisowych wytwarza kwiaty eskie, z których powstaj nasiona. Reszta to okazy mskie lub płonne. W tym niekorzystnym stosunku drzew owocujcych do drzew płonnych i mskich dopatrywano si, midzy innymi, przyczyn słabego odnawiania si cisa. Kwiaty cisa nie s zebrane w szyszkowate kwiatostany, jak to jest u wikszoci drzew szpilkowych, lecz wystpuj pojedynczo na młodych gałzkach, czasami jako krótkopdy (kwiaty eskie). Zawizuj si w jesieni. Kwiaty mskie składaj si z 6-15 prcików, główkowało ułoonych, otoczonych łuskami. Kwiaty eskie s jeszcze prociej zbudowane. Składaj si tylko z owocolistka i zalka. Kwitnienie przypada na pierwionie (marzec, kwiecie). Nasiona cisa przypominaj swym wygldem jagody, s one bowiem otoczone szkarłatnoczerwon, nie zrastajc si u szczytu misist osnówk, wyrastajc z nasady zalka. Poniewa osnówka jest smaczna i zwraca sw barw uwag, nasiona cisa s masowo spoywane przez ptaki (kosy, drozdy, kwiczoły, pokrzewki, pliszki) lub inne zwierzta (borsuki zbierajce nasiona na dnie lasu, wiewiórki). Przejcie nasion przez przewód pokarmowy zwierzt przyspiesza kiełkowanie. Normalnie nasiona cisa przeleguj, tzn. kiełkuj po roku lub po kilku latach, gdy łupina jest silnie skutynizowana; nasiona z przewodu pokarmowego zwierzt kiełkuj po kilku miesicach. Znaczenie drewna cisowego Drewno cisowe jest cikie, twarde (ta sama skala twardoci co drewno dbowe), trwałe (odporne na działanie czynników atmosferycznych i wody), elastyczne, barwne i łupliwe. Poza tym jest ono drobnosłoiste - przecitny przyrost szerokoci słoja szacuje si na 2 mm; w naturalnych jednak warunkach, w cienistym lesie, cis przyrasta duo wolniej na grubo i jako redni roczn szeroko słoja naley przyj w Wierzchlesie szeroko poniej l mm (0,7 mm). Wszystkie właciwoci drewna cisowego, niezwykle cenne, spowodowały, e znalazło ono i znajduje obecnie niezwykle szerokie zastosowanie. Uywano go masowo do wyrobu łuków i kusz, sporzdzano z niego ozdobne naczynia, puchary, kasety, beczki, trzonki do noy, grzebienie, róne narzdzia; uywano równie do prac snycerskich. Niekiedy pnie cisowe miały zastosowanie do budowy portów (winoujcie), dobudowy domów (dworki cisowe), ciesze pnie jako ogrodzenie lub jako pale do winnic. Wzmianki o znaczeniu drewna cisowego mona spotka w rónych ródłach historycznych. Z pisarzy staroytnoci Dioskorides i Pliniusz podkrelaj trujce właciwoci cisa. Pierwszy z nich wyraa obaw, e nawet odpoczynek w cieniu cisa moe by szkodliwy, drugi widzi niebezpieczestwo

10 nie tylko w zapachu wydawanym przez kwitncy cis, ale odradza nawet picia wina z pucharu wykonanego z drewna cisowego. Gajusz Juliusz Cezar wspomina w relacjach z wojen galijskich obok wanych wydarze politycznych i bitew równoczenie o wystpowaniu cisa. Widocznie w owym czasie cis stanowił wany surowiec. Spotykamy równie liczne wzmianki o uywaniu cisa do celów magicznych i obrzdowych. Kapłani greccy nosili na głowach wiece mirtowo-cisowe, ludno grecka na znak ałoby wplatała we włosy gałzki cisa. Kult cisa przetrwał w niektórych okolicach do dnia dzisiejszego. W Kantonie Graubünden zdobi si wiecami cisowymi drzwi podczas wesela, gdzie indziej wierzy si, e cis zabezpiecza przed czarami i chroni przed uderzeniem pioruna. Czsto uywa si gałzek cisowych do wieców pogrzebowych lub do palm wielkanocnych. Warto równie zaznaczy, e przed 3350 laty uyto pnia cisowego do wykonania rzeby królowej egipskiej Teje, a w przedhistorycznych budowach palowych w Austrii 1 Szwajcarii czsto spotyka si przedmioty wykonane z drewna cisowego. Wród wzmianek historycznych o cisie na specjaln uwag zasługuje rozporzdzenie króla polskiego Władysława Jagiełły z roku 1423, bdce pierwszym aktem prawnym w Europie, chronicym cis, a dowodzce równoczenie wielkiego znaczenia gospodarczego tego drzewa. Brzmi ono nastpujco: "Jeliby kto wszedłszy w las drzewa, które znajduj si by wielkiej ceny jako jest cis abo im podobne podrbał, tedy moe by przez pana abo dziedzica pojman, a na rkojemstwo tym, którzy on prosi bd, ma by da. Tyme obyczajem o gajach, gdzie mało lasów ma by zachowano. Władysław Jagiełło w Krakowie i w Warcie R. P. 1423". "Wymieranie cisa" Uwaa si powszechnie, e cis jest drzewem wymierajcym, e nie znajduje dogodnych warunków odnowienia w naszych lasach. Bezsprzecznie jest w tym mniemaniu duo racji. Rola bowiem cisa w naszych lasach zmniejszyła si w cigu ostatnich stuleci katastrofalnie. Przyczyn tego stanu rzeczy nie naley jednak szuka w zmniejszeniu si ywotnoci gatunku, lecz w gospodarce ludzkiej, która od wieków jakby si sprzysigła i działa stale w kierunku zmniejszenia stanu ilociowego tego cennego drzewa. Najwikszy wpływ na zmniejszenie si iloci cisa wywarł okres redniowiecza do XVI wieku włcznie. W tym czasie cis był wszdzie masowo wycinany ze wzgldu na cenne drewno do wyrobu łuków, kusz, mebli, rónych sprztów uytku codziennego itp. Gdask był w tym czasie jednym z najwaniejszych portów eksportu cisa. Szły tdy olbrzymie iloci drewna cisowego z Polski, Litwy i Prus. Za czasów saskich resztki naszych lasów cisowych zostały przetrzebione przez centra meblarskie w Gdasku i Kolbuszowej. Gdask przetrzebił lasy Pomorza, Kolbuszowa lasy południowej Polski. Oba centra przemysłowe umieciły si w pobliu gromadnego wystpowania cisa, gdy, jak wspomina Rzczyski w roku 1745, drewna cisowego dostarczało głównie województwo

11 sandomierskie (okolice Szydłowca, Stanów, Gorzelni, Kochanowa, Gór witokrzyskich) oraz województwo pomorskie (szczególnie okolice Borzechowa i Osieki). Nierzadko wystpował wówczas cis w województwach krakowskim i sieradzkim oraz w Ziemi Sanockiej i Ziemi Przemyskiej. W wieku XX zdarzało si te niejednokrotnie masowe i bezmylne niszczenie cisa. Tak np. w roku 1919 wyrbano w Jasieniu koło Radomska w jednym roku około cisów do huty szkła. Jedna zatem przyczyna zmniejszania si iloci cisa, od wczesnych czasów historycznych po dzie dzisiejszy, tkwi w nadmiernej eksploatacji drewna cisowego. Oceny naszych kronikarzy, wród nich i Długosza, e w Polsce cis wystpuje obficie i tworzy tu "całe lasy", nie były przesadzone. Druga, niemniej wana, przyczyna stałego zmniejszania si iloci cisa tkwi w coraz to intensywniejszej od XVII wieku gospodarce lenej, która przez wprowadzenie czystych zrbów, a potem jednolitych, jednogatunkowych kultur, coraz bardziej eliminowała cis z naszych lasów. Odnawianie si cisa

12 Wszdzie prawie, gdzie cis wystpuje z natury, obserwujemy w Polsce obsiew cisa w pobliu drzew macierzystych lub z dala od nich (okolice Cieszyna, Sanoka, Radomska, Puszcza Borecka, Bory Tucholskie). Równie w najbliszym ssiedztwie lenictwa Wierzchlas, w lenictwie Jelenia Góra, ronie pikna grupa cisów, które tu wyrosły z nasion przyniesionych przez ptaki, prawdopodobnie z Wierzchlasu. W samym rezerwacie "Cisy Staropolskie" nasiona cisa kiełkuj w korzystnych latach masowo, tworzc miejscami szczotk na dnie lasu. Gdy jednak poszukujemy okazów kilku- lub kilkunastoletnich, prawie wcale ich nie znajdujemy. Nad jeziorem rosło do niedawna kilka sztuk 7-9 letnich, a w czci zachodniej rezerwatu znajduje si równie kilka młodych cisów, których wiek mona by szacowa na dwadziecia kilka lat. Gdyby przyj przecitny roczny przyrost słoja w Wierzchlesie l mm, wówczas cisów ponad 100 letnich rosłoby tu 1136, co odpowiadałoby szacunkowi nadleniczego Friesego. Reszt stanowiłyby osobniki młodsze (3100 okazów). Wród nich najliczniej byłaby reprezentowana grupa drzew letnich (2086 drzew). Od roku zatem 1850 do 1900 istniałyby najlepsze warunki dla rozwoju cisa (pomiary gruboci

13 pni zostały wykonane w 1952 roku). Potem, na skutek silnego zagszczenia drzew i przeprowadzonych prac melioracyjnych, warunki dla rozwoju cisa uległy zmianie na gorsze. Poprawi si one z chwil, gdy dojdzie do wydzielenia si nadmiernej iloci drzew na jednostk powierzchni. Wydzielenie obejmie bezsprzecznie równie cisy, których ilo jest równie bardzo dua. Kilkuletnie obserwacje kiełkujcych cisów w iloci 1000 sztuk, rozrzuconych na kilku powierzchniach obserwacyjnych, wykazały, e cisy gubi nie tylko brak wiatła (wyrastaj w pierwszym roku jako wtłe siewki), ile nadmierna produkcja ciółki. Gruba warstwa ciółki, przesycona wod, zbita i zamarznita dusi młode rolinki. Niemał rol odgrywaj w giniciu siewek choroby i szkodniki, np. myszy, a przy starszych, trzechletnich okazach - zajce i sarny. Odrbny problem to zagłuszanie siewek cisa na miejscach widnych, w lukach drzewostanu, przez silniej od cisa rosnce siewki jaworów i klonów. Rozmieszczenie cisa w Europie i Polsce Zasig cisa pospolitego (Taxus baccata L.) obejmuje prawie cał zachodni i rodkow Europ, południowo-zachodni cz Azji, Azory, Mader i Algieri. Północna granica zasigu przebiega w pobliu równolenika 60, południowa - przez południow Francj, Alpy, Apeniny (obejmujc Sardyni, Sycyli i Algieri) do Grecji i std do Małej Azji. Wschodni granic wyznacza linia obejmujca zachodnie czci republik: Estoskiej i Litewskiej, biegnca do północno-wschodniego naroa granic Polski, std Biebrz i Narwi do jej ujcia, potem Bugiem do Wisły, Wisł od Modlina po Sandomierz, potem wzdłu Sanu a po Przemyl, skd skrca wzdłu Dniestru na Drohobycz, Stanisławów. Cis lubi gleby wiee, rednio wilgotne, wapienne. Unika gleb zbielicowanych, nie znosi niskich temperatur i suchego klimatu. W poszczególnych wypadkach ronie jednak na glebach bezwapiennych, jak np. kwarcytach, granitach, piaskowcach. Dobrze ronie w

14 górach. W Tatrach dociera na wysoko 1380 m npm., w Alpach ponad 1400 m, w górach Hiszpanii południowej po 1948 m npm. Podnóa Alp, Sudetów, Karpat stanowiły właciwie główne centrum wystpowania cisa. Drugie centrum znajdowało si w obszarach nadmorskich (Pomorze, Pojezierze Mazurskie, Litwa). Sporód naszych drzew cis znosi najwiksze zacienienie. Bardzo czsto buduje drzewostany razem z bukiem. W Polsce mamy 14 rezerwatów cisowych rozmieszczonych w rónych czciach kraju. Na szczególn uwag zasługuje drugi rezerwat w obrbie Borów Tucholskich, na kracu zachodnim - w nadlenictwie Czarne koło Człuchowa. Ronie tam ponad 2000 cisów o koronie kopulastej i zbitej, co wiadczyłoby o znacznym przerzedzeniu drzewostanu przed kilkudziesiciu laty. I tutaj równie ocalała tak liczna grupa cisów głównie dziki niedostpnoci terenu, gdy wyspa lasu jest otoczona wokół bagnami. Gleba w rezerwacie jest wilgotna, bagnista, stosunki wietlne lepsze ni w Wierzchlesie. W skład drzewostanu wchodz sosny, dby, kiepsko rosnce buki, brzozy, olsze, lipy, jesiony. Podszycie stanowi głównie leszczyna i jałowiec. W runie du rol odgrywaj trawy i turzyce, powodujce zadarnienie i utrudniajce odnowienie. Obok tych rolin wystpuj jeszcze pospolite gatunki właciwe lasom liciastym. Dwa inne rezerwaty cisowe, liczce 1627 i 1860 okazów cisa, znajduj si w nadlenictwie Bardo lskie, powiat zbkowicki. Reszta rezerwatów cisowych rozrzucona jest w województwach: kieleckim, łódzkim, katowickim, rzeszowskim, olsztyskim. Najgrubszy okaz cisa na ziemiach Polski ronie w Henrykowie Lubaskim koło Lubania na Dolnym lsku. Obwód pnia tego drzewa wynosi 5,06 m. Gdyby przyj przecitny przyrost roczny słoja na l mm, cis ten miałby 800 lat. Poniewa stare okazy przyrastaj bardzo wolno, mona przypuci, e cis w Henrykowie jest znacznie starszy i ma lat. Drugi z kolei co do gruboci cis - o obwodzie pnia 3,75 m - ronie w Bystrzycy, pow. Lwówek lski. Jest to najgrubszy okaz eski, gdy poprzednio wymieniony z Henrykowa jest mski. Trzecie miejsce zajmuje odkryty niedawno cis w Mogilnie, pow. Nowy Scz, o obwodzie 3,30 m. Najgrubszy cis w Wierzchlesie zwany przez Wyczółkowskiego "Chrobrym", ma w obwodzie 288 cm, natomiast uchodzcy "dawniej -za najgrubszy "cis Raciborskiego" w Harburtowicach w powiecie Wadowice ma w obwodzie 280 cm. Szata rolinna rezerwatu Rolinno rezerwatu jest bardzo bogata. Ronie tu z natury 18 gatunków drzew (cis - według Steckiego i Belli w trzech odmianach, sosna, grab, db szypułkowy, buk - dwa okazy, olsza czarna, brzoza brodawkowata i omszona, osika, wiz górski, wiz szypułkowy, jarzb pospolity, dzika grusza i dzika jabło, jawor, klon, lipa drobnolistna, jesion wyniosły) oraz 19 gatunków krzewów (jałowiec, leszczyna, wierzba szara, wierzba iwa, porzeczka czarna, czerwona i alpejska, czeremcha, głóg jednoszyjkowy, dzika róa, malina, wawrzynek wilczełyko, trzmielina pospolita, trzmielina brodawkowana, szakłak pospolity, szakłak kruszyna, dere widwa, kalina pospolita, bez

15 czarny). Wikszo krzewów gromadzi si głównie na brzegach rezerwatu, gdzie niektóre z nich rosn masowo. Z obcych drzew i krzewów ronie przy grobie jamin, posadzony tutaj, oraz wejmutka (jeden okaz we wschodniej partii rezerwatu). Trafiajcy si czasem w podrocie wierk pochodzi z posadzonych przy rezerwacie 12 wierków, które zostały usunite po drugiej wojnie wiatowej, gdy zachodziła obawa, e mog si rozszerzy w rezerwacie. Rolinno zielna rezerwatu jest reprezentowana przez około 120 gatunków. Niektóre z tych gatunków zasługuj na szczególn wzmiank ze wzgldu na rzadko wystpowania w Polsce północnej, jak np. obuwik, pikny storczyk o rozdtej warce, zjawiajcy si prawie corocznie w kilkudziesiciu okazach na wapiennym podłou (kreda jeziorna), ywiec bulwkowaty, perłówka jednokwiatowa. Inne odgrywaj w runie olbrzymi rol i s bardzo pospolite na terenie całego rezerwatu, jak np. gwiazdnica gajowa, szczyr trwały, zawilec gajowy i jaskrowaty, przylaszczka, fiołek Riwina, groszek wiosenny, szczawik zajczy, podagrycznik, miodunka ma, pszenice gajowy, gajowiec ółty, marzanka wonna, konwalia, konwalijka dwulistna, kosmatka owłosiona, kostrzewa lena. W olszynach bardzo licznie wystpuj: niecierpek, czartawa drobna, pokrzywa, turzyca zaostrzona; z paproci: narecznica błotna i wietlica samicza. W suchych i widnych partiach lasu ronie czsto malina kamionka, bardzo rzadko siódmaczek i borówka czarna, stanowice element borowy. Wiele z wymienionych gatunków tworzy rozległe płaty. W miejscach wilgotniej szych spotka mona łany szczyru, w miejscach bardziej widnych - łany kostrzewy lenej z konwali, w miejscach podmokłych - łany narecznicy błotnej, turzycy zaostrzonej. W rezerwacie mona równie znale płaty lasu pozbawione kompletnie runa ze wzgldu na zbyt silne zacienienie. Najpikniej wyglda rezerwat na przedwioniu i wczesn wiosn, kiedy masowo zakwitaj w runie przylaszczki, zawilce, miodunka, groszek wiosenny i kokoryczka. Roliny te, korzystajc z nagromadzonych w poprzednim roku w podziemnych organach materiałów zapasowych oraz ze wiatła, które dociera na dno lasu prawie w pełni, z powodu zrzucenia lici przez drzewa, rozwijaj kwiaty przed limi i tworz barwny kobierzec mienicy si od barw białych, niebieskich, róowych, ółtych. Wymieniona poprzednio lista drzew, krzewów oraz rolin zielnych, odgrywajcych w rezerwacie du rol, wskazuje, e w rezerwacie mona si spodziewa rónych typów lasu. Zrónicowanie tych typów, czyli zespołów lenych, zalene jest od poziomu wody gruntowej i jego wahnie (olszyny bywaj zalane w jesieni i na wiosn wod do 60 cm ponad powierzchni ziemi), od rodzaju gleby itp. Zachodnie rami podkowy lenej, stanowicej star cz rezerwatu, i cz rodkowa starego rezerwatu stanowi reszt nierozmytej moreny, która niegdy sterczała jako wyspa wród rozlewajcych si szeroko wód obecnego, znacznie zmniejszonego jeziora Mukrz. wiadczy o tym kreda jeziorna, zalegajca na głbokoci l m na brzegu południowym

16 rezerwatu. Kiedy rami jeziora, otaczajce rezerwat od strony południowej, uległo spłyceniu i zaroniciu pod wpływem naturalnych przemian, biorcych swój pocztek w zmianach klimatycznych, na miejscu lustra wodnego powstały pasy oczeretów i szuwarów, podmokłych łk bagiennych i miejscami olszyn. Wyspa lasu, oddzielona z jednej strony jeziorem, a z innych stron podmokłymi łkami i olszynami, była w dalszym cigu niedostpna i ocalała przed eksploatacj w wiekach rednich, kiedy masowo wycinano cisy. Dogodny dostp uzyskano do niej dopiero z chwil przeprowadzenia melioracji na łkach midzy jeziorem Mukrz a jeziorem Ostrowite. Poziom wody w jeziorach obniył si wówczas o około 2 m. Kiedy zatem dawniej najwysze wzniesienie nad jeziorem wznosiło si około 6 m nad poziom wody, obecnie, po przeprowadzeniu prac melioracyjnych, wznosi si ono 8,40 m ponad lustro wody. Znikły wcinajce si w las zatoki jeziora. Rozpoczła si inwazja lasu na tereny pozbawione wody, z drugiej strony rozpoczła si przebudowa wielu drzewostanów, zwłaszcza za olszyn, w kierunku grdów. Równoczenie las stał si dostpny dla eksploatacji, która tu weszła czystym zrbem, jak przypuszcza Paczoski na podstawie struktury biologicznej drzewostanu. Wschodnie rami rezerwatu ley na terenie zandrów, tj. rozmytych piasków, wypłukanych przez wody lodowca. Łki, młodniki olszowe, wcielone obecnie do rezerwatu, zajmuj gleby bagienne. Trzy czwarte powierzchni lenej rezerwatu mona zaliczy do typu lasu, zwanego grdem, zblionego swym składem i bogactwem florystycznym do buczyn. Wykształca si on zarówno na glebach morenowych w pagórkowatej czci rezerwatu, jak i na yznych piaskach zandrowych o wysokim poziomie wody gruntowej. W zagłbieniach panuje grd niski z kokoryczk i szczyrem, na zboczach grd zbliony do buczyn z kostrzew len, perłówk jednokwiatow. Tam gdzie kwasota gleby jest wiksza, do głosu dochodz szczawik zajczy, konwalijka dwulistna. Z drzew masowo wystpuj w grdzie cis, grab, klon, jawor, lipa i sosna. Drugi wyrany typ lasu to olesy. Zajmuj one zagłbienia terenu, okresowo zalewane wod. Najpikniejsze płaty olesu wykształcaj si we wschodniej czci rezerwatu, gdzie zajmuj one due połacie terenu. Mniejsze fragmenty mona spotka wszdzie, zwłaszcza nad jeziorem. Dawniej olesy odgrywały wiksz rol, gdy poziom wody był wyszy. W olesach panuje olsza czarna, dosy du rol odgrywa brzoza omszona. Cis nie znajduje tu dogodnych warunków. Ronie tylko na brzegach olesów i to dosy dobrze. Obecno sosny i kilku gatunków borowych, które jednak odgrywaj podrzdn rol (malina kamionka, siódmaczek, borówka czarna) wskazuje, e w niektórych partiach las gradowy wykazuje przejcia do lasów mieszanych. Charakterystyka regionu Dostpny do zwiedzania jest teren dawnego rezerwatu, gdzie przebiegaj liczne cieki, specjalnie w tym celu wytyczone. Wszedłszy do rezerwatu przez bram główn, skrcamy zaraz w lewo ciek biegnc wzdłu równoległego do drogi brzegu rezerwatu, ogldamy po drodze stare sosny. Miejscami wystpuj tu pikne

17 krzaki leszczyny, w runie wida duo konwalii. Dotarłszy do skrzyowania cieek, skrcamy w lewo w kierunku widocznych na pagórku grobów rodziny nadleniczego Boka, w pobliu zachodniego naronika starego rezerwatu, gdzie zwykle znajduje si kilka siewek cisa. Po drodze przechodzimy obok najmłodszych drzew cisowych Bory Tucholskie, jeden z najwikszych obszarów lenych Polski, rozpocieraj si nad Brd i Wda, zwan równie Czarn Wod, pasem kilkadziesit km długim (około 100 km) i km szerokim. Wiksze miasta: Tuchola, Chojnice, Kocierzyna, Starogard Gdaski, Gniew, wiecie, Nowe, Człuchów, Koronowo rozwinły si na kracach Borów. W rodku Borów powstały tylko wiksze wsie lub małe miasteczka (Osie, liwice, Czersk). Podłoe stanowi w północnej czci obszaru wielkie piaszczyste obszary zandrów (zandr Brdy, zandr Wdy) sigajce jzykiem a po Bydgoszcz. Jest to najwikszy na Pomorzu obszar piasków, przedzielonych rzadko (w okolicach Tucholi, Chojnic i Kocierzyny) glebami gliniasto-piaszczystymi. W czci południowej mona spotka resztki nierozmytej moreny dennej, nad rzekami aluwialne mady, nad jeziorami gleby mułowo-błotne. Pod wzgldem klimatycznym Bory Tucholskie nale do obszarów o surowym klimacie. Zwikszajcy si ku wschodowi kontynentalizm klimatu, skrajnoci wahnie temperatury, malejca ku wschodowi ilo opadów rocznych wyciskaj na cechach klimatu pitno niekorzystne. wiadczy o tym porednio analiza rolinnoci. Do niedawna Bory Tucholskie wykazywały najwiksze w Polsce zagszczenie reliktów glacjalnych, które tu przetrwały na torfowiskach tysice lat. Obecnie prym pod tym wzgldem przejło, po bliszym zbadaniu, Pojezierze Łczniasko- Włodawskie (wojew. lubelskie). Bory Tucholskie s czci Zachodnio-pomorskiego Pasa Przejciowego, oddzielonego od morza wysokimi girlandami moren czołowych, co powoduje niekorzystne zmiany klimatyczne. Pas ten charakteryzuje si brakiem wierka, modrzewia polskiego, jodły. Masowo tu natomiast wystpuj takie drzewa, jak brekinia (odnawia si wspaniale w Szczerkowie koło Osi), klon polny. Buk wystpuje tylko wyspowo, na glebach lepszych, typu gleb brunatnych. Lasy w Borach Tucholskich utrzymały si głównie na zandrach. Na suchych piaskach wykształca si bór chrobotkowy, bór borówkowy, na nieco yniejszych piaskach panuje las mieszany sosnowo-dbowy, przemieniony gospodark len na jednolite lasy sosnowe. Nad jeziorami i nad rzekami rozpocieraj si olszyny. Grdy spotka mona tylko na yniejszych glebach.

18 Zwiedzanie rezerwatu W podszyciu czsto wida trzmielin brodawkowan, w runie perłówk jednokwiatow. Od grobów wracamy t sam drog lub obchodzimy pagórek i wracamy do tej samej cieki, do znanego skrzyowania. Na skrzyowaniu skrcamy w lewo, w kierunku północno-wschodnim, terenem pagórkowatym, wzdłu przewiecajcego brzegu rezerwatu, mijajc znajdujc si na lewo od cieki zaklsło z fragmentem olszyn. W ten sposób docieramy do rozgałzienia przed nastpnym płatem olszyn w pobliu jeziora. Po drodze mijamy gruby jawor, wiele wspaniałych cisów) niektóre z nich s, niestety, zeszpecone napisami. Skrcajc na rozgałzieniu w lewo, docieramy do brzegu jeziora i równolegle do brzegu pniemy si w gór na najwyszy punkt widokowy rezerwatu, skd roztacza si widok na jezioro, wie Mukrz i okoliczne lasy. Po drodze naley zwróci uwag na pikne i fotogeniczne spltanie kochanków-lipy z cisami. Mimo dosy znacznego wzniesienia widokowego (przeszło 8 m nad poziom jeziora), rosn tu i ówdzie cisy. Ze wzgórka schodzimy w dół, w dalszym cigu wzdłu jeziora, do punktu na brzegu rezerwatu, gdzie schodz si tu cieki. Skrcamy ciek prostopadł do tej, którmy przyszli, w kierunku południowym przez las, pozbawiony prawie runa na skutek silnego zacienienia, w kierunku duego poletka olszyn, który okramy. Potem droga wiedzie midzy tym płatem a rozleglejszym jeszcze od niego płatem w południowo-wschodnim cyplu rezerwatu. Rzucaj si w oczy due obszary poronite narecznic błotn, turzyc zaostrzon, niecierpkiem. Przez suchy dosy las z du iloci sosny, z malin kamionk i małymi kpkami borówki dochodzi si do brzegu

19 rezerwatu, do drogi Cisiny - Wierzchlas. Po przeciwnej stronie drogi, za ogrodzeniem ronie młodnik sosnowy na podobnym typie gleby. Trzeba wróci t sam ciek, która przyprowadziła na brzeg rezerwatu, do pierwszego skrzyowania cieek w pobliu grobu z 1939 roku, tu skrci na lewo w kierunku płatu olszyn i jego brzegiem dotrze do cieki równoległej do biegncej wzgórzami wzdłu jeziora, w kierunku poprzednio spotkanego rowu. Przed rowem zobaczymy na lewo od cieki rzucajcy si w oczy najgrubszy cis rezerwatu, malowany przez Wyczółkowskiego i nazwany przez niego "Chrobrym". Przeszedłszy rów skrcamy koło zeschłych i dziwacznie pokrconych pni cisowych w kierunku głównej bramy. Po drodze mijamy wzgórze dosy widne, z masowo rozrastajcymi si młodymi jaworami i klonami, gdzie równie najdłuej zwykle utrzymuj si młode siewki cisa. W pobliu najgrubszego cisa i przy drodze do bramy rosn stare, ponad 200-letnie lipy. Przed wyjciem z rezerwatu mona jeszcze obserwowa obfite runo złoone w głównej mierze ze szczyru, który tu si rozwija na glebie dosy wilgotnej z podłoem kredowym.

20 Spis najwaniejszych pozycji literatury. 1. Berndt J.: Rolinno zielna rezerwatu cisowego w Wierzchlesie. Zeszyty naukowe U. M. K. Nr 1. Toru Churski Z.: Jezioro Mukrz i jego okolice pod wzgldem hydrograficznym i geomorfologicznym. Studia Soc. Sc. Torunens. Toru Conwentz H.: Die Eibe in Westpreussen. Danzig Fabianowski J.: Cis (Taxus baccata L.) Chromy Przyrod Ojczyst Nr 3/4. Kraków Izdebski K.: Drzewa i krzewy rezerwatu cisowego Wierzchlas. Zeszyty Naukowe U. M. K. Nr 1. Toru Kontny P.: Z przeszłocji cisa Taxus baccata. Sylwan LV. Ser. A. Nr 1. Lwów Paczoski J.: Rezerwat cisowy w Puszczy Tucholskiej. Ochrona Przyrody. Nr VIII. Kraków Prüffer J.: O pewnych swoistociach entomofauny rezerwatu cisowego Wierzchlas. Studia Soc. Sc. Torunens. Nr 2. Toru Sokołowski S.: Cis na ziemiach polskich i w krajach przyległych. Ochrona Przyrody. Nr II. Kraków Stecki K.: Osobliwe i godne ochrony drzewa z Poznaskiego, Pomorza i innych dzielnic Polski. Rocznik Tow. Dendrol. Nr 2. Lwów Stecki K. I Szulc H.: Zabytkowe cisy. Chromy Przyrod Ojczyst. Nr 2. Kraków Strawiski S.: Fauna krgowców rezerwatu cisowego Wierzchlas. Zeszyty Naukowe U. M. K. Nr 1. Toru Tadeusz Szczsny: Cis. PWRiL. Warszawa Traczyk T.: Obserwacja nad rozmieszczeniem cisa (Taxus baccata) w Sudetach. Annales U. M. C. S. Lublin 1953.