Uczniowie i rodzice kapitałem społecznym nowoczesnej szkoły

Transkrypt

1 Uczniowie i rodzice kapitałem społecznym nowoczesnej szkoły Materiały szkoleniowe dla dyrektorów i nauczycieli

2

3 Uczniowie i rodzice kapitałem społecznym nowoczesnej szkoły Materiały szkoleniowe dla dyrektorów i nauczycieli Warszawa 2014

4 Autor: Michał Wroński Konsultacje i współpraca: Elżbieta Nerwińska, Elżbieta Tołwińska-Królikowska Projekt i opracowanie graficzne: Publikacja wydana w ramach projektu Szkoła Współpracy. Uczniowie i rodzice kapitałem społecznym nowoczesnej szkoły w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Publikacja jest współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Publikacja wyraża wyłącznie poglądy autora i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem wydawcy i sponsora projektu. ISBN Wydawca: Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej Plac Inwalidów Warszawa biuro@frdl.mazowsze.pl Druk i oprawa: AGENT PR Sylwester Wolak Nakład: 2100 egz. Publikacja jest rozprowadzana bezpłatnie.

5 Spis treści Wprowadzenie... 6 Część I. Samorządność w szkole Wymagania państwa Samorząd uczniowski demokratyczna organizacja zrzeszająca wszystkich uczniów...13 Samorząd uczniowski a kompetencje kluczowe...13 Samorząd uczniowski a kompetencje obywatelskie...15 Czego uczy samorządność uczniowska?...18 Współpraca opiekuna SU z dyrekcją i nauczycielami...26 Współpraca ze środowiskiem lokalnym...27 Prawo o samorządzie uczniowskim Rola rady rodziców...33 Kompetencje stanowiące rady rodziców wynikające z ustawy o systemie oświaty...34 Kompetencje opiniodawcze rady rodziców wynikające z ustawy o systemie oświaty...34 Karta Nauczyciela a rada rodziców...35 Rada rodziców w rozporządzeniach wykonawczych do ustawy o systemie oświaty Rola rady pedagogicznej Rada szkoły platformą współpracy w szkole...41 Część II. Współpraca w szkole/przedszkolu Praktyczny Model Kapitału Społecznego Jak zaangażować rodziców do współpracy? Fragment wywiadu Jacka Żakowskiego z prof. Januszem Czapińskim...56 Podstawa prawna Bibliografia

6 Wprowadzenie W jaki sposób rozumiemy tytułową Szkołę Współpracy oraz inne najważniejsze pojęcia projektu: współpraca, kapitał społeczny, nowoczesna szkoła? Szkoła Współpracy oznacza dla nas, że na co dzień rodzice i uczniowie mają wpływ na to, jak pracuje, wygląda, funkcjonuje szkoła i jakie zasady w niej obowiązują. To dlatego w projekcie będziemy wzmacniać samorząd uczniowski, rady rodziców i inne metody zwiększające aktywność rodziców i uczniów. Szkoła Współpracy to dla nas przestrzeń nie tylko dla uczniów i nauczycieli, ale także w coraz większym stopniu centrum uczenia się przez całe życie. Dlatego też rolą szkoły jest rozwój kompetencji współpracy wśród dorosłych mieszkańców społeczności lokalnej, a szczególnie rodziców. W jaki sposób rozumiemy kapitał społeczny? Nasza odpowiedź nawiązuje do definicji kapitału społecznego, przyjętej w Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego, która określa go jako: relacje, które budowane są na zaufaniu, sprzyjają współpracy, komunikacji i kreatywności oraz wiążą jednostkę ze społeczeństwem w sposób umożliwiający jej współdziałanie z innymi i realizowanie wspólnych celów. Kapitał społeczny, na który składają się otwartość, zainteresowanie wspólnymi sprawami i zaangażowanie, sprzyja rozwojowi zaufania. Zależy nam na wzmacnianiu pomostowego kapitału społecznego. Kapitał budujący pomosty odnosi się do sieci, związków, które łączą ludzi, reprezentujących różne grupy. 6

7 Czy i jak projekt Szkoła Współpracy może pomóc szkole? Projekt Szkoła Współpracy ma pomóc we wspólnej rozmowie i wspólnej pracy uczniów, rodziców i nauczycieli przy realizacji statutowych zadań szkoły, szczególnie przy tworzeniu i modyfikacji koncepcji pracy szkoły. Z akceptowanej przez dyrektora, nauczycieli, uczniów i rodziców koncepcji pracy wynikać mają strategiczne cele szkoły oraz roczne cele realizowane w ramach planu rozwoju szkoły. Projekt Szkoła Współpracy przedstawi przykłady różnych inicjatyw i sposoby ich realizacji na rzecz rozwoju ucznia, rozwoju szkoły oraz społeczności lokalnej. Uczestnictwo w naszym projekcie przyczyni się też do wspólnego tworzenia i realizowania programu wychowawczego i programu profilaktyki w szkole. Osiągniemy to, ćwicząc umiejętności uzgadniania wartości i norm obowiązujących w szkole, które mają być spójne z wartościami społeczeństwa demokratycznego. Będziemy pokazywali, jak uczniowie, rodzice i nauczyciele wspólnie mogą osiągać cele, jak budować programy, co jest najważniejsze dla szkoły. Największą korzyścią dla dyrekcji i grona pedagogicznego będzie fakt, że to ich uczniowie i rodzice uczniów dowiedzą się jak i jakie inicjatywy na rzecz rozwoju uczniów i szkoły można zgłaszać i wspólnie wprowadzać do oferty szkoły. Dyrektor uzyska pomoc w budowaniu sieci wsparcia dla szkoły, adekwatnie do koncepcji pracy, potrzeb i możliwości szkoły oraz środowiska. Dyrektor może też uzyskać pomoc w zarządzaniu szkołą i korzystaniu z doświadczeń organów społecznych szkoły, także rady szkoły. Aktywność wszystkich uczestników projektu Szkoła Współpracy i efekty uzyskane w wyniku uczestnictwa w szkoleniach, warsztatach oraz pracy własnej uczestników przyczynią się do podniesienia jakości działań szkoły, a jej oferta edukacyjna znacząco się rozszerzy. Uczniowie i rodzice, w wyniku szerszego włączenia się w działania szkoły, będą silniej z nią związani, wzrośnie ich poczucie współodpowiedzialności za szkołę i identyfikacja z nią. Powstanie platforma porozumienia i współpracy wszystkich zainteresowanych rozwojem szkoły. Współpraca, jaką chcemy rozwijać i promować w ramach naszego projektu, jest: Włączająca wszystkich zainteresowanych: nauczycieli, uczniów, rodziców. Zależy nam na szukaniu rozwiązań, które pozwolą na współpracę tych wszystkich podmiotów jednocześnie, ale także takich rozwiązań, które służą współpracy rodzice nauczyciele; nauczyciele uczniowie; rodzice uczniowie. Będziemy proponować także rozwiązania wzmacniające współpracę członków poszczególnych grup między sobą. Systematyczna, czyli podejmowana z pewną regularnością, zapisana w dokumentach szkoły/przedszkola, zawierających pewne stałe formy współpracy (np. regularne spotkania). Systematyczność jest dla nas przeciwieństwem akcyjności oraz współpracy ad hoc w sytuacjach kryzysowych. Ucząca zarówno dla uczniów, jak i rodziców. Zakładamy bowiem, że kompetencja, jaką jest współpraca w środowisku szkolnym, powinna być doskonalona przez uczniów, rodziców i nauczycieli. Doświadczenie uczestnictwa zarówno 7

8 w procesach decyzyjnych w szkole, jak i innych działaniach na jej terenie powinno uczyć konstruktywnej współpracy. Uczące uczestnictwo to takie, w wyniku którego uczniowie i ich rodzice są bardziej świadomi reguł (praw i obowiązków), swoich własnych potrzeb i interesów oraz rozumieją kontekst i uwarunkowania działania szkoły/ przedszkola. Świadomość ta pozwala im na odpowiedzialną aktywność na terenie szkoły/przedszkola. Wielotematyczna. W szkole/przedszkolu współpraca może obejmować różne obszary i tematy dotyczące codziennych spraw. Ich wielość pozwala włączyć osoby o różnych zainteresowaniach i różnych zasobach. Współpraca powinna dotyczyć organizacji pracy szkoły, sposobów uczenia, finansów szkolnych, oferty obowiązkowej i ponadobowiązkowej, celu i form współpracy z partnerami pozaszkolnymi itp. Prowadzona w odpowiednich, różnorodnych formach. Doświadczenie współpracy powinno być atrakcyjne i zrozumiałe dlatego oprócz spotkań, opiniowania dokumentów warto ją prowadzić w postaci gier, zabaw, warsztatów, symulacji i innych metod aktywizujących, zarówno we współpracy z rodzicami, uczniami, jak i nauczycielami. Formy powinny odpowiadać wiekowi uczestników i tematowi współpracy. Oparta na jasnych regułach pozwalających uczestnikom rozumieć cel, zasady, formy współpracy. Rozumienie to możliwe będzie, jeśli treść i sposób komunikacji będą odpowiednie (klarowne, w zrozumiałym języku, dostarczające niezbędne informacje) dla rodziców i uczniów. Wewnątrz szkoły oraz wykraczająca poza nią. W projekcie będziemy zachęcać szkoły i przedszkola, by rozwijały współpracę z podmiotami zewnętrznymi, szczególnie lokalnymi, takimi jak biblioteki, domy kultury, organizacje pozarządowe, urzędy gminy, ośrodki pomocy społecznej. Współpraca z partnerami zewnętrznymi pozwala na wzbogacenie procesu edukacyjnego, zakorzenienie szkoły w środowisku i przyczynia się do rozwoju lokalnego kapitału społecznego. Jakie warunki powinna tworzyć szkoła, by opisana wyżej współpraca miała miejsce, a tym samym budowany był kapitał społeczny? Relacje/klimat społeczny: warunkiem współpracy w szkole jest stworzenie podmiotowych relacji, które pozwolą na rozwój i uczenie się zarówno uczniów, jak i nauczycieli i rodziców. Środowisko psychospołeczne szkoły oraz przystosowanie szkolne (w tym m.in. uczestnictwo uczniów w życiu szkoły, satysfakcja ze szkoły, utożsamianie się ze szkołą, postrzeganie wymagań szkolnych) mają decydujący wpływ na zachowanie, osiągnięcia szkolne, zdrowie (w tym zachowania zdrowotne) oraz samopoczucie uczniów Nutbeam D., Smith C., Moore L., Bauman A.: Warning! Schools can demage your health: Alienation from school and its impact on health behavior. J. Paeditr Child Health, 1993, 29, suppl. 1, s , cyt. za: Małkowska-Szkutnik A., Zakład Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka Postrzeganie środowiska psychospołecznego szkoły i przystosowania szkolnego, ze szczególnym uwzględnieniem wsparcia społecznego, a częstość występowania zachowań ryzykownych u gimnazjalistów. 8

9 Organizacja pracy szkoły/przedszkola: uzgadniana w dialogu z rodzicami i uczniami. Istotny jest współudział uczniów i rodziców w tworzeniu reguł szkolnych (statutu, regulaminów). Ważny jest udział uczniów i rodziców w wyborze sposobów codziennego funkcjonowania szkoły przerwy, organizacja szatni, recykling, wystrój, organizacja przestrzeni i wykorzystanie pomieszczeń (np. biblioteki, sali gimnastycznej) i terenu szkoły. Udział w decyzjach dotyczących finansów szkolnych zarówno rady rodziców, jak i budżetu szkolnego. Udział w ewaluacji pracy szkoły i wpływ na wprowadzanie zmian, wynikających z rekomendacji ewaluacyjnych. Dydaktyka: Udział uczniów i rodziców w wyborze metod nauczania (w zakresie dopuszczalnym przez prawo); warto wpływać np. na częstsze stosowanie metod pracy dydaktycznej sprzyjających rozwijaniu umiejętności psychospołecznych i gotowości do współpracy; są to szczególnie: praca w grupach, dyskusje i debaty, metoda projektu (doświadczanie sprawstwa). Udział uczniów i rodziców w wyborze treści nauczania: wnioskowanie o treści ważne dla uczniów lub istotne lokalnie czy w związku z ważnymi wydarzeniami na świecie; wpływ na wykorzystanie godzin dodatkowych (np. tzw. karcianych ). Konsultowanie zasad oceniania, wnioskowanie o zmiany w szkolnym systemie oceniania, opiniowanie realizacji jego zapisów (w odniesieniu do oceniania przedmiotowego i oceny zachowania). Włączanie rodziców do procesu edukacyjnego, zarówno jako osób wspierających własne dzieci, jak i jako ekspertów i wsparcie dla nauczycieli. Przestrzeń szkoły/przedszkola: urządzenie sal, korytarzy, szatni powinno sprzyjać współpracy, rozmowie i zaufaniu, stwarzać przyjazną atmosferę, wpływać pozytywnie na atmosferę, zwiększać poczucie identyfikacji uczniów ze szkołą. Przestrzeń nie powinna separować. Dla rodziców: konieczne są miejsca spotkań rodziców; miejsca, gdzie nauczyciel może spokojnie zaprosić rodzica i porozmawiać z nim w cztery oczy. Ważna jest także organizacja przestrzeni podczas zebrań z rodzicami. Dla uczniów: miejsca do współpracy (również międzyklasowej), prezentacji tego, co dla nich ważne, spędzania wolnego czasu, wspólnej zabawy. 9

10 Część I. Samorządność w szkole Współpraca, którą chcemy budować, zakłada partnerskie relacje pomiędzy gronem pedagogicznym, rodzicami oraz uczniami. Oczywiście, aby współpraca taka była efektywna, konieczne jest powołanie reprezentantów każdego ze środowisk, szczególnie jest to ważne w przypadku uczniów i rodziców. Dlatego namawiamy, aby rozwijać kompetencje i poszerzać możliwości funkcjonowania rady rodziców, reprezentacji samorządu uczniowskiego oraz rady szkoły. W tej części przedstawimy możliwości (podstawy prawne) oraz dobre praktyki funkcjonowania tych właśnie podmiotów. Rada to doradzanie, udzielanie porad, sposób zaradzenia czemuś. W słowniku języka polskiego pod tym hasłem odczytujemy następujące określenia: dobra, mądra, praktyczna, życzliwa, cenna, przyjacielska. Na każdym etapie życia, w różnych grupach rodzinnych, towarzyskich i służbowych potrzebujemy i szukamy porad innych, ale także wsłuchujemy się w ich potrzeby i sami oferujemy pomoc, wykorzystując własne doświadczenia. Podstawowym warunkiem czerpania realnych korzyści z tego procesu jest autentyczna potrzeba osoby, która porady oczekuje. Jest i drugie, instytucjonalne znaczenie tego słowa. W słowniku języka polskiego czytamy, że rada to zgromadzenie obradujące. Radę stanowić może zespół ludzi wybranych przez pewną grupę społeczną lub powołanych przez władzę. Ze względu na kompetencje i zadania może to być organ doradczy lub decydujący w pewnych określonych przepisami prawa sprawach. W szkole działają: rada pedagogiczna, rada rodziców, może działać rada szkoły. Samorząd uczniowski też posiada swoją reprezentację, która pełni podobną rolę. Nieliczne prowadzone w Polsce badania problemu samorządności w szkole pokazują, że współpraca młodzieży, rodziców, nauczycieli i dyrektora nie jest silna i najczęściej nie są oni zainteresowani budowaniem demokratycznych procedur i atmosfery współpracy w szkole. Warto zacząć od analizy obowiązującego prawa, by zastanawiać się co ewentualnie można zmienić, jakie rozwiązania udoskonalić. 10

11 1.1. Wymagania państwa Przegląd obowiązujących rozwiązań prawnych rozpoczynam od omówienia zapisów załącznika do rozporządzenia w sprawie nadzoru pedagogicznego. W załączniku do rozporządzenia przedstawione są wymagania państwa w stosunku do pracy szkół. Poniżej przedstawiam te, które dotyczą szeroko rozumianej współpracy organów szkoły: samorządu uczniowskiego, rady rodziców, rady pedagogicznej i dyrektora szkoły. Oto wybrane wymagania wobec szkół chrakteryzujące poziom D (najniższy akceptowany): Koncepcja pracy szkoły lub placówki jest znana uczniom i rodzicom oraz przez nich akceptowana. Uczniowie znają stawiane przed nimi cele uczenia się i formułowane wobec nich oczekiwania. Informowanie ucznia o jego postępach w nauce oraz ocenianie pomagają uczniom uczyć się i planować ich indywidualny rozwój. Nauczyciele i uczniowie tworzą atmosferę sprzyjającą uczeniu się. Uczniowie są zaangażowani w zajęcia prowadzone w szkole lub placówce i chętnie w nich uczestniczą. Nauczyciele stwarzają sytuacje, które zachęcają każdego ucznia do podejmowania różnorodnych aktywności. Działania szkoły lub placówki zapewniają uczniom bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne, a relacje między wszystkimi członkami społeczności szkolnej są oparte na wzajemnym szacunku i zaufaniu. Uczniowie współpracują ze sobą w realizacji przedsięwzięć będących wynikiem działań samorządu uczniowskiego. Zasady postępowania i współżycia w szkole lub placówce są uzgodnione i przestrzegane przez uczniów, pracowników szkoły i rodziców W szkole lub placówce prowadzi się działania kształtujące pozytywny klimat sprzyjający uczeniu się. Szkoła lub placówka pozyskuje i wykorzystuje opinie rodziców na temat swojej pracy. W szkole lub placówce współpracuje się z rodzicami na rzecz rozwoju ich dzieci. Rodzice współdecydują w sprawach szkoły lub placówki i uczestniczą w podejmowanych działaniach. Zwracam uwagę na ważne określenia: uczniowie są angażowani, uczniowie współpracują, koncepcja znana i akceptowana, sprzyjająca atmosfera, zapewnienie uczniom bezpieczeństwo fizycznego i psychicznego, zasady są uzgadniane, samorządność uczniowska, opinie rodziców są wykorzystywane, współpracuje się z rodzicami, rodzice współdecydują itp. Odpowiedz sobie na pytania: Czy twoja szkoła wypełnia te minimalne wymagania? Czy jest jeszcze coś do poprawienia? Z kolei wymagania na poziom B (szkoła dobra, choć jest jeszcze wyższy poziom A) charakteryzowane są m.in. w taki sposób: Koncepcja pracy szkoły lub placówki jest przygotowywana, modyfikowana i realizowana we współpracy z uczniami i rodzicami. 11

12 Uczniowie mają wpływ na sposób organizowania i przebieg procesu uczenia się. Czują się odpowiedzialni za własny rozwój. Uczniowie inicjują i realizują różnorodne działania na rzecz własnego rozwoju, rozwoju szkoły lub placówki i społeczności lokalnej oraz angażują w nie inne osoby. W szkole lub placówce, wspólnie z uczniami i rodzicami, analizuje się podejmowane działania wychowawcze, w tym mające na celu eliminowanie zagrożeń oraz wzmacnianie właściwych zachowań. Ocenia się ich skuteczność, a w razie potrzeb modyfikuje. W opinii rodziców i uczniów wsparcie otrzymywane w szkole lub placówce odpowiada ich potrzebom. W szkole lub placówce są realizowane inicjatywy rodziców na rzecz rozwoju uczniów oraz szkoły lub placówki. Współpraca szkoły lub placówki ze środowiskiem lokalnym wpływa na ich wzajemny rozwój. Współpraca szkoły lub placówki z instytucjami i organizacjami działającymi w środowisku lokalnym wpływa korzystnie na rozwój uczniów. Zarządzanie szkołą lub placówką sprzyja udziałowi nauczycieli i innych pracowników szkoły lub placówki oraz uczniów i rodziców w procesie podejmowania decyzji dotyczących szkoły lub placówki. Na poziomie B wymagania są ambitniejsze: rodzice i uczniowie współdziałają ze szkołą, również w budowaniu i realizacji koncepcji pracy, uczniowie inicjują i realizują, wspólnie z uczniami i rodzicami analizuje się podejmowane działania, mają wpływ na kształtowanie szkolnej rzeczywistości, realizowane są inicjatywy rodziców, udział nauczycieli, uczniów, rodziców i innych pracowników w procesie decyzyjnym itp. Czy i ile brakuje twojej szkole do spełnienia tych wymagań? Czy chcesz, by twoja szkoła tak funkcjonowała, by osiągać wysokie wyniki w tych obszarach? Dla przedszkoli rozporządzenie zawiera następujące wymagania: Koncepcja pracy przedszkola jest znana rodzicom i przez nich akceptowana (D). Koncepcja pracy przedszkola jest przygotowywana, modyfikowana i realizowana we współpracy z rodzicami (B). Dzieci są zaangażowane w zajęcia prowadzone w przedszkolu i chętnie w nich uczestniczą. Nauczyciele stwarzają sytuacje, które zachęcają dzieci do podejmowania różnorodnych aktywności. Dzieci są wdrażane do samodzielności (D). Dzieci inicjują i realizują działania na rzecz własnego rozwoju. Dzieci uczestniczą w działaniach na rzecz społeczności lokalnej (B). Relacje między wszystkimi członkami przedszkolnej społeczności są oparte na wzajemnym szacunku i zaufaniu. Dzieci wiedzą, jakich zachowań się od nich oczekuje (D). W przedszkolu, wspólnie z rodzicami, analizuje się podejmowane działania wychowawcze, w tym mające na celu eliminowanie zagrożeń oraz wzmacnianie właściwych zachowań. Ocenia się ich skuteczność, a w razie potrzeb modyfikuje. Dzieci wykazują się odpowiedzialnością w działaniu i w relacjach społecznych (B). W opinii rodziców wsparcie otrzymywane w przedszkolu odpowiada potrzebom ich dzieci (B). 12

13 Przedszkole pozyskuje i wykorzystuje opinie rodziców na temat swojej pracy. W przedszkolu współpracuje się z rodzicami na rzecz rozwoju ich dzieci. Rodzice współdecydują w sprawach przedszkola i uczestniczą w podejmowanych działaniach (D). W przedszkolu są realizowane inicjatywy rodziców na rzecz rozwoju dzieci i przedszkola (B). Zarządzanie przedszkolem sprzyja udziałowi nauczycieli i innych pracowników przedszkola oraz rodziców w procesie podejmowania decyzji dotyczących przedszkola (B). Przy omawianiu wymagań podkreślić należy, że użyte w opisie wymagań określenia uczeń, rodzic, nauczyciel dotyczą całej społeczności szkolnej. Natomiast każdy szkolny stan ma swoją reprezentację, która jest organem przedstawicielskim i reprezentuje odpowiednio: uczniów, rodziców i nauczycieli. Jeżeli używane jest np. określenie uczniowie i rodzice mają wpływ na to, jakie wartości i normy obowiązują w szkole należy to odczytywać, że te kompetencje dotyczą odpowiednio reprezentacji samorządu uczniowskiego czy rady rodziców. Trudno w każdej sprawie szkolnej współpracować z każdym uczniem, czy każdym rodzicem. To reprezentacja samorządu uczniowskiego wypowiada się w imieniu wszystkich uczniów, rada rodziców w imieniu wszystkich rodziców, a rada pedagogiczna w imieniu wszystkich nauczycieli, w tym dyrektora szkoły, który jest przewodniczącym tej rady. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół. 3. Statut szkoły określa: 1) szczegółowe kompetencje organów szkoły, którymi są: a) dyrektor szkoły, b) rada pedagogiczna, c) samorząd uczniowski, d) rada szkoły oraz rada rodziców jeżeli zostały utworzone, 2) zasady współdziałania organów szkoły oraz sposób rozwiązywania sporów między nimi Samorząd uczniowski demokratyczna organizacja zrzeszająca wszystkich uczniów Samorząd uczniowski a kompetencje kluczowe W Polsce obserwowany jest problem niskiego kapitału społecznego, rozumianego jako zaangażowanie ludzi w sprawy publiczne. Przejawem tego są m. in. niskie wskaźniki zaufania międzyludzkiego, nieduży odsetek osób działających na rzecz oddolnych inicjatyw, wreszcie niska frekwencja wyborcza. Polacy nie odnajdują się w roli obywateli osób współdecydujących 13

14 o sprawach publicznych. To właśnie szkoła może znacząco wpływać na zwiększenie kapitału społecznego poprzez promowanie zaangażowania obywatelskiego. Jest to bardzo istotna przestrzeń działań młodych ludzi, w której odbywa się ważny proces wychowawczy. Aby mogło to być efektywne działanie, proces wychowawczy powinien uwzględniać programy edukacyjne rozwijające kompetencje obywatelskie i społeczne. W praktyce szkoła może przygotowywać do aktywności obywatelskiej na kilku poziomach. Jeden to wiedza teoretyczna nabywana podczas prowadzonych w szkole lekcji i w trakcie lektur. W tej dziedzinie polscy uczniowie wypadają dobrze posiadają wiedzę z zakresu pojęć i procesów demokratycznych. Jednak możliwe, a nawet konieczne jest rozwijanie podczas obowiązkowych zajęć edukacyjnych nie tylko wiedzy, ale i umiejętności uczniowskich. Umiejętności społeczne takie jak umiejętność pracy zespołowej, umiejętność współpracy (nie tylko z najlepszymi kolegami), umiejętność prezentowania własnej opinii, udziału w dyskusji i debacie, umiejętność dokonania oceny własnych działań powinny być rozwijane podczas obowiązkowych zajęć edukacyjnych prowadzonych metodami aktywizującymi. Uczniowie winni ćwiczyć te umiejętności w bezpiecznych warunkach i otrzymywać informacje zwrotne, pomagające im świadomie rozwijać swoje kompetencje społeczne i dokonywać ich samooceny. Taką możliwość daje zastosowanie już od pierwszych lat szkoły podstawowej metody projektów edukacyjnych oraz oceniania kształtującego, skierowanych na autentyczne, maksymalnie samodzielne działania uczniów na terenie szkoły i w społeczności lokalnej. Kolejny poziom prowadzenia edukacji obywatelskiej uczniów to sposób funkcjonowania szkoły, to co dzieje się między lekcjami. Jak stwierdza wybitny badacz edukacji obywatelskiej David Mathews W szkołach konieczne jest stworzenie autentycznych i systematycznych okazji do uczestniczenia uczniów w procesie zarządzania szkołą i społecznością, by przekonać ich, że partycypacja może prowadzić do ważnych efektów. Mówić o tym nie wystarczy. Młodzi ludzie muszą doświadczyć tego, by uwierzyć. Właśnie aktywne i zgodne z zasadami demokracji działanie samorządu uczniowskiego może w istotny sposób przyczynić się do tego, że czas bycia w szkole będzie dla uczniów doświadczeniem aktywności obywatelskiej i społecznej. Aktywność samorządu uczniowskiego na terenie szkoły przyczynia się bowiem do rozwijania wśród młodzieży kompetencji społeczno-obywatelskich, pozwalających na aktywne uczestnictwo w przyszłości w życiu publicznym 2. Tymczasem obecnie w polskich szkołach uczniowie rzadko mają okazję do aktywności obywatelskiej, czego przyczyną jest przede wszystkim ograniczona działalność samorządu uczniowskiego kompetencje społeczne i obywatelskie nie są w szkole w wystarczającym stopniu rozwijane, a uczniowie nie zdobywają doświadczenia aktywności obywatelskiej i społecznej 3. Jak wynika z badań prof. Marty Zahorskiej, samorządy uczniowskie działały, jednak nigdzie, nawet w szkołach, gdzie były one najbardziej aktywne, nie pełniły funkcji reprezentacji interesów uczniowskich, nie występowały też jako strona w sporach z nauczycielami. ( ) nazwa samorząd w żadnym z wypadków nie odpowiadała rzeczywistości 4. 2 Za Samorząd uczniowski. Niezbędnik opiekuna. Fundacja Civis Polonus; 3 Za Samorząd uczniowski. Niezbędnik opiekuna. Fundacja Civis Polonus. 4 Zahorska M. (2002) Szkoła. Między państwem, społeczeństwem a rynkiem, Warszawa: Wyd. Akademickie Żak s

15 Według badań CBOS, ponad 45 procent uczniów uważa, że ich samorząd ma w szkole niewiele do powiedzenia. Znaczna część młodzieży słabo orientuje się w działalności swojego przedstawicielstwa, a inni funkcjonowaniem samorządu czują się nieusatysfakcjonowani. Brak satysfakcji wynika z faktu, że organ ten, powołany do reprezentowania interesów uczniowskiej zbiorowości, częściej skupia się na sferze rozrywkowej. Zdecydowanie rzadziej reprezentanci uczniów korzystają z przypisanych samorządowi uprawnień: opiniowania, występowania w imieniu uczniów, swobody wyrażania opinii uczniów, itd. W efekcie niewypełniania swojej ustawowej roli samorząd uczniowski postrzegany jest jako instytucja fasadowa, której uczniowie nie chcą legitymizować już teraz z udziału w wyborach swoich przedstawicieli do reprezentacji SU rezygnuje 63 procent uczniów, a stałe w nich uczestnictwo deklaruje zaledwie 14 procent (CBOS, Młodzież 2008, styczeń 2009). Długofalowym skutkiem fasadowego działania samorządu uczniowskiego może być ośmieszenie samej idei samorządności oraz aktywności społecznej. Jest to tym bardziej niebezpieczne, że już dziś widać zagrożenie niską aktywnością społeczną obecnej młodzieży w przyszłości. Jak wynika bowiem z badań najmniejsze zasoby kapitału stowarzyszeniowo-- -obywatelskiego ma młodzież, największe osoby czterdziesto- i pięćdziesięcioletnie: doświadczone życiowo i wciąż aktywne (także w pracy) 5. Samorząd uczniowski a kompetencje obywatelskie 6 Samorząd uczniowski może wypełniać swoją ustawową rolę, tj. przedstawianie radzie szkoły, radzie pedagogicznej oraz dyrektorowi wniosków i opinii we wszystkich sprawach szkoły (art. 55 ust. 5 ustawy o systemie oświaty) przez wyrażanie własnego zdania oraz udział w procesie decyzyjnym w szkole. Działania samorządu uczniowskiego, które mogą wychowywać do aktywności obywatelskiej uczniów w przyszłości, powinny opierać się na takich konkretnych działaniach, jak: 1. Konsultacje pewnych decyzji podejmowanych przez dyrekcję z przedstawicielami samorządu uczniowskiego lub całą społecznością uczniów. 2. Prowadzenie debat szkolnych na temat problemów i potrzeb uczniów. 3. Prowadzenie systematycznego dialogu dyrekcji z reprezentacją SU w celu budowania wzajemnego zrozumienia oraz platformy współpracy. Rzeczywistość pokazuje, że wprowadzenie tych kilku prostych elementów do codziennego działania samorządu uczniowskiego zmienia szkołę na bardziej partycypacyjną, a uczniom pozwala rozwijać kompetencje społeczne i obywatelskie. 5 Stowarzyszeniowo-obywatelski kapitał społeczny. Komunikat z badań, wrzesień Za Samorząd uczniowski. Niezbędnik opiekuna. Fundacja Civis Polonus. 15

16 Ad 1. Konsultacje pewnych decyzji podejmowanych przez dyrekcję z przedstawicielami samorządu uczniowskiego lub z całą społecznością uczniów. Konsultowanie na terenie szkoły może przybierać formy: konsultacji otwartych dla wszystkich uczniów; obecności uczniów podczas części posiedzeń ciał kolegialnych rady pedagogicznej, rady rodziców; udziału uczniów w zbieraniu od uczniów opinii potrzebnych dyrekcji do podjęcia decyzji. Ad 2. Prowadzenie debat szkolnych na temat problemów i potrzeb uczniów Celem debatowania jest umożliwienie uczniom ćwiczenia formułowania własnych opinii, wyrażania ich, wymieniania poglądów oraz dochodzenia do wspólnego stanowiska. Debaty są okazją do wspólnego namysłu całej społeczności szkoły nad najważniejszymi tematami lub problemami szkoły i możliwymi ich rozwiązaniami. Po zakończeniu dyskusji warto, żeby przedstawiciele samorządu uczniowskiego przygotowali sprawozdanie z niej albo po prostu notatkę zawierającą najważniejsze argumenty oraz propozycje rozwiązań. Taki dokument samorząd uczniowski może przekazać władzom szkoły. Dzięki temu opinia uczniów będzie wyraźnie słyszalna i odnotowana w dokumentacji szkoły. Ad 3. Prowadzenie systematycznego dialogu dyrekcji z reprezentacją samorządu uczniowskiego w celu budowania wzajemnego zrozumienia oraz budowania platformy współpracy i wymiany opinii Zalecane jest prowadzenie dialogu dyrekcji szkoły z uczniami w postaci regularnych spotkań reprezentacji SU z władzami szkoły. Ważne, aby te spotkania miały systematyczny charakter, mogą odbywać się raz na miesiąc albo raz na kwartał, w zależności od chęci i możliwości stron biorących w nich udział. Regularność tych spotkań buduje bowiem w uczniach przekonanie, że samorząd uczniowski w szkole jest poważnie traktowany przez władze, ich opinie na temat szkoły słyszane i wpływające na życie szkoły. Doświadczenie nauczycieli i szkół 7, w których dialog dyrekcji z uczniami ma charakter systematycznych i planowanych spotkań pozwala nam wymienić korzyści płynące z tej aktywności samorządu uczniowskiego. Dzięki niej uczniowie wiedzą, jakie są plany i pomysły władz dotyczące funkcjonowania szkoły. Natomiast dyrekcja ma okazję do rozmowy na temat problemów uczniów oraz planów działania SU. Poza tym spotkania takie sprzyjają planowaniu wspólnych działań uczniów i nauczycieli oraz przełamania antagonizmu nauczyciele-- -uczniowie. I co najważniejsze budują w uczniach poczucie odpowiedzialności za szkołę, w której się uczą, zwiększają stopień identyfikacji z nią. Podsumowując, należy powtórzyć, że współczesna szkoła dzięki działalności samorządu uczniowskiego może stać się przestrzenią rozwoju umiejętności społecznych i postaw obywatelskich dzieci. Do jej zadań należy inspirowanie i zachęcanie uczniów do współuczestniczenia w podejmowaniu i realizowaniu decyzji ważnych dla społeczności szkolnej szkół biorących udział w projekcie Z Małej Szkoły w Wielki Świat realizowało projekt Dialog obywatelski w szkole. 16

17 Samorząd uczniowski jest ważny od szkoły podstawowej 8 Badania PISA (Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów Programme for International Student Assessment) z 2000 roku wykazały niezwykle wysoki odsetek polskich uczniów z niskim poczuciem identyfikacji ze szkołą (41% wobec 24,5 % średniej w państwach OCED) oraz o nikłym zaangażowaniu w jej funkcjonowanie (29% wobec 20% OECD) 9. Obie te wartości są niezwykle istotne dla procesu prawidłowego wychowywania młodego obywatela, a jednocześnie bezpośrednio wiążą się z nabywaniem kompetencji społecznych i obywatelskich. Jak powinien funkcjonować samorząd szkolny, aby skutecznie kształtować kompetencje społeczne i obywatelskie uczniów? Zgodnie z ustawą o systemie edukacji, samorząd uczniowski dysponuje istotnymi uprawnieniami. Dyrektor szkoły ma obowiązek współpracować z samorządem przy wykonywaniu swoich zadań, powinien zasięgać jego opinii przy skreśleniu dziecka z listy uczniów, a co najważniejsze samorząd może przedstawiać radzie szkoły, radzie pedagogicznej oraz dyrektorowi wnioski i opinie we wszystkich sprawach szkoły 10. Z tych zapisów wynika zatem, że uczniowie są wyposażeni w prawo do podejmowania działań, których celem jest wypracowywanie standardów odnoszących się do funkcjonowania szkoły. Przy wsparciu nauczycieli powinni korzystać z tego prawa przez artykułowanie swoich potrzeb oraz proponowanie rozwiązań. Samorząd w szkole podstawowej ma wiele pól, na których może prowadzić konsultacje oraz opiniować decyzje dorosłych. Im poruszane kwestie są bardziej konkretne, tym lepiej, bo bliższe dziecku, bardziej dla niego zrozumiałe, związane z jego doświadczeniem. 8 Za Samorząd uczniowski. Niezbędnik opiekuna. Fundacja Civis Polonus. 9 J.D. Willms, Student Engagement at School: A Sense of Belonging and Participation, OCED Ustawa o systemie oświaty z 7 września 1991 roku. 17

18 Uczniowie szkół podstawowych mogą z sukcesami wypowiadać się na temat: tak jadłospisu stołówki tak uczestniczyć przy planowaniu inwestycyjnym (np. zakupie urządzeń na plac zabaw) tak pracach administracyjnych (decyzja o wyborze miejsca i rodzaju kwiatów do posadzenia na wiosnę) tak wspierać pracę bibilioteki (zgłaszanie potrzeb zakupu książek, gier edukacyjnych) tak uczestniczyć w posiedzeniach (przynajmniej w części) rad pedagogicznych tak pomagać organom prowadzącym szkoły w układaniu planów zajęć w trakcie wakacji (np. debaty na jakie zajęcia chcieliby uczęszczać w ramach tzw. akcji Lato w mieście ) Katalog tematów możliwych do konsultowania i debatowania jest otwarty i zależy od indywidualnych potrzeb i możliwości wspólnoty uczniowskiej. Czego uczy samorządność uczniowska? Uczniowie poprzez naukę w szkole mają rozwijać swoje kluczowe kompetencje, na co wskazują i potrzeby każdego z nas żyjących w ciągle zmieniającej się rzeczywistości, i potrzeby zgłaszane przez rynek pracy, i dokumenty Unii Europejskiej. Postawę samorządności, umiejętności z nią związane jako ważne elementy kompetencji obywatelskich uczniowie mają szansę rozwinąć tylko wtedy, gdy my, dorośli, stworzymy do tego warunki i odpowiednio będziemy ich wspierać. Co to oznacza w praktyce? Za Samorząd uczniowski. Niezbędnik opiekuna. Fundacja Civis Polonus.; 18

19 1. Wybieranie swoich przedstawicieli Coroczne wybory reprezentacji samorządu uczniowskiego mogą być okazją do ćwiczenia umiejętności dyskusji i namysłu nad wspólnymi, szkolnymi sprawami, definiowania oczekiwań wobec swoich przedstawicieli, analizy potrzeb społeczności szkolnej. Uczniowie nabywają nie tylko umiejętność głosowania, ale także określenia oczekiwanych cech osoby, która winna ich reprezentować, oceny wiarygodności składanych obietnic, rozpoznawania interesów wspólnoty oraz zgodnego z nimi, świadomego dokonywania wyborów. 2. Podejmowanie oddolnych działań Jeśli chcemy, by w przyszłości nasi współobywatele brali sprawy w swoje ręce, działali na rzecz swojej społeczności lokalnej, narodowej, europejskiej trzeba nauczyć młodzież podejmowania oddolnych działań. Szkoła może stanowić doskonałe miejsce ćwiczenia się uczniów w byciu aktywnym, planowaniu i realizacji własnych projektów. By to było możliwe, niezbędne jest uczenie współpracy, porozumiewania się, brania odpowiedzialności za szkolne wydarzenia oraz za działania na rzecz społeczności. Oddolne działania uczniów mogą dotyczyć zarówno organizowania imprez i uroczystości w szkole, wolontariatu, działań na rzecz społeczności lokalnej, jak i oddziaływania na życie szkoły od zarządzania infrastrukturą po poprawę jakości nauczania. 3. Współdecydowania o sprawach wspólnych Dzisiejsza demokracja daje obywatelom coraz więcej możliwości wpływania na decyzje władz od lokalnych po europejskie. Organizowanych jest coraz więcej konsultacji społecznych, debat publicznych, spotkań z mieszkańcami. Coraz częściej władze lokalne dają mieszkańcom możliwości partycypacji w decyzjach dotyczących części budżetu. Jest to ważna tendencja związana z przemianami roli obywateli, których zadaniem nie jest już tylko wybieranie swoich reprezentantów raz na cztery lata, ale aktywne uczestnictwo także pomiędzy głosowaniami. Samorządność uczniowska jest świetnym polem ćwiczenia udziału w procesie podejmowania decyzji, w którym uczniowie powinni uczestniczyć odpowiednio do ich wieku. Włączanie uczniów w proces decydowania o sprawach szkoły pozwala na budowanie w nich poczucia współodpowiedzialności za nią. 4. Rozpoznawanie reguł i działanie zgodnie z nimi Samorządność uczniowska daje możliwość nauczenia dzieci czym są reguły, skąd się biorą i jak należy ich przestrzegać. To samorząd uczniowski uchwala zasady swojego działania i wyboru przedstawicieli. Jest to świetna okazja do uczenia dzieci i młodzieży tego, że w społeczeństwie demokratycznym obywatele mają wpływ na reguły, którymi sami potem podlegają. To pokazuje uczniom, że w państwie demokratycznym reguły nie są arbitralne, ale mają odzwierciedlać sytuację i potrzeby ludzi, dla których zostały zapisane. Reprezentacja samorządu uczniowskiego, działając na rzecz przestrzegania praw uczniów, uczy wszystkich, że prawa w demokracji należy przestrzegać, a obywatele powinni upominać się o sprawiedliwość w sytuacji jego naruszenia. Tworzenie regulaminu SU zgodnie z ustawą o systemie oświaty oraz statutem szkoły pokazuje uczniom, że prawo nie jest tworem abstrakcyjnym i niepotrzebnym w codziennych działaniach. 19

20 Ad 1. Wybory reprezentacji samorządu uczniowskiego A) Jeżeli zostanie podjęta decyzja o organizacji wyborów ogólnoszkolnych, przydatne jest stworzenie planu, który pomoże w chronologicznej i merytorycznej organizacji. Plan może zawierać: działania przygotowawcze np. zapoznanie z obecnym regulaminem działania SU i jego konsultacje, zajęcia lekcyjne (godziny wychowawcze) lub warsztaty dla chętnych, dotyczące uprawnień SU, istoty reprezentowana kogoś i cech, jakie powinien mieć reprezentant; kluczowe daty rozpoczęcie zgłaszania kandydatur, kampania wyborcza, dzień wyborów; data ewaluacji; procedurę wyborów proces nominacji, metoda głosowania, grono elektorów, częstotliwość, sposób głosowania, sposób i czas ogłoszenia wyników; kluczowe dokumenty formularze zgłoszeń kandydatów, przewodnik po wyborach, karty do głosowania. B) Sugeruje się, aby termin ogłoszenia wyborów oraz dzień głosowania dzieliły co najmniej dwa tygodnie. Wyróżnić można kolejno etapy: Promocja w terminie od czterech do dwóch tygodni przed dniem głosowania informuje się uczniów, nauczycieli oraz rodziców o planowanych wyborach. Istotne, aby wszyscy byli w pełni poinformowani o założeniach działalności samorządu uczniowskiego, znali jego regulamin, znali uprawnienia SU, wiedzieli dlaczego warto startować w wyborach oraz że każdy ma prawo głosu na wybranego przez siebie kandydata. Kampania wyborcza na dwa do jednego tygodnia przed głosowaniem zgłaszani kandydaci prowadzą działania promocyjne: wieszają plakaty, prezentują filmy, rozdają ulotki, organizują debaty, spotkania itp. Głosowanie należy zwracać uwagę na przebieg głosowania i ewentualne zakłócenia. Samo głosowanie jest najistotniejsze w całych wyborach, ogłaszanie wyników powinno odbyć się możliwie najszybciej po jego zakończeniu. Nad przebiegiem głosowania czuwa komisja wyborcza. Warto, aby jej skład stanowili głównie uczniowie (niekandydujący), a przedstawiciele grona pedagogicznego bądź dyrekcji pełnili funkcję obserwatorów bądź doradców. Ewaluacja tydzień po wyborach powinno się odbyć spotkanie, na którym trzeba odpowiedzieć na kluczowe pytania. Czy udało się przyciągnąć znaczącą liczbę uczniów do głosowania? Czy wystartowała odpowiednia liczba kandydatów? Czy mieli oni wystarczająco dużo czasu na przygotowanie się? Jakie były przyczyny niegłosowania przez uczniów? Czy głosujący byli wystarczająco poinformowani? Za: Involver UK: School council elections planning for success!,

21 Ad 2. Oddolne projekty uczniów Podstawa programowa dotycząca III etapu edukacyjnego (gimnazjum) zawiera zapisy dotyczące planowania i realizacji uczniowskich projektów edukacyjnych. Warto je wykorzystać do aktywizacji uczniów poprzez zachęcanie ich, inspirowanie oraz wspieranie przy realizacji oddolnych pomysłów na projekty uczniowskie. Realizacja pomysłów młodych ludzi jest najlepszym sposobem na rozbudzenie ciekawości oraz budowania poczucia, że warto wychodzić z własną inicjatywą. Oddolne projekty uczniów przygotowują ich do podejmowania działań na rzecz społeczności: projektowania, realizowania oraz analizy skutków własnych działań. Projekty uczniowskie można podzielić ze względu na ich obszar działania na te realizowane na rzecz społeczności szkolnej, lokalnej oraz szerszych społeczności. Ze względu na metody i techniki podejmowanych działań rozróżniamy projekty polegające na działaniu, na badaniu oraz eksperymenty naukowe. Ze względu na tematykę podejmowanych działań można projekty podzielić na edukacyjne, kulturalne, sportowe oraz projekty w przestrzeni publicznej. W realizacji oddolnych projektów ważnym partnerem może się okazać samorząd uczniowski, który tworzy kanały komunikacyjne i ułatwia dialog między poszczególnymi organami działającymi w szkole. Inicjatywy podejmowane przez młodzież powinny mieć przejrzystą strukturę. Na etapie planowania nauczyciele powinni być wsparciem (organizacyjnym, merytorycznym) danego przedsięwzięcia. Ich rola powinna ograniczać się do bycia osobą wspierającą, służącą radą w sytuacjach, gdy uczniowie nie są w pełni przekonani do trafności swoich pomysłów czy sposobu ich realizacji. Dorośli nie powinni wyręczać młodych w działaniach, które powstają oddolnie, ani też nie mogą przyjmować postawy narzucającej swoje opinie czy pomysły. Rolą dorosłych przy okazji realizacji projektu przez uczniów, oprócz wspierania ich pomysłu i towarzyszeniu w działaniach, jest również dbanie o włączanie do procesu wszystkich zainteresowanych. Często przy okazji tego typu działań przywództwo przejmują najbardziej aktywni i charyzmatyczni uczniowie. Przy okazji realizacji projektu warto jednak wspierać proces grupowy oraz integrować ze sobą uczniów. Często zapominamy o jednej z najważniejszych ról nauczyciela, jaka wiąże się z animowaniem pracy uczniów: urefleksyjnieniu całego procesu realizacji projektu. To właśnie opiekunowie/nauczyciele mają doskonałą okazję do ułatwiania uczniom zobaczenia tego, czego się nauczyli podczas każdego z etapów realizacji swojego działania. Dzięki temu młodzi ludzie czują, że mają rzeczywisty wpływ na to, co się wokół nich dzieje, zyskują poczucie sprawstwa i stają się odpowiedzialni za swoje działania. 21

22 Dobre praktyki projektów w szkole Mapa naszej społeczności Projekt polega na stworzeniu przez uczniów społecznej mapy swojej miejscowości. Celem projektu jest poznanie różnorodności społeczności lokalnej poprzez zachęcenie uczniów do przyjrzenia się bliżej temu, jak funkcjonuje i jakie różne mniejsze społeczności mogą być częścią większej. Większa w tym wypadku to społeczność szkolna, na która składają się uczniowie przyjeżdżający z rożnych mniejszych miejscowości, dzielnic. Korzyści z realizacji projektu Młodzież uczy się współpracy w grupie. Uczestnicy uczą się prezentować własne zdanie, zdobywają umiejętność dochodzenia do konsensusu. Pogłębia się znajomość najbliższej okolicy i odkrywanie jej mocnych stron. Wzmacniane jest poczucie przynależności do społeczności lokalnej. Oficjalna prezentacja mapy jest okazją do spotkania, integracji uczniów, nauczycieli, pracowników szkoły, rodziców. Projekt daje możliwość wykazania swoich możliwości uczniom o rożnych umiejętnościach technicznych, organizacyjnych, plastycznych itp. Dzień wyobraźni (ang. Imagine Day) Projekt służy twórczemu namysłowi nad sytuacją świata nad tym, jaki jest i jak byśmy chcieli, by wyglądał. Dzięki jego realizacji młodzi ludzie zachęcani są do zastanowienia się nad toczącymi się wojnami, niesprawiedliwością, nieprzestrzeganiem praw człowieka. Projekt pozwala młodym ludziom na wyrażenie swoich poglądów na temat tego, jak powinien wyglądać świat w którym chcą żyć, na wyrażenie odmiennych wizji od tych przedstawianych przez dorosłych. Korzyści z realizacji projektu Zwrócenie uwagi uczniów na problemy globalne. Nauczenie wyrażania swoich opinii, poglądów. Przekonanie młodych ludzi, że dorosłym zależy na wysłuchaniu ich poglądów, zrozumieniu ich postrzegania świata. Okazja do zintegrowania mieszkańców miejscowości i uczniów i zachęcenia ich do wspólnych działań. Budżet gminy Istotą projektu jest włączenie młodzieży do pracy nad budżetem gminy. Polityka finansowa gminy, kwestie związane z budżetem wydają się wielu osobom bardzo skomplikowane. Jednocześnie prace nad kształtem budżetu lokalnego w swej istocie odzwierciedlają to, co jest rzeczywiście ważne dla wspólnoty lokalnej, w jakim kierunku ma się rozwijać, jakie potrzeby, projekty będą wspierane, co warto finansować. Dlatego niezwykle istotne jest uczenie młodych ludzi rozumienia czym jest budżet, zachęcanie do zastanowienia się jakie działania są ważne, jakie lokalne potrzeby warto zaspakajać i w jaki sposób myślenie o rozwoju i potrzebach rożnych grup przełożyć na zapisy uchwały budżetowej. 22

23 Korzyści z realizacji projektu Budowanie świadomości ekonomicznej młodych osób. Pokazanie, że także zwykli mieszkańcy, niezależnie od wieku, mogą mieć wpływ na swoją lokalną ojczyznę. Okazja do nauki formułowania poglądów na ważne i niekiedy trudne tematy. Szkoła ma okazję bezpośrednio zaprezentować swoją działalność radnym. Uczniowie na pewno w większym stopniu niż inne grupy społeczne dostrzegają wagę i potrzeby sektora edukacji zwrócą uwagę lokalnych polityków na konieczność ponoszenia większych wydatków na oświatę, ofertę spędzania wolnego czasu dla młodzieży. Zrozumienie złożoności i wielości potrzeb mieszkańców i trudności w podejmowaniu decyzji, których potrzeb zaspokojenie wybrać. Ad 3. Współdecydowanie o szkole Jedną z najważniejszych ról SU jest reprezentowanie interesów uczniów wobec innych organów szkoły: dyrekcji, rady pedagogicznej, rodziców. Reprezentacja interesów może się odbywać poprzez włączenie uczniów w proces podejmowania decyzji dotyczących szkoły. Udział w procesie podejmowania decyzji ma umożliwiać artykułowanie interesów uczniów, ale także rozwijać poczucie odpowiedzialności za szkołę jako wspólnotę. Zachęcamy, żeby w szkołach, poprzez aktywność rady samorządu uczniowskiego oraz chętnych uczniów, umożliwić uczniom udział w procesie podejmowania decyzji dzięki organizacji konsultacji społecznych. Co to są konsultacje społeczne? Konsultacje społeczne to sposób uzyskiwania opinii, stanowisk, propozycji itp. od instytucji i osób, których w pewien sposób dotkną, bezpośrednio lub pośrednio, skutki proponowanych przez administrację działań (źródło: Jakie decyzje dyrekcji i nauczycieli warto skonsultować z uczniami? Oto kilka przykładów z polskich szkół: udział szkoły w ogólnopolskich programach i akcjach, organizowanych przez zewnętrznych partnerów szkoły, m.in. organizacje pozarządowe; lista i tematyka zajęć pozalekcyjnych; tematyka apeli szkolnych; zmiany w systemie oceniania; 23

24 wybór nagród dla najlepszych uczniów; zmiany w statucie szkoły; zmiany związane z aranżacją wnętrz, wystrojem szkoły; zasady zmiany obuwia; długość przerw. W jaki sposób mogą wyglądać konsultacje? Konsultacje włączające wszystkich uczniów, dotyczące konkretnych zagadnień to konsultacje, w których wszyscy uczniowie zachęcani są do wyrażenia opinii. Rolą rady SU jest zorganizowanie tego procesu z uwzględnieniem następujących zasad: Jasno określony przedmiot opiniowania. Ważne jest precyzyjne sformułowanie w jakiej sprawie uczniowie mają wygłosić swoją opinię, a zgłoszone opinie faktycznie były pomocne dyrekcji w podjęciu decyzji. Na przykład, jeśli planowany jest remont korytarzy i uczniowie mogą wypowiedzieć się na temat zagospodarowania określonej przestrzeni, należy zapytać o konkretną przestrzeń, zamiast zadawać ogólne pytanie np. o wymarzony wystrój szkoły. Termin przekazywania opinii. Wszyscy uczniowie powinni wiedzieć do kiedy mogą wypowiadać się w danej sprawie, by ich głos był ważny. Sposób przekazywania opinii. Bardzo ważne, by reprezentacja SU wraz z nauczycielami i dyrekcją wybrała odpowiedni do tematu sposób wyrażania opinii. Można zorganizować otwarte spotkanie, na którym wszyscy chętni wypowiedzą się, można przeprowadzać ankiety lub zorganizować grupy dyskusyjne. Wreszcie poprosić, by uczniowie zgłaszali swoje opinie pisemnie albo w formie rysunków. Informacja na temat uwzględnionych uwag oraz powodu odrzucenia pewnych opinii. Dyrektor, po zapoznaniu się z opiniami i podjęciu decyzji, powinien poinformować uczniów jaką decyzję podjął oraz jaki wpływ na nią miały opinie przez nich przekazane. To ważne, by uczniowie mieli poczucie, że ich głosy zostały wysłuchane, a dyrektor szkoły z nimi się liczy. Obecność uczniów w ciałach kolegialnych rady pedagogiczna, rady rodziców. Zasięganie opinii uczniów można zapewnić przez zapraszanie ich reprezentacji do udziału w pewnych częściach posiedzeń rady pedagogicznej i rady rodziców. Dzięki temu budujemy dialog uczniowie dorośli, a jednocześnie tworzymy okazję do reprezentowania uczniów w procesie namysłu nad sprawami szkolnymi. Jeśli na to decydujmy się ważne jest, by jasno określić zasady udzielania głosu przedstawicielom SU, wskazać w jakich częściach posiedzeń mogą uczestniczyć. Bardzo ważnej jest także, by po każdym takim spotkaniu przedstawiciele SU przekazali wszystkim uczniom informację o tym, w jaki sposób reprezentowali ich interesy. Udział uczniów w zbieraniu danych potrzebnych do podjęcia decyzji uczeń jako badacz. Konsultowanie może mieć formę badania, jakie rada SU organizuje na terenie szkoły, aby dotrzeć do opinii czy też zdobyć informacje o potrzebach uczniów. Badanie można zrobić używając rożnych technik: ankiet, grup dyskusyjnych. Mogą one stać się również tematem szkolnej debaty. Konsultowanie jako aktywność samorządu uczniowskiego 24

25 w pełni realizuje jego misję! Dzięki tej aktywności uczniowie bowiem mają okazję do wpływania na społeczność szkolną. Ad 4. Ustalanie regulaminu wybierania i działania organów samorządu uczniowskiego Regulamin ten powinien zostać przyjęty w każdej szkole zgodnie z opisanymi wymogami. Tak jak uczniowie nie uczą się samodzielnie liczyć, tylko to nauczyciel zgodnie ze swoją fachową wiedzą organizuje im sytuacje i warunki do uczenia się, tak samo jest w tym przypadku nauczyciele i dyrekcja muszą stworzyć taką sytuację edukacyjną, w której możliwe będzie uchwalenie regulaminu zgodnie z prawem, czyli respektując ustawowe wymogi. W jaki sposób należy pracować z uczniami, by wypełnić ustawowe zobowiązania oraz jakość edukacyjną tego przedsięwzięcia? Najpierw nauczyciele Po pierwsze grono pedagogiczne powinno rozumieć edukacyjną wagę uchwalania regulaminu. Jest to bowiem okazja, by każdy uczeń doświadczył uczestniczenia w procesie podejmowania decyzji o pewnej wspólnocie, tu wspólnocie uczniów. Jest to jedna zatem z niewielu okazji, jakie mamy na terenie szkoły, gdy każdy uczeń ćwiczy umiejętności ważne dla samorządności. Zauważmy, że uczestniczenie w uchwalaniu regulaminu wprost przyczynia się rozwijania jednej z kluczowych kompetencji obywatelskich wymienionych w zaleceniu Parlamentu Europejskiego, jaką jest uczestnictwo w procesach podejmowania decyzji na wszystkich poziomach, od lokalnego, poprzez krajowy, po europejski, szczególnie w drodze głosowania. Przypomnijmy, że szkoł----y polskie tę kompetencję także mają rozwijać, jest to także wskazanie w podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych (zapisy podstawy programowej omawiamy dalej). W procesie uchwalania regulaminu, aby zapewnić walor edukacyjny tego procesu, należy sprawić, by każdy uczeń mógł uczestniczyć w refleksji na temat zapisów, jakie w regulaminie się znajdą. Namysł w klasach Proponujemy, by na początku roku szkolnego każda klasa na lekcji wychowawczej przemyślała, jak ma być zorganizowany samorząd i w jaki sposób mają działać organy samorządu uczniowskiego w waszej szkole. W tym celu w czasie lekcji uczniowie muszą zrozumieć czym jest samorząd (definicja pojęcia) i jakie ma uprawnienia (nadane przez ustawę o systemie oświaty). Następnie można zadać pytania. Czym mają zajmować się reprezentanci? Jakie zadania mają wypełniać? Tu możemy zacząć od otwartego pytania, lub/i gotowych odpowiedzi, z których uczniowie wybiorą najważniejsze. Następnie należy omówić profil kandydata, uczniowie powinni zastanowić się, jakie powinien spełniać kryteria. Kolejna kwestia, która powinni omówić uczniowie w jaki sposób chcą wybierać reprezentantów? Należy z uczniami na ten temat podyskutować, a wnioski zapisać. Praca grupy roboczej do opracowania projektu regulaminu Proponujemy, by zaprosić dzieci do dalszej pracy nad konkretnymi zapisami regulaminu. Warto najpierw dokonać przeglądu różnych rozwiązań organizacyjnych i przeanalizować ich plusy i minusy, aby wybrać rozwiązanie najbardziej odpowiadające specyfice szkoły. Zmiany w regulaminie mogą też wynikać z niezadowolenia uczniów z funkcjonowania 25