Gaudí i jego barcelońskie majstersztyki cz.1.

Transkrypt

1 a r c h i t e k t u r a Gaudí i jego barcelońskie majstersztyki cz.1. Stolica dumnej Katalonii to nie tylko słynny stadion Camp Nou, na którym rozgrywa swoje mecze piłkarskie F.C. Barcelona. To miasto morza i gór, z burzliwą historią, bogate w zabytki, dziś znowu aktywne kulturą, pełne życia i fantazji. Ale to także miasto, nad którym unosi się duch Antoniego Gaudiego, wybitnego architekta wizjonera, który zaskarbił sobie uznanie świata i zasłużył na miejsce w panteonie Wielkich. Jego zmaterializowane pomysły, jak np. Casa Vicens, Casa Battló, Parc Güell, La Pedrera czy budowana do tej pory świątynia Sagrada Familia, są wizytówką Barcelony po dzień dzisiejszy i pozostaną nią na zawsze. Czy gdyby Gaudí żył, budowałby z betonu? Antoni Plàcid Guillem Gaudí i Cornet ( ) Schemat rozplanowania nowej dzielnicy Eixample segmenty zabudowy Niech żyje secesja! Po okresie stagnacji i dekadencji nastaje era pary i elektryczności, która w drugiej połowie XIX w. niesie nowe tchnienie w życie miejskie Barcelony. Raptownie ożywia się port morski i umaszynowiony przemysł. Rozbudowują się nie tylko obiekty służące produkcji, budowie statków, przeładunkowi czy magazynowaniu, ale także obiekty zaplecza i infrastruktury. Na nowo rozkwita kultura i sztuka, teraz znowu z wyraźnym zabarwieniem katalońskim. Miejscowa bohema artystyczna dyktuje trendy światowego teatru, malarstwa, muzyki czy literatury. Do modnej kawiarni Es Quatre Gats czy baru Marcella zagląda Clavé wybitny kompozytor, i Picasso twórca kubizmu, i Dali czołowy surrealista, Miró ceniony rzeźbiarz i ceramik, a przejazdem Klee znany ekspresjonista, a nawet sam Hemingway. Istotnym impulsem do podejmowania nowych inwestycji było przyznanie Barcelonie organizacji Wystawy Światowej w 1888 r., z powtórzeniem w 1929 r. Powstają eleganckie hotele, pawilony dla ekspozycji, parki i promenady, ulice zyskują oświetlenie elektryczne, drąży się pierwsze tunele metra, uruchomiono żeglugę wycieczkową. Rośnie zamożność obywateli, przede wszystkim burżuazji przemysłowej, finansjery i handlowców. Z niepohamowaną migracją ludności do miasta, w tym i tej lepiej sytuowanej idzie w parze zapotrzebowanie na mieszkania, także mieszkania luksusowe i rezydencje. Gwałtownie wzmaga się popyt w budownictwie, rozchwytywani są architekci, murarze, cieśle i inni fachowcy. Brakuje miejsc pod budowę w obrębie starówki Barri Gòtic, Casc Antic, La Ribera, La Rambla, El Ravel, dlatego wyburzeniu ulegają średniowieczne mury obronne, otwierając ekspansję zabudowy na tereny przyległe, przede wszystkim na północ. Zdolny urbanista Ildefons Cerdà projektuje innowacyjne założenie miejskie nowych dzielnic Eixample (pol.: rozszerzenie) i Gràcia (pol.: wdzięczność), podzielonych geometrycznie na około 100 segmentów zabudowy, nie wyższej niż 16 m, z pozostawieniem wewnątrz wolnych przestrzeni, zazielenionych i przewiewnych. W ten sposób uwzględnia potrzebę ich naturalnego wentylowania, dotlenienia w ramach profilaktyki przeciwzakaźnej. Trzeba pamiętać, że w tamtym okresie powtarzały się jeszcze epidemie śmiertelnej cholery, odry, grypy, przeplatane atakami tyfusu czy gruźlicy. Z założenia kwadratowe segmenty zabudowy o długości boku 133,3 m oddzielone miały być od siebie regularnie przecinającymi się ulicami szerokości 20 m pod rygorem, że dochodzące do rzutu skrzyżowania ulic naroża kamienic będą ścięte, z korzyścią dla powierzchni rozdroża. To jakże proste, a zarazem perspektywiczne rozwiązanie doskonałej siatki komunikacyjnej, owocuje do dzisiaj łatwością zarządzania ruchem, dobrą widocznością trasy pomimo obsadzenia skrajni drzewami, ułatwieniem skrętu, możliwością wygospodarowania bezkolizyjnych miejsc parkingowych czy ścieżek dla rowerów. Na kierunku NW-SE autor koncepcji poprowadził niezależnie ciągi dwupasmowych alei Avinguda Diagonal i Carrer de Sants, przechodzącą w Avinguda del Paral-lel, które znakomicie usprawniają komunikację tranzytową. Długość ulic sprawia, że numeracja posesji sięga tam przeważnie zestawu trzycyfrowego. Z takim planem zagospodarowania przestrzennego poszczególne działki segmentów przekazywano do indywidualnego rozpracowania w ręce architektów. Byli nimi efekciarze, poprawiacze historyzmu, zwolennicy modnego wówczas stylu modernisme catalàn, który nie miał nic wspólnego z tym, co po polsku nazywa się modernizmem. A więc, poszuki- Kombinacja kamienia z żeliwem Parc de Ciutadella 30

2 wacze interesującego wyrazu, ceniący bardziej stronę formalną niż funkcję czy konstrukcję, zamiłowani w stylizacji, swobodnej kompozycji, asymetrii, czyli secesjoniści, tacy jak: Lluís Domènech i Montaner, Josep Puig i Cadafalch, Pere Falqués i Urpí, Enric Sagnier, Salvador Valeri i Pupurull i wielu, wielu innych, w większości utalentowanych i zaangażowanych, a wśród nich wielki Antoni Gaudí i Cornet. Rodzina Gaudích osiedliła się w Barcelonie w 1868 r. Młody Antoni kończy tu szkołę średnią, a w 1873 r. podejmuje studia wyższe. Jako student ujawnia swe nieprzeciętne zdolności, kreatywność oraz upór, który nauczycieli doprowadzał wielokrotnie do szewskiej pasji. Nie bacząc na brak doświadczenia odważnie sięga po oryginalność, wykraczając myślą poza rozpowszechnione wówczas kanony, w końcu przecież zupełnie przyzwoite, akceptowane przez większość. Aby zyskać środki na kontynuowanie nauki, w trzecim roku studiów angażuje się jako pomocnik w pracowni architekta Josepa Fontseré, pomagając mu dopracować elementy parku miejskiego Parc de Ciutadella, takie jak np. kaskada wodna lub kuta w żelazie brama wejściowa, zaś profesorowie Francesc de Paula Villar czy Joan Martorell dają mu szansę zarobkowania, wykorzystując jego umiejętności kreślarskie. Podczas ceremonii ukończenia barcelońskiej szkoły architektów Esculas Tecina Superior de Arquitectura w 1878 r. jej ówczesny rektor Elias Rogent powiedział: wręczamy dyplom naszej uczelni albo świrowi, albo geniuszowi czas pokaże. Rezydencja Casa Vicens W 1878 r. makler giełdowy, jednocześnie fabrykant Manuel Vicens i Montaner zleca Gaudíemu projekt i nadzór nad budową letniej rezydencji, na parceli nieopodal przedmieścia Grácia, wówczas oddalonego od Barcelony o jakieś 1,5 km. Możniejsi obywatele upodobali sobie ten skrawek jako oazę sielskiego spokoju, a zarazem niewiele oddaloną do metropolii. Gaudí, który właśnie ukończył edukację, przepełniony aktualną na tamte lata wiedzą podręcznikową, na projekt przeniósł przemyślenia jeszcze z lat studenckich. Aby przytrzymać więcej miejsca dla ogrodu na stosunkowo małej parceli, dostawia budynek do sąsiadującego klasztoru (który nie dotrwał do czasów dzisiejszych). Oprócz powierzchni terenu zyskuje zatem i na jednej elewacji. Konstrukcję obiektu zasadza na trzech, równoległych ścianach, pokrywających się z podziałem jego przestrzeni. Usprawnienie komunikacji wewnątrz piętra osiąga poprzez wygrodzenie przedsionków. Sklepioną piwnicę przeznacza na winiarnię, parter na kuchnię i salon z jadalnią, piętro zajmują sypialnie, a poddasze mieszkanie dla personelu. Ściany wznosi wykorzystując tradycyjny budulec kamień i cegłę, zaś płaskie stropy parteru i pięter belkuje drewnem. Spokój, klasykę konstrukcji budynku Gaudí wynagradza frapującą kolorystyką fasady z przewyższeniem (ściana kolankowa?, attyka?). Nawiązał tu mocno do stylu mudejar, wykorzystującego formy architektury mauretańskiej jako widomy znak arabskiej przeszłości kraju. Zaskoczył kombinacją czerwonej farby i ochry kamienia elewacyjnego z turkusem i bielą kafelków. Układane są w szachownicę lub naprzemianlegle, a w obrębie parteru przechodzą we wzór kwiatu aksamitki na żółtym Casa Vicens Kaskada wodna - Parc de Ciutadella 31 budownictwo technologie architektura

3 32 Mur ogrodzenia Wieżyczka portierni Domek zarządu tle. Smukłe otwory między słupami krytej galerii drugiego piętra przypominają kształtem strzeliste okna mauretańskie z czubkiem u szczytu sklepienia. Ale nie byłby to Gaudí, gdyby zaokrągleń nie sprowadził tu do linii prostych i nie poprzycinał poziomo czubków. Zapewne niespodzianką, dostępną niestety nie dla wszystkich, są zakamuflowane teksty popularnych katalońskich sentencji. Obraz budynku doskonale uzupełniają kute kraty, zwłaszcza okien parteru, blaszane segmenty płotu z powtarzającym się motywem liścia palmy i chińskiej róży oraz rząd pokaźnych kuli odlanych z żeliwa, zamocowanych w chodniku dla pieszych wzdłuż posesji. Gaudí mógł sobie pozwolić na swobodę wzorów okładziny, nawet narzucając swoje pomysły, bowiem inwestor Vicens był dużym producentem ceramiki budowlanej, w tym glazury. Chociaż projekt był gotowy już w 1880 r., to prace budowlane rozpoczęły się dopiero trzy lata później, i trwały do 1888 r. Wtedy to Vicens popadł w kłopoty finansowe i obiekt przejęty został przez Antoniego Jover Puiga. W 1925 r. nowy właściciel zwrócił się do Gaudíego z prośbą o rozbudowę obiektu. Ponieważ mistrz był już wtedy bez reszty zaangażowany w budowę świątyni Sagrada Familia, przekazał zlecenie koledze po fachu Joanowi Baptyście Serra, który nie tylko podjął się zadania, ale zrealizował je zgodnie ze wskazówkami poprzednika oraz z pierwowzorem. Casa Vicens jest pierwszym większym dziełem Antoniego Gaudíego. W odróżnieniu od jego późniejszych prac, przyjęte zostało przez środowisko entuzjastycznie. W duchu rozbudowanej kolorystyki wybudował on później pałacyk El Capricho, a niektóre sprawdzone tu pomysły wykorzystał także przy innych realizacjach. Park Parc Güell W 1878 r. Gaudí poznaje hrabiego Eusebio Güella polityka, fabrykanta tekstyliów i właściciela cementowni. Buduje mu barceloński pałac Palau Güell oraz dworki za miastem Finca Güell i Bodegas Güell. Z czasem ich znajomość przekształca się w przyjaźń, a Güell staje się nie tylko zagorzałym zwolennikiem twórczości Gaudíego, ale jego mecenasem i ważnym zleceniodawcą. Studiując nauki socjalne w Nimes (Francja), Güell podróżował często do Anglii, gdzie zaraził się futurystyczną ideą miasta-ogrodu Ebenezera Howarda, łączącą pozytywy życia miejskiego i wiejskiego, w odpowiedzi na demoralizację społeczeństwa w wyniku industrializacji i lokalnego przeludnienia. Do tej idei przekonuje Gaudíego, a w ślad za tym zleca mu projekt kolonii domków dla robotników swoich fabryk, stawiając do dyspozycji 15-hektarową parcelę na skłonie wzgórza Padela, nieco odległego wówczas od centrum Barcelony. Oprócz użytku mieszkalnego, osiedle miało przypisaną w założeniu funkcję edukacyjną na rzecz umacniania wartości chrześcijańskich i patriotyzmu katalońskiego. Natomiast inwestor pozostawił Gaudíemu swobodę korzystania z reguł ulubionej przez niego architektury organicznej. Koncepcja osiedla obejmowała 60 trójbocznych parceli pod domki, przy racjonalnej sieci dróżek dojazdowych i ścieżek, z których część sprzyjać miała dodatkowo modlitewnej kontemplacji jak

4 Schody do rynku i platformy np. dróżka na Kalwarię (sztuczny wzgórek z trzema krzyżami). W planach zadbano także o infrastrukturę kolonii (m.in. kanalizacja i wodociąg, osiedlowy rezerwuar wody, własny kościół). Warunki terenowe pozwalały zagospodarować pod zabudowę jedynie szóstą część posesji, resztę trzeba było urządzić jako ogród. Całość otoczona miała być murem 2-metrowej wysokości tak by mieszkańcy czuli się bezpiecznie. Już sam mur ogrodzenia od strony ul. Carrer d Olot odbiega wyglądem od standardu. Rozmieszczona w nim główna brama, wg Gaudíego, miała utożsamiać wejście do raju, i wraz z pobliskimi, egzotycznymi budyneczkami portierni i zarządu osiedla wspólnie z wyprowadzonymi spomiędzy nich reprezentacyjnymi schodami powinna była przyciągać wzrok, zachęcać przybyszów do kroku dalej. Być może, że wzorem dla portierni była bajkowa chatka Jasia i Małgosi. Pod jej kopułą Gaudí doczepił poodwracane do góry dnem filiżanki do kawy, demonstrując w ten sposób swoją wolę wyrzeczenia się nałogu. W górę wystrzelił fantazyjną wieżyczką z krzyżem o pięciu ramionach, które wskazują symbolicznie wszystkie kierunki nieba. Pięcioramienny krzyż jest ulubionym motywem zdobniczym architekta. Na dachu budynku zarządu widać prefabrykowane: blanki, zamknięcie kopuły i okapy dachowe. Szerokie, monumentalne schody podejścia w górę początkowo po bokach ograniczone murem z wybujałymi blankami, Gaudí przegrodził środkiem trzema basenami, rozmieszczając w pierwszym, romboidalnym coś na kształt stalaktytów czy zafałszowanych korzeni drzew oraz kompas jako przytyk w stronę projektanta i inwestora, w drugim medalion z głową węża pod flagą Katalonii, w trzecim słynną figurę płaszczącego się jaszczura, powysadzaną misternie ceramiczną mozaiką w stylu trencadis. Jedni doszukują się tu inspiracji w mitologicznych smokach, pilnujących źródeł świątyni w Delfach, inni widzą w niej fuzję salamandry symbolizującej ogień i krokodyla z herbu Niems miasta studenckich czasów Güella. Powyżej, między rozdwojeniem ciągu schodowego, znajduje się kamienna ławeczka, w lecie zacieniona, zimą nasłoneczniona, chroniona przed wiatrem muszlowatą osłoną. Nad schodami Gaudí zaprojektował serce osiedla, czyli otwartą, zaokrągloną w rzucie dużą platformę placu, o wymiarach poprzecznych 86 m i 43 m. Na co dzień miała służyć za miejsce spotkań i zabaw mieszkańców, a okazjonalnie za miejsce ceremonii religijnych i patriotycznych. Północna część platformy nawiązuje rzutem do owalu amfiteatru greckiego. Aby ją wybudować, trzeba było jedną trzecią powierzchni wkuć się w skalę. Reszta płyty unosi się dzięki podparciu kolumnami. Wzdłuż specjalnie pofalowanej krawędzi platformy stoi murek z wypukłościami, z którego wypuszczony jest do wewnątrz ciąg śnieżnobiałej ławki. Ma długość 110 m. Nie dość, że jest najdłuższym murkiem-opieradłem na świecie, to wysadzony obustronnie misterną mozaiką ze stłuczki kafelków, szkła butelkowego oraz porcelanowych fragmentów zużytych naczyń stołowych uchodzi za arcydzieło rzeźby i abstrakcyjnego kolażu. Znawcy odczytują je jako zapowiedź kubizmu i surrealizmu kierunków sztuki, rozpowszechnionych poprzez Paryż na Europę i świat dopiero w okresie międzywojennym. Wypukłości i wklęsłości powierzchni ławki są zaś rezultatem specjalnych studiów Gaudíego nad ergonomią; pomimo zagęszczenia miejsc siedzących jest wygodna w użyciu i sprzyja prywatności podczas rozmów intymnych. Służy do dzisiaj barcelończykom i turystom za punkt widokowy na morze oraz za miejsce odpoczynku. Wzorując się na świątyniach antycznej Grecji, w gąszczu 86 kolumn podpierających platformę Trencadis Kolumny odchylone od pionu foto: Pere Vivas 33 budownictwo technologie architektura

5 Mozaika stropowa słońce Stado słoni? Dróżka różańcowa Gaudí urządza przekryty rynek dla handlu bazarowego, gdzie mieszkańcy kolonii zaopatrywaliby się głównie w produkty żywnościowe. Kolumny przestylizowane z doryckich, mają średnicę 1,2 m i wysokość 6 m. Każdą osłania dołem opaska z kawałków ceramiki, wyżej upiększa żłobkowanie. Można zauważyć, że te, rozstawione zwłaszcza bliżej otwartej przestrzeni są przechylone. Czyżby kolejna prowokacja mistrza? Okazuje się, że znał on sztukę greckiego kolumnowania, przewidującą możliwość ukośnego podparcie dla poprawy stateczności stropu. Strop między kolumnami ma formę czasz, wyłożonych białą stłuczką ceramiki. Między nimi podwiązania gzymsowe, udekorowane kolorowymi rozetami, przedstawiającymi 14 księżyców i 4 słońca. Pod opisywaną halą targową mieści się zbiornik na wodę deszczową, mogący pomieścić 1300 m 3. Opad deszczu na platformę wsiąka przez warstwę filtrującą z tłucznia i żwiru, a następnie rurami wewnątrzkolumnowymi trafia do cysterny, skąd nadmiar kierowany jest odpływem do kolejnych basenów śródschodzia. Aby zaoszczędzić na trawersowaniu poprzez wcinkę w zbocze Padela, Gaudí wielokrotnie prowadził ścieżki różańcowe po estakadach, wiaduktach. Najciekawsze jest to, że budował je z surowego kamienia, wyzbieranego na miejscu. Z niego właśnie murował przypory dostokowe i arkady niosące dróżki podobne do rzymskich. Używał cementu portlandzkiego z pobliskiej fabryki Colot del Moro. Pozwalał sobie przy tym na upust przekory: wszyscy budujący z kamienia nieobrobionego lub obrobionego częściowo na ogół chowają wypusty nierówności w masyw muru, u Gaudíego odwrotnie spód sklepienia jest stresująco dziobaty. Kwiatony w formie słupów z donicą, w której nasadza się opuncje, agawy i inne rośliny śródziemnomorskie, są namiastką oryginalnych palm. Niestety, stworzenie kolonii domków robotniczych okazało się biznesowym niewypałem z powodu braku zainteresowania. Wybudowano jedynie dwa obiekty oraz willę właściciela, w której dokonał żywota w 1918 r. Wcześniej, bo w 1914 r. definitywnie przerwano prace w ramach zadania budowa osiedla. Przy życzliwym zaangażowaniu administracji miasta w 1922 r. zmieniono cel użytkowania terenu na park miejski, który w 1984 r. wpisany został na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. dr inż. Zdzisław B. Kohutek AGH Kraków, Biuro SPBT ciąg dalszy w kwartalniku BTA nr 1/2012 Źródła: Barcelona city map 1: ExpressMap 2011 Bildband des Gesamtwerkes von Antoni Gaudí. Wyd. Dosdearte Ediciones, wydanie drugie 2010 D. Zaręba, Barcelona, Wyd. Bezdroża, wydanie pierwsze, Kraków Dziobate sklepienie 34