TYPY/SYSTEMY/MODELE GOSPODAREK W UE I W ŚWIECIE

Transkrypt

1 Mazowieckie Studia Humanistyczne Nr 1-2, 2008 Stefan Kojło TYPY/SYSTEMY/MODELE GOSPODAREK W UE I W ŚWIECIE Narody, podmioty gospodarcze, gospodarstwa domowe pomnażają swoje dochody, bogactwo narodowe, Produkt Kraj o wy/narodowy Brutto. Robią to na różne sposoby, osiągają zróżnicowane wyniki, zależnie od których pełnią zróżnicowane role w gospodarce i ekonomicznych stosunkach międzynarodowych. Odstający w tyle podejmują różne próby dogonienia bardziej lub nawet najbardziej rozwiniętych, dlatego problemy te sposobu/modelu (zwłaszcza wzajemnych ról i relacji państwa i rynku) przyspieszenia rozwoju - ciągle pozostają w stałym zainteresowaniu różnych naukowców, instytucji, organizacji naukowych, co znajduje odbicie w dość bogatej literaturze. Systematyka i komparatystyka gospodarek w literaturze W gospodarce światowej były lub są wyróżniane zarówno podmioty, układy (w tym bieguny), ugrupowania (integracyjne), jak i systemy. Bieguny gospodarki światowej Gospodarka unijna jest jednym z trzech biegunów świata - w układzie (wizerunku) trzybiegunowym (triady: USA, Japonia, Niemcy/UE) 1 gospodarki światowej, ale mówi się też o większej liczbie biegunów, np. czterech, włączając w ten układ Chiny 2, inne kraje wschodzące, do których łan Buruma, publicysta 1 Zob. np. Triada, w: Ekonomia od A do Z, Encyklopedia podręczna, pod red. nauk. S. Sztaby, Warszawa 2007, s Pisząc Chiny mamy na myśli Chiny kontynentalne, przy świadomości rozróżniania w literaturze światowej trzech organizmów międzynarodowych, jakimi są: Chińska Republika Ludowa ze stolicą w Pekinie (Beijing), Tajwan, nazywany też Republiką Chin (Republik of China) z ośrodkiem administracyjnym/stolicą w Taipei i Hongkong jako obszar i ośrodek administracyjny - sta-

2 112 Stefan Kojło i wykładowca College'u St. Antony's w Oksfordzie zalicza - prócz Chin - także Indie i Rosję 3, inni zaliczają również kraje Azji Południowo-Wschodniej 4, Philip Kotler i współautorzy - cztery tygrysy (Koreę Południową, Tajwan, Hongkong i Singapur) oraz trzy młode tygrysy (Tajlandię, Malezję i Indonezję) 5, a eksperci Banku Światowego do państw wschodzących" szybko reformujących się zaliczają: Chiny, Egipt, Indie, Indonezję, Turcję oraz Wietnam 6. Nieco inaczej się kształtuje konfiguracja biegunów w stosunkach politycznych. Powszechnie się uznaje, że wraz z wygaśnięciem zimnej wojny, skończył się podział dwubiegunowy, a nowy dojrzewa. W niniejszych rozważaniach dajemy oczywiście prymat układom ekonomicznym, nie tracąc z pola widzenia politycznych. Redaktor Newsweeka", Fareed Zakaria, interpretując tytuł swojej nowej książki Świat postamerykański, podkreśla, że jest to książka nie tyle o schyłku Ameryki, ile wzroście znaczenia całej reszty, tj. szybko bogacących się nowych mocarstw, które powinny być jak najszybciej uznane za równoważne bieguny, powinny zająć należne im miejsca w organizacjach międzynarodowych, typu G-8, Międzynarodowy Fundusz Walutowy - MFW (International Monetary Fund - IMF), Bank Światowy - BŚ (World Bank - WB), Międzynarodowa Organizacja Handlu - MOH (World Trade Organization - WTO), nie dopuścić do ich wyobcowania, by po uzyskaniu przewagi (łącznej) nie dążyły do wyobcowania w przyszłości biegunów zachodnich: Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej, czyli Unii Europejskiej 7. Warto tu przypomnieć, że już wcześniej Zbigniew Brzeziński podkreślał, iż Amerykanie powinni traktować przywództwo swego kraju w kategoriach sytuacji nowiący specjalny region administracyjny ChRL na zasadzie jedno państwo - dwa systemy, tj. socjalistyczny i kapitalistyczny. 3 Zob. I. Buruma, Ameryka oddaje władzę. Za wcześnie na ten pogrzeb, Dziennik" z lipca 2008 r., s W artykule tym I. Buruma prezentuje poglądy na temat układu sił gospodarczych i politycznych w świecie znanych Autorów książek, takich jak: B. Emmott Rivals, R. Kagan The Return of History, P. Khanna The Second World, M. Leonard What Does China Thinkl, F. Zakaria The Post-American World, kierunki/tendencje zmian, formułując własne stanowisko. 4 Zob. np. K. A. Nawrot, Determinanty rozwoju gospodarczego państw ASEAN, Warszawa Ph. Kotler, S. Jatusripitak, S. Maesincee, Marketing narodów. Strategiczne podejście do budowania bogactwa narodowego, Kraków 1997, s Doing Business 2008, Raport Banku Światowego, The International Bank for Reconstruktion and Development /The World Bank, Washington 2007, (tłumaczenie i polskie wydanie Narodowy Bank Polski, Warszawa 2008, s. 2). 7 F. Zakaria, The Post-American World, USA 2008; zob. też wywiad z nim: Pax Americana się skończył, Dziennik" z lipca 2008 r., s Zob. też na ten temat: F. Fukuyama, Epoka słabych państw. Czy Ameryka jest gotowa na postamerykański świat? Dziennik" - Europa" nr 33, z 16 sierpnia 2008 r., s. 8-9.

3 Typy/systemy/modele gospodarek w UE i w świecie 113 przejściowej. Jakby na potwierdzenie słuszności tej tezy (o zmianie układu sił w świecie), dziś przytacza się dane o kryzysie kredytów hipotecznych, zadłużeniu Stanów Zjednoczonych i jednocześnie rezerwach gromadzonych przez inne państwa, w tym ChRL około 1,5 bln USD rezerw, Rosja 550 mld, Korea 260 mld, Tajlandia 110 mld, Algeria 120 mld USD i zdolność oszczędzania każdego miesiąca przez Arabię Saudyjską 15 mld USD 8. Systemy cywilizacyjne gospodarowania Tenże Zakaria konstatuje, że obecny system gospodarczy sensu largo (sposób gospodarowania) został ukształtowany przez cywilizację zachodnią i zaakceptowany przez kraje Wschodu. Warto przy tym dodać, że historycznie rzecz biorąc, Wschód miał też swoją, inną niż Zachód, strukturę społeczno-gospodarczą, zwaną w sferze gospodarczej azjatyckim sposobem produkcji, opartym na wspólnocie gminnej, mającym odbicie ustrojowe w tzw. dyspotii wschodniej, polegającej na szczególnej roli władcy (cesarza- boga") głównie w Chinach, Indiach, Japonii, ale też Rosji, Mongolii, Korei. Zdarza się spotkać w literaturze twierdzenie, że te historyczne uwarunkowania przesądziły o możliwości wystąpienia kultu rządzących na Wschodzie jednostek w XX w. (Stalina, Kim Ir Sena, Mao Zedonga, Kim Dzong Ila). Z drugiej jednak strony, na gruncie wschodniej despotii ukształtowały się ustroje zarówno autorytarne, zwane też tyraniami (Chiny, Rosja, Korea Północna), jak też demokratyczne (Indie, Japonia, Korea Południowa). Współczesne gospodarki wschodnie przejęły jednak system zachodni. Przecież firmy chińskie czy hinduskie - mimo dużych różnic kulturowych i różniących się systemów politycznych - nie prowadzą swego biznesu inaczej niż firmy zachodnie, lecz funkcjonują na rynkach krajowych i światowych w sposób podobny jak zachodnie. Wraz z ogłoszeniem przez Deng Xiaopinga w Chinach reform pod koniec lat siedemdziesiątych minionego wieku (po śmierci Mao Zedonga w 1976 r.), proklamowaniu prawa do bogacenia się, ten nowy przywódca rozpoczął też wówczas proces budowania w Chinach państwa prawa na wzór zachodni, przy czym warto podkreślić, że przez tysiące lat lud chiński miał tylko swoje powinności i żadnych praw. Procesy globalizacyjne przyczyniły się jeszcze mocniej do zunifikowania funkcjonowania nie tylko korporacji ponadnarodowych - niezależnie od domicylu ich kapitału pierwotnego ale również firm krajowych, choć wprawdzie w literaturze naukowej wyodrębnia się europejski, amerykański, wschodni (japoński) sposób zarządzania firmą/biznesem, przy czym sposób japoński kształtował się 8 F. Fukuyama, op. cii., przypis 7, s. 8.

4 114 Stefan Kojło w kooperacji" z amerykańskim. Choćby dla przykładu metoda Just in Time w logistyce, wykreowana przez Amerykanów, przejęta i udoskonalona przez Japończyków, wróciła do USA. Japonia stworzyła nowoczesną gospodarkę w następstwie reform Epoki Meiji 9, ale potęgą stała się w wyniku stosowania bechmarkingu, czyli wywiadu gospodarczego podglądania najlepszych rozwiązań firm Zachodu - w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie: dlaczego długonosi" nas pokonali, w czym i dlaczego są od nas lepsi? 10. Uwarunkowania mechanizmów gospodarowania Różnice mechanizmów gospodarczych poszczególnych państw bardziej zależą od przesłanek historycznych, warunków działania, w marketingu określanym otoczeniem zewnętrznym, od przeprowadzanych reform, rozwiązań w poszczególnych krajach niż od różnic kulturowych 11, czy narodowościowych. Korea jest przykładem jednego narodu i dwóch różnych systemów gospodarczych i politycznych, Chiny - jednego państwa i dwóch systemów: ChRL (Chiny kontynentalne - socjalistyczna gospodarka rynkowa 12 i Hongkong - kapitalistyczna gospodarka wolnorynkowa stanowiąca odrębny obszar celny), ale też - praktycznie dwóch organizmów państwowych: jeden na kontynencie i drugi na wyspie Tajwan. Można przytoczyć też dla przykładu rozczłonkowany naród arabski i różnice (gospodarcze, różne rozwiązania systemowe w funkcjonowaniu) 9 Okres panowania cesarza Matsuhito ( ), który dokonał zasadniczych reform: zniesiono szogunat, ustanowiono konstytucję i dokonano innych zmian. Zob.: I. Buruma, A. Margalit, Okcydentalizm - Zachód w oczach wrogów, Kraków 2005, s Jednak po okresie cudu gospodarczego Japonia spuściła z tonu". O ile swego czasu przyszłością świata była Europa imperialna (zachodnia), później Nowy Świat (USA i inne potęgi cywilizacji zachodniej), w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku przyszłość świata widziano w Japonii, na przełomie wieku XX i XXI - w Unii Europejskiej, która sama siebie ustawiła w takiej pozycji, to dziś są nią Chiny i Indie. Por.: Pax Americana się skończył, wywiad z F. Zakarią, Dziennik", z lipca 2008 r., s Tezę tę potwierdzają C. Hampden-Turner i A. Trompennars (Siedem kultur kapitalizmu, USA, Japonia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Szwecja, Holandia, Warszawa 1998, s. 267), którzy piszą: rynki nie są zależne od kultury, a siły rynkowe, tak jak pogoda, mają swoje stałe wiatry i znane prądy. Pozostawienie wszystkiego działaniu sił rynkowych, zgodnie z szacowną tradycją ekonomii klasycznej, nie oznacza zdania się na bezsensowny mechanizm, który działa samorzutnie". 12 W wyniku dopuszczenia własności prywatnej (elementów kapitalistycznych) i możliwości bogacenia się, znacznie wzrosło poparcie ludności dla władzy partii komunistycznej w Chinach. Ostatnie badania ośrodków niezależnych, m.in. amerykańskich, wykazują poparcie trzech czwartych ludności (mimo tegorocznego tłumienia sprzeciwu Tybetańczyków). Zob. M. Werner, Pekin. Amerykański sondaż pokazał, że 2/3 obywateli ChRL jest zadowolonych z komunistycznych rządów. Chińczycy wierzą partii, Dziennik" z 24 lipca 2008 r., s. 15.

5 Typy/systemy/modele gospodarek w UE i w świecie 115 rynków w różnych krajach arabskich. Innym przykładem może być wyodrębnienie się euromarketingu w cywilizacji zachodniej, choć - jak dotychczas - nie ma ukształtowanego orientomarketinu, czy sinomarketingu, odnoszącego się do krajów Wschodu. Ba! Mamy przykłady bardzo ścisłej współpracy naukowców, wywodzących się z obu kręgów cywilizacyjnych, i to właśnie w sferze tu omawianej, czyli typologii systemów ekonomicznych, czego dokonali w książce Marketing narodów. Strategiczne podejście do budowania bogactwa narodowego 13. Warianty kapitalizmu a problemy gospodarcze współczesnego świata Zapewne pod wpływem rozpadania się tzw. obozu socjalistycznego, b. Związku Radzieckiego i RWPG, czyli instytucjonalnych przeciwników kapitalizmu, zostało opublikowane przez Francuza dzieło Kapitalizm kontra kapitalizm 14. W nowej sytuacji autor - Michel Albert - dostrzegał zaostrzającą się wojnę wewnątrzsystemową między kapitalizmem neoamerykańskim i reńskim, obejmującym Niemcy, Holandię, Francję i Szwajcarię. Orężem pierwszego stał się Konsensus Waszyngtoński - KW ( Washington Consensus - WC), drugiego - którego naśladowcą z azjatycką odmianą jest Japonia - myślenie kolektywne, długofalowe strategie, nowy etos technologiczny, rosnąca wydajność pracy. Autor wyraził przekonanie, że drugi zwycięży, a Francja i cała Unia Europejska powinny z nim (kapitalizmem reńskim) się utożsamiać. Jakby przedłużeniem tej myśli jest dzisiejsza koncepcja - upubliczniona po kryzysie kaukaskim - dyrektoriatu unijnego", który miałyby sprawować najsilniejsze państwa unijne, tj. Niemcy, Francja (poczuły się w tej roli) i Wielka Brytania (tradycyjnie pasywna), pomijając z wielkiej czwórki europejskiej Włochy, z uwagi na ich prorosyjskie nastawienie. O poszerzeniu wpływów i przewadze w przyszłości poszczególnych podmiotów międzynarodowych stosunków gospodarczych (państw lub gospodarek narodowych) ma przesądzić - według tegoż autora - stosunek do ważnych dziesięciu problemów gospodarczych współczesnego świata. 1) Migracji, która odgrywa ważne znaczenie w uzupełnianiu rynku pracy, ale wywołuje też napięcia z miejscowymi związkami zawodowymi; o ile USA i Wielka Brytania dopuszczają - w niektórych przypadkach wybiórczo - dopływ robotników cudzoziemskich, to Niemcy i Japonia są zwolennikami konsolidowania rodzimej siły roboczej, przy czym nie wiadomo, jaka polityka migracyj- 13 Mam tu na myśli amerykańskiego profesora marketingu, Ph. Kotlera oraz tajlandzkich (tajskich) współautorów, profesora S. Jatusripitaka i doradcę/konsultanta S. Maesincee'a, którzy wspólnie wydali książkę Marketing narodów. Strategiczne podejście do budowania bogactwa narodowego, tłumaczoną na język polski przez Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1999, na którą będziemy się zsyłali. 14 M. Albert, Capitalism Contrę Capitalism, Paris 1991.

6 116 Stefan Kojło na na długą metę okaże się skuteczniejsza; przyjmując, że główny kierunek migracji ekonomicznej prowadzi z krajów niżej do wyżej rozwiniętych, polska polityka migracyjna wydaje się być obłudna, gdyż z jednej strony popiera wyjazdy Polaków do krajów wyżej rozwiniętych, ale jednocześnie z drugiej strony jest antyimigracyjna w stosunku do obywateli krajów wschodnich, co już skutkuje ujemnymi zjawiskami na polskim rynku pracy, m.in. wpędza imigrantów podejmujących aktywność zawodową na obszarze Polski w szarą strefę, pozbawiającą potencjalnych korzyści fiskalnych państwa; w tym przypadku wymogi unijne nie zawsze mogą być usprawiedliwieniem, gdyż nasilają się przypadki przybywania z krajów wschodnich do Polski przez np. Republikę Czech, gdzie otrzymują wizy wjazdowe Schengen-krąjowe bez problemów, by później poruszać się po całym obszarze unijnym (bez posiadania właściwej - ogólnoschengenowskiej - wizy); 2) ubóstwa; 3) świadczeń socjalnych, jako wspomagającego instrumentu rozwój gospodarczy; 4) skali płac; 5) roli podatków, które mogą stymulować długi, jak w Wielkiej Brytanii i USA, lub oszczędności, jak w Niemczech i Japonii; 6) liczby przepisów, zwiększenie czy zmniejszenie i uproszczenie procedur; 7) wyboru inwestycji bankowych czy giełdowych; 8) wybór między władzą" udziałowców, lub menedżerów i pracowników; 9) roli przedsiębiorstwa w kształceniu pracowników; 10) roli ubezpieczeń. Podejście do wiz Schengen-krajowych Polski i Czech jest spektakularnym przykładem możliwości stosowania różnej praktyki, skutkującej stratami lub zyskami dla budżetu państwa (szacunkowe koszty deportacji Azjaty nielegalnie przebywającego na terenie Polski sięgają nawet 10 tys. PLN, nie mówiąc o stratach z powodu niepłacenia podatku z tytułu pracy lub prowadzenia działalności gospodarczej). Siedem kultur kapitalizmu i wartościowanie odmian wg Holendrów Ekonomista angielski, noblista James Meade wyróżnił sześć systemów społeczno-gospodarczych 15 : kapitalizm korporacyjny, socjalizm nakazowy, socjalizm rynkowy, kapitalizm udziałowy, system partnerski kapitału i pracy 16. Dwaj Holendrzy, znani konsultanci do spraw zarządzania międzykulturowego, Charles Hampden-Tumer i A. Trompennars wyartykułowali siedem kultur kapitalizmu światowego - amerykańską, japońską, niemiecką, francuską, brytyjską, szwedzką i holenderską 17 (z czego pięć zachodnioeuropejskich), uzasadniając to historycznym i współczesnym sukcesem gospodarczym odnośnych 15 J. Meade, Different forms of share economy, London 1986; idem, Liberty, equality and democracy, Basingstoke London 1993; zob. też T. Kowalik, Systemy gospodarcze, efekty i defekty reform i zmian ustrojowych, Warszawa 2005, s. 11 i nn. 16 J. Meade, Liberty, equality and democracy, op. cits C. Hampden-Turner, A Trompennars, op. cit.

7 Typy/systemy/modele gospodarek w UE i w świecie 117 państw, których gospodarki mogą stanowić przykład kapitalizmu w najlepszym wydaniu, przy czym autorzy podkreślają 18, że choć wszystkie wymienione nazywają siebie krajami kapitalistycznymi o gospodarce wolnorynkowej i wyznają w ogólnym zarysie tę samą filozofię, to na tym podobieństwa się kończą, a różnice są znaczne pod względem znaczenia pracy, stosunku do grup posiadających kapitał, stylów zarządzania pracownikami, taktyki negocjowania. Wszystkie wymienione kraje odniosły sukces, ale nie wszystkie jednakowo dobrze sobie radzą z aktualnymi problemami/zadaniami gospodarczymi. Charakteryzując bliżej wyodrębnione systemy kultury, Holendrzy posługiwali się siedmioma procesami wartościowania (ustawianie reguł i odkrywanie wyjątków, konstrukcja i dekonstrukcja, zarządzanie jednostkami, przyswajanie świata zewnętrznego, synchronizacja szybkich procesów, wybieranie najlepszych, równość szans), gdyż -jak stwierdzili - każde państwo, przedsiębiorstwo czy organizacja zwiększająca swoją zdolność do tworzenia dobrobytu musi uwzględniać siedem wymienionych procesów wartościowania" 19. Procesy wartościowania są obciążone napięciami, ponieważ wartości układają się w kontrastowe pary/bieguny, do których Holendrzy zaliczyli (też siedem), przebadali pod tym względem firmy/ menedżerów w 12 krajach i podali w procentach przewagę jednego z biegunów/ dylematów: 1) uniwersalizm - partykularyzm badali przez uzyskanie odpowiedzi na pytanie, jak by menedżer się zachował wobec komisji śledczej sprawdzającej przyczyny wypadku przy pracy spowodowanego z powodu niedopełnienia obowiązków przez kontrolera poczucie bezpieczeństwa pracy, z którym pił piwo i jest jedynym świadkiem - postępowanie zgodne z uniwersalną zasadą okazało się ważniejsze niż udzielenie pomocy przyjacielowi we wszystkich badanych krajach, w %: USA 94, Holandia 92, Austria 91, Kanada 91, Niemcy 90, Szwecja 89, Wielka Brytania 82, Belgia 67, Japonia 66, Singapur 59, Włochy 56, Francja 53; 2) analiza - synteza, analiza uzyskała wskaźnik procentowy w: USA 74, Kanada 68, Belgia 68, Holandia 61, Austria 59, Szwecja 56, Wielka Brytania 55, Włochy 46, Niemcy 41, Singapur 39, Francja 35, Japonia 29; 3) indywidualizm - kolektywizm, na indywidualizm wskazało w: USA 97, Austria 97, Kanada 96, Szwecja 95, Holandia 92, Wielka Brytania 90, Niemcy 84, Belgia 79, Włochy 69, Francja 69, Japonia 49, Singapur 39; 4) wewnątrzsterowność - zewnątrzsterowność, udział wewnątrzsterowności wyniósł: USA 68, Niemcy 65, Kanada 64, Austria 61, Francja 60, Holandia 55, Wielka Brytania 51, Włochy 49, Belgia 48, Szwecja 45, Singapur 42, Japonia 41; 5) następstnw -synchronizacja, następstwo wiąże się z czasem, a czas to sekwencja, menedżerowie sekwencyjni poważnie traktują zobowiązania terminowe, pilnują przestrzegania planu, gdy synchroniczni uważają, że zobowiązania czasowe i plany, porządek dnia, osta- 18 Ibidem, s Ibidem, s. 19.

8 118 Stefan Kojło teezne terminy są celami pożądanymi, ale nie bezwzględnymi, akcent kładą na dopełnienie zobowiązań; 6) osiąganie stanowiska - otrzymywanie stanowiska, 7) równość - hierarchia 20. Kapitalizm Zachodu i Wschodu Tak więc porównując kulturę zachodnią (amerykańską i zachodnioeuropejską) kapitalizmu ze wschodnimi (głównie japońską), autorzy podkreślali: 1) przesadny uniwersalizm amerykański, ale też - zsyłając się na Brytyjczyków - wskazali na nowszą grupę uniwersalistyezną - Wspólnotę Europejską, opierającą się w zasadzie na fundamencie uniwersalnych praw ekonomii klasycznej (podobnie jak gospodarka amerykańska); 2) za najbardziej analityczną - wśród 12 badanych - uznali kulturę w USA oraz najbardziej zorientowane na całości kultury biznesowe w Niemczech i Francji, a także w Japonii i Singapurze; 3) największymi indywidualistami są Amerykanie, uznając jednostkę za element podstawowy w konstrukcji przedsiębiorstwa, kreują źródła potęgi, jednak takie podejście wspierające indywidualizm ignoruje potrzeby szerszej społeczności, w czym tkwi słabość tejże Ameryki; kolektywizm ceniony w Japonii, Chinach, Singapurze, Hongkongu, na Tajwanie; Japończycy postrzegają kapitalizm jako system, w którym jednostka nie tyle osiąga zyski, co jest obsługiwana (klient) przez społeczność, czyli społeczność służy jednostce; zysk powstaje nie w granicach jednej spółki, lecz sieci współpracujących ze sobą grupach/łańcuchach wartości dodanej, zwanej w Japonii keiretsu - odmiana wielkiej grupy kapitałowej - która jest zarządzana zgodnie z zasadą filozoficzną kaizen, co znaczy stałe doskonalenie"; 4) zwolennicy skrajnego indywidualizmu - Amerykanie - mocno akcentują koncepcję człowieka wewnętrznego, jednak kiedy rośnie tempo zmian zewnętrznych - a taką sytuację mamy w ostatnich latach - lepiej prosperują orientujący się na prądy zewnętrzne (do takich narodów autorzy zaliczają Japonię, Szwecję i Holandię, podkreślając, że Niderlandy/Holandia jest krajem, który stworzył sam siebie w walce z przyrodą, stworzyli go Holendrzy godni miana czeladnicy Boga" 21 ; 5) holenderscy badacze europejskich i światowych kultur biznesowych za krainę pośpiechu uznali Stany Zjednoczone, przypominając powiedzenie Benjamina Franklina: Pamiętaj, że czas to pieniądz" 22 i przysłowie Zwłoka to złodziej czasu". Jeśli stoi problem relacji państwa i rynku w gospodarkach krajów Wschodu, warto przypomnieć, że w strukturach władzy w wielkich korporacjach, jak japońskie keiretsu, czy koreański cheabol, może wystąpić przechył w stronę kapitalizmu dla kapitalistów, w którym kapitaliści angażują menedżerów, albo 20 Ibidem, s. 20 i Ibidem, s Ibidem, s. 78.

9 Typy/systemy/modele gospodarek w UE i w świecie 119 kapitalizm dla pracowników, w którym pracownicy wybierają kierowników spośród członków załogi i wypłacają właścicielom odpowiednie renty z tytułu użytkowania ich kapitału. O ile w Japonii, a także w Korei Płd., przeważa typ drugi, to typ pierwszy jest cechą wielkich korporacji w USA i Wielkiej Brytanii, w Europie zaś, w krajach wysoko rozwiniętych występuje typ pośredni, przy czym Niemcy uważa się za kraj najbardziej zbliżony do Japonii, gdzie występuje kapitalizm nie w tradycyjnym sensie, gdyż - jak pisze polska badaczka gospodarki japońskiej 23 - większość akcji należy do osób prawnych, tj. do przedsiębiorstw, a więc sami naukowcy japońscy określają taki typ gospodarki kapitalizmem pracowniczym 1Ą. Państwo poprzez swoje agendy - głównie Ministerstwo Handlu Zagranicznego i Przemysłu (Ministry of International Trade and Indastry - MITI) interweniuje w celu zapewnienia optymalnej alokacji zasobów z punktu widzenia docelowej struktury wytwórczej, korygując i wspomagając w tym zakresie działanie mechanizmu rynkowego, poprzez Program Inwestycji i Pożyczek Budżetowych (Fiscal Investmen and Loan Program - FILP), jak też poprzez racjonowanie kredytu banku centralnego i pomoc małym i średnim przedsiębiorstwom. Odmiany kapitalizmu europejskiego W następnych rozdziałach (9-13) holenderscy konsultanci omówili specyficzne cechy kapitalizmu niemieckiego, francuskiego, brytyjskiego, szwedzkiego i holenderskiego, porównując je ze wcześniej omówionymi modelami amerykańskim i japońskim (wschodnimi). Podkreślali zauważalne cechy gospodarki niemieckiej, różniące ją od gospodarek poprzednich, ale też uwypuklając podobieństwa. Dostrzegali podobieństwo Niemiec i USA pod względem uniwersalizmu (w odróżnieniu od partykularyzmu Japonii), ale także Niemiec i Japonii pod względem silnych wartości uniwersalizmu, syntezy i kolektywizmu/zbiorowości. Uważali, że Niemcy uzyskiwali przewagę na rynkach międzynarodowych dzięki aktywności gospodarczej kreowanej poprzez podejmowanie wielu decyzji na poziomie mezoekonomicznym, przy współdziałaniu grup pracowniczych, finansowych, przemysłowych i rządowych, czego brakowało USA i Wielkiej Brytanii. Autorzy holenderscy przypomnieli siłę parcia niemieckiego na Wschód, przywołując nawet ku pamięci strategię Drang nach Osten 25. W Niemczech zarządzanie przedsiębiorstwem jest podporządkowane zasadzie: pieniądze są środkiem, a nie celem. Menedżerowie przedkładają pracę w grupie, nad pracę w pojedynkę. Popularne jest doskonalenie zawodowe, ponad połowa 23 J. Młodawska, Japonia. Państwo a sektor prywatny, Warszawa-Łódź 1999, s Zob. np. H. Nakahara, Kontrolna struktura akcji w spółkach akcyjnych Japonii, w: T. Nishiyama, Japonia nie jest kapitalistyczna, Tokio 1981; a także jak wyżej, s. 54 i nn. 25 Ibidem, s. 182.

10 120 Stefan Kojło członków zarządów firm notowanych na giełdzie frankfurckiej i ponad jedna trzecia korporacji funkcjonujących na rynku miało tytuł doktora, popularne jest kształcenie ustawiczne. W Niemczech umacnia się ideę państwowości, z bardzo praktycznym podejściem do współpracy międzynarodowej (bez ideologii) i przedsiębiorczości, np. gdy po 1990 r. Polska - jako państwo - ze względów ideologicznych odwróciła się od dawnych swoich partnerów wschodnich, którym nawet pomagało w budowie (Mongolia), odbudowie (Wietnam) lub rozbudowie infrastruktury produkcyjnej, to Niemcy po zjednoczeniu kontynuowali współpracę z tym samym lub nawet większym natężeniem ze wszystkimi byłymi partnerami b. NRD. W Szwecji (kapitalizmie szwedzkim) Hampden-Tumer i Trompenaars dostrzegali bliski związek z Niemcami (też protestanckimi) i silną zależność od handlu międzynarodowego (umiędzynarodowienie gospodarki podobne jak Hongkongu i Singapuru), a także - społeczny indywidualizm Szwedów, których surowy klimat zmuszał do współpracy. Autorzy umieszczają Szwedów w czołówce światowej pod względem inicjatyw menedżerskich, poczucia powołania i odpowiedzialności, zdolności szefów i korporacji do myślenia długofalowego, miękkiego stylu menedżerstwa, konstruktywnych stosunków między zarządami i robotnikami, indywidualnego rozwoju, wysokiego wskaźnika całkowitego zatrudnienia i zatrudnienia kobiet. Legitymacjami Szwedów w świecie biznesu międzynarodowego są Volvo, Ericsson, IKEA, Telecom i inne firmy/marki. Holandia, ojczysty kraj autorów, jest według nich: pouczającym przykładem kraju w fazie zaawansowanego kapitalizmu" 26. W kraju polderów, zapór morskich, systemów melioracyjnych, portów i wiatraków inżynieria stanowi podstawę rozwoju gospodarki jako całości i poszczególnych korporacji holenderskich, które są międzynarodowe i najbardziej zdecentralizowane. Ich kultura wewnętrzna opiera się na zasadzie: kalwińskie sumienie inżynierów jest motorem postępu technicznego firmy". Korporacje robią biznes, kierując się potrzebami rynku, rządy natomiast organizują do tego warunki. Siła i wpływy ekonomiczne Holandii znacznie przerastają jej wielkość obszarową i demograficzną. Holenderscy autorzy w analizowanym dziele jakby brali odwet na Brytyjczykach za ich samozadowolenie i samozwańcze sędziowanie" w sprawach gospodarki światowej, udzielanie nagród lub nagan innym krajom za stopień podobieństwa do ideału kapitalistycznego (choć Holendrzy sami to robią, tj. sędziują" - oceniają). Podkreślają spadanie gospodarki brytyjskiej w rankingach pod względem różnych wskaźników. Wyliczyli, że według Raportu The Economist" The World in 1992, PKB na 1 mieszkańca Szwecji był o 12 tys. USD większy niż w Wielkij Brytanii, czyli Szwed był o około 34% bogatszy od Brytyjczyka. Dodajmy, że wg Raportu Banku Światowego 2008, różnica ta 26 Ibidem, s. 237.

11 Typy/systemy/modele gospodarek w UE i w świecie 121 w liczbach bezwzględnych obniżyła się do około 3 tys. USD, czyli Brytyjczyk jest teraz biedniejszy od Szweda tylko o około 7%. W badaniach menedżerów 22 krajów, Brytyjczycy zajęli 19. miejsce pod względem inicjatywy i motywacji, 15. pod względem zdolności przekazywania uprawnień, myślenia długofalowego, ustępowali także pod względem wykształcenia - tylko 35% 45-latków ukończyło studia. W Wielkiej Brytanii ciągle silna jest tradycja, utrzymuje się etos dżentelmena (choć latami upadał, a poszerzała się korupcja), liczą się tytuły, prestiż zawodowy, co wiąże się z kolei z prawem do wystąpień publicznych. Z prestiżem wiąże się konsumeryzm - Brytyjczycy konsumują zakumulowane bogactwa przeszłości imperialnej. Autorzy wyrazili przekonanie, że w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych minął czas, kiedy kultura społeczeństw kapitalistycznych udzielała znacznego wsparcia przedsiębiorczości, taka sytuacja przetrwałą natomiast w Niemczech, Szwecji, Holandii i Japonii, gdzie menedżerowie nadal osiągali cuda gospodarcze pracy zespołowej. Gdy Anglosasi preferują analizę, Francuzi wolą integrację, choć i partykularyzm, przy tym bardzo zindywidualizowany autorytet, a demokracja francuska - w ocenie Holendrów - jest najbardziej zhierarchizowana i najmniej egalitarna w całej zachodniej Europie 27, państwo scentralizowane w systemie prezydenckim, ozdabianym wielkimi przywódcami. Francuzi w badaniach okazali się w większym stopniu zwolennikami zbiorowości niż menedżerowie-indywidualiści" amerykańscy, holenderscy, szwedzcy czy brytyjscy, dbają o swoich bliskich bardziej niż o wolność osobistą, choć Francja jest kolebką hasła - wolność, równość. W ocenie Francuzów przeszłość jest ważniejsza niż teraźniejszość i przyszłość, może dlatego, że historia Francji różni ją od innych krajów świata, długim okresem monarchii absolutnej, mitem rewolucji i ich wielością, rodzącą kolejne numery republiki. Rządy francuskie są mniej wrażliwe na postulaty swoich przedsiębiorców niż japońskie na swoich, i przedsiębiorcy nie mają takiego prestiżu jak przedstawiciele innych zawodów. Autorzy dokonywali kilkakrotnie podsumowania i porównania wyników badań, które przedstawimy tu zbiorczo, zarówno uzyskane za pomocą kwestionariusza dylematów wartościowania, jak i polaryzacji myślenia. 27 Ibidem, s. 299.

12 122 Stefan Kojło Tablica 1. Zestawienie zbiorcze wyników badań przeprowadzonych przez Center for Internationa] Business Studies (CIBS) w Amstelveen - Holandia Uniwersalizm Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Niemcy, Szwecja Analiza Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Holandia, Szwecja Indywidualizm Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Szwecja Wewnątrzsterowność Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Niemcy Zdobywanie pozycji Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Szwecja, Niemcy, Holandia, Japonia Równość Stany Zjednoczone, Niemcy, Wielka Brytania, Holandia, Szwecja Sekwencyjność Stany Zjednoczone, Szwecja, Holandia, Wielka Brytania, Niemcy Partykularyzm Francja, Japonia Synteza Francja, Niemcy, Japonia Kolektywizm Niemcy, Francja, Japonia Zewnątrzsterowność Szwecja, Holandia, Francja, Japonia Nadawanie statusu Francja Hierarchia Francja, Japonia Synchronizm Francja, Japonia Źródło: C. Hampden-Turner i A. Trompennars, op. cit., s. 266 (w porównaniu ze s. 213 i 326). Trzy poziomy i cztery wymiary kultury narodowej Hofstede'a Warto nadmienić, że również inny Holender, znany badacz kultur, Geert Hofstede, zajmujący się także relacjami kultury i zarządzania (albo odwrotnie) - na którego powołują się polscy specjaliści od Zarządzania 28 - zdefiniował kulturę jako kolektywne zaprogramowanie umysłu każdego człowieka, w tym i biznesmena, które wyróżnia jedną grupę społeczną od innych, przy czym to zaprogramowanie dokonuje się na trzy sposoby, na trzech poziomach: uniwersalnym, obejmującym potrzeby bezpieczeństwa, uznania i samorealizacji; kolektywnym, wspólnym dla grup społecznych (narodów, etnosów, zawodów), przekazywanym z pokolenia na pokolenie (dla przykładu - najliczniejszą grupę mikroprzedsiębiorców w Polsce stanowili dzieci rzemieślników, po ich wyczer- 28 G. Hofstede, The Cultural Relativity of Organizational Practices and Theories, Journal of International Bussines", Fall 1983; tegoż, Kultury i organizacje, Warszawa 2000; A.K. Koźmiński, W. Piotrowski, Zarządzanie. Teoria i praktyka, Warszawa 2002, s

13 Typy/systemy/modele gospodarek w UE i w świecie 123 paniu" się jako przedsiębiorców przyrost MSP znacznie spowolniał), mówi się też o dziedziczeniu bezrobotności; indywidualnym, uwarunkowanym genetycznie, niepowtarzalnym (mówi się, że przedsiębiorcą trzeba się urodzić, ale powszechniejsze jest podejście, że przedsiębiorczość jest cechą i wrodzoną, i nabytą). Hofstede rozróżnił cztery - nieco inne choć podobne jak u jego współkrajanów - cechy - nazywając je wymiarami - charaktery żującymi kultury narodowe: 1) indywidualizm - kolektywizm, 2) dystans władzy (mały - duży), 3) stopień unikania niepewności (mały - duży), 4) męskość - kobiecość. Podział ten posłużył mu do sporządzenia dwóch map z dwoma wektorami/współrzędnymi, podobnymi do macierzy Ansoffa: współrzędnymi jednej z map stanowiły osie kolektywizmu - indywidualizmu i dystansu władzy (mały - duży), drugiej zaś unikania niepewności i męskość - kobiecość. Na mapach tych umieścił kultury pięćdziesięciu krajów i regionów (np. kraje arabskie czy Afryka Zachodnia). W polu kolektywizm i mały dystans władzy Hofstede pomieścił Kostarykę; w polu mały dystans władzy - indywidualizm znalazło się 15 krajów, w tym: Dania, Szwecja, Irlandia, Norwegia, Niemcy, Finlandia, Austria, Holandia, Wielka Brytania, ale także USA i Kanada; w polu mały stopień unikania niepewności kobiecość znalazły się Dania, Szwecja, Norwegia i Holandia; mały stopień unikania niepewności i męskość - Wielka Brytania i Irlandia, a także Japonia, Singapur, Hongkong, USA i Indie; w polu duży stopień unikania niepewności i kobiecość - z europejskich tylko Portugalia; a w polu ten sam stopień i męskość -Niemcy, Włochy, Belgia, Grecja, ale i Japonia. W układance tej zabrakło Polski, ale i Chin - uwzględniono natomiast Hongkong. W tym kontekście można rozpatiywać problem zarządzania międzykulturowego, występującego też w Polsce, przy czym można przyjąć kilka aksjomatów. Po pierwsze, uznaje się, że zarządzanie to kierowanie w znaczeniu ogólnym 29 ; po drugie - zarządzanie jest definiowane jako proces/działanie, które można ująć w cztery grupy: analiza, planowanie (i podejmowanie decyzji), wdrażanie/organizowanie/przewodzenie (poszczególni autorzy różnie to ujmują) i kontrola; powinno się do tego dodać korygowanie, w przypadkach, gdy kontrola stwierdza odstępstwo od zaplanowanych norm docelowych, a nawet przechodzenie niekiedy do realizacji planów alternatywnych 30 ; po trzecie, zarządzanie jest fenomenem komunikacyjnym, koncentrującym się na skutecznej polityce personalnej - HR (Humań Relations 31 - stosunkach międzyludzkich) i fenomenem rynkowym, polegającym na dostosowaniu strategii produktowej do potrzeb rynku docelo- 29 Zob. J.A.E Stoner, R.E. Freeman, D.R. Gilbert jr, Kierowanie, Warszawa 1998, s Por. R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Warszawa 1997, s Zob. A. Stolarzewicz, Nowoczesna firma musi postawić na partnerstwo. Największym wyzwaniem stojącym przed dyrektorami personalnymi jest poszukiwanie sposobów na realizację zadań w coraz krótszym terminie, Praca" (wkładka) - Dziennik" z 8 września 2008 r.; R. Tyburcy,

14 124 Stefan Kojło wego. Trzeci aksjomat można uznać za rdzeń zarządzania międzykulturowego korporacjami ponadnarodowymi, czy globalnymi 32. W rozważaniu tego problemu ważną wydaje się być odpowiedź na pytanie: czy Polacy są przygotowani do pełnienia funkcji menedżerów międzykulturowych i choć badania prowadzone w latach 2003 i 2004 na próbie menedżerów różnych narodowości - w tym Polaków - funkcjonujących w korporacjach w Polsce wykazały pewne obiekcje 33, co do gotowości pełnienia takich funkcji poza granicami naszego kraju, to lata następne (naszego członkostwa w UE) przyniosły spektakularne przykłady zajmowania przez młodych Polaków (wilków - jak ich nazwał Krzysztof Obłój) 34 wielu odpowiedzialnych stanowisk w innych krajach. Osiem strategii budowania bogactwa narodowego - marketing narodów Ph. Kotlera Warto jeszcze wrócić do strategii budowania bogactwa narodowego, czyli przytaczanej już pracy znanych autorów Marketing narodów; zawierającej ostatnie dane źródeł z sierpnia 1995 r. W pracy tej Ph. Kotler i jego azjatyccy (tajscy) współautorzy, alternatywne drogi rozwoju podzielili na dwie grupy: 1) istniejące gospodarki rynkowe IGR i 2) gospodarki rynkowe w fazie transformacji - GRFT. IGR podzielili według dwóch kryteriów: rodzajów interwencji (fundamentalna lub selektywna), wydzielając model wschodnioazjatycki, w tym południowokoreański, hongkongski i singapurski oraz według orientacji handlu - do wewnątrz lub na zewnątrz, wyartykułowali model chilijski, czyli cztery modele. GRFT podzielili również według dwóch kryteriów: a) wzorca wzrostu - równowaga lub nierównowaga - wydzielając dwa modele: sowiecki i chiński oraz według perspektywy czasowej (tempa) przemian - podejście ewolucyjne lub terapia szokowa, w tym modele węgierski i polski. W sumie więc wydzielono osiem modeli możliwych do wyboru przez kraje dążące do szybkiego powiększenia swego bogactwa narodowego: 1) koreański model selektywny (selektywnego rozwoju branż i selektywnego interwencjonizmu państwowego - wspierania finansowego produkcji proeksportowe); 2) hongkongski o fundamentalnym podejściu do wolnego handlu międzynarodowego, dyrektor ds. zarządzania kadrami w Alkatel-Lucent Polska, Jakie wyzwania stoją przed nowoczesnym HR - ibidem. 32 Zob. D. Latusek, Zarządzanie międzykulturowe w Polsce, w: Pomiędzy kulturami. Szkice z komunikacji międzykulturowej, red. nauk. M. Ratajczak, Wrocław 2006, s ; A.K. Koźmiński, W. Piotrowski, op. cit., D. Latusek, op. cit., s. 124 i nn. 34 K. Obłój, Niedźwiedzie, konie pociągowe i wilki, Home & Market" 1998, nr 14 (74), s

15 Typy/systemy/modele gospodarek w UE i w świecie 125 ograniczonych regulacji dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej (rządcy Hongkongu stosują zasady gospodarki wolnorynkowej typu laissezfaire), braku przedsiębiorstw państwowych, niskich (15%) jednolitych podatków dla różnych dziedzin działalności, zapewnianiu przez rząd infrastruktury produkcyjnej i społecznej (wielkich obiektów mieszkalnych o niskich kosztach wynajmu) oraz wodociągów. Specyfiką gospodarki Hongkongu jest opieranie się przedsiębiorstw na kapitale własnym, przeważnie małych, z zatrudnieniem do 20 pracowników; przeważają usługi, w których pracuje około 86% (2005 r.) ogółu zatrudnionych; 3) singapurski, polegający na szybkim rozwoju wysokich technologii i usług, swoistej symbiozie z Malezją, zapewniającą surowce i siłę roboczą. Singapur, podobnie jak Hongkong, może być zaliczony do wielkich hurtowników w handlu międzynarodowym, świadczących również wielorakie usługi przewoźnikom międzynarodowym (przeładunki kontenerów, remonty, catering), usługi finansowe. O ile model rozwoju Hongkongu nosi znamiona podobieństwa do modelu Tajwanu, to Singapuru - do Korei Płd.; 4) chilijski^ polegający na szybkim otwarciu (w ciągu sześciu lat) uprzednio zamkniętej, jednej z najbardziej protekcjonistycznych gospodarek świata, przekształceniu jej w najbardziej otwartą gospodarkę, czyli zmianie orientacji z wewnętrznej na zewnętrzną, przy drastycznym ograniczeniu gospodarczej roli państwa na rzecz wolnego rynku; 5) model sowiecki (radziecki) socjalistycznej gospodarki centralnie planowanej, ukształtowany w latach trzydziestych XX w. w Rosji sowieckiej, w warunkach ogromnych potrzeb i bardzo ograniczonych zasobów/ środków, izolacji i samoizolacji, ostrej rywalizacji ideologicznej, ekonomicznej i zbrojeniowej, polegał na priorytetowym rozwoju przemysłu ciężkiego jako podstawy przemysłu zbrojeniowego, przy ogólnej strategii rozwoju w zasadzie kompleksowego, z ograniczonym rynkiem i sektorem przemysłu lekkiego i usług dla ludności, substytucją importu, nakazowym przekazywaniu decyzji w dół podejmowanych na najwyższych szczeblach aparatu partyjno-państwowego, reformowany w początkach lat dziewięćdziesiątych XX w., poczynając od przemian polityczno-ustrojowych, a nie od reform gospodarczych (jak robili to Chińczycy), co doprowadziło do kilkuletniej zapaści gospodarczej; wyjście z niej i zdecydowaną poprawę spowodował w znacznej mierze wzrost cen surowców energetycznych, głównie ropy i gazu, których Federacja Rosyjska jest dostawcą na rynki światowe, a przede wszystkim do Unii Europejskiej, borykającej się z zapewnieniem sobie bezpieczeństwa energetycznego 35 ; model sowiecki tzw. so- 35 W sierpniu 2008 r. - równolegle z rozpoczęciem 29. Olimpiady w Pekinie - Federacja Rosyjska zaatakowała Gruzję pod pretekstem obrony Rosjan przebywających w Południowej Osetii i Osetyjczyków, choć wnikliwi obserwatorzy wydarzeń wskazują na chęć Rosji podporządkowania sobie niezależnej dotychczas Gruzji i zapewnienia kontroli nad rurociągami energetycznymi przebiegającymi przez Przesmyk Kaukazki do Europy, z czym wiązała nadzieje Polska dążąca do dyferencjacji importu surowców energetycznych i choć częściowego uniezależnienia się od dostaw ro-

16 126 Stefan Kojło ejalizmu realnego stracił swoją inspirującą rolę po rozpadzie b. ZSRR, przy czym dawne republiki radzieckie (np. Litwa, Łotwa, Estonia) stworzyły nowe wzorce przyspieszonego rozwoju gospodarki rynkowej o pełnej swobodzie działalności gospodarczej, o czym mowa dalej; 6) model chiński, zwany hybrydowym, ukształtowany w wyniku reformowania gospodarki (a-la-radzieckiej) od końca lat siedemdziesiątych XX w., zwany socjalistyczną gospodarką rynkową, z dopuszczeniem elementów kapitalistycznych, uzupełniających uprzednią gospodarkę kolektywną, wsparty polityką szerokiego otwarcia na świat - szczególnie w handlu zagranicznym, dzięki bogatym zasobom taniej siły roboczej - przewadze kosztowej, rozwija niebywale szybko eksport towarów pracochłonnych, uzyskuje szybki przyrost zasobów finansowych, uzyskuje prawie co 10 lat podwojenie PKB, nazywany też turbokapitalizmem chińskim 36, staje się stopniowo (stąd m.in. pojęcie gradualizm chiński) potęgą gospodarczą świata; sukces zawdzięcza strategii reformowania kraju poczynając od sfery gospodarczej, nie ruszając póki co sfery politycznej, co mogłoby wywołać chaos ustrojowy; wrażliwymi dla Chin kontynentalnych są problemy pozaekonomiczne: Tybet, Dalaj-lama, Tajwan, przestrzeganie praw człowieka, z ekonomicznych natomiast - zapewnienie bezpieczeństwa surowcowego (energetycznego) dla szybko rozwijającego się przemysłu i całej gospodarki, Chiny stosują strategię długohoryzontalną zapewnienia sobie spokoju" na forum ONZ (dbają o popieranie ich stanowiska w sprawie Tajwanu i Tybetu) i uzyskania dostępu do zagranicznych złóż ropy naftowej (w Azji Środkowej 37, Afryce, a nawet Ameryce Łacińskiej), stąd ich aktywność w tych rejonach świata i udzielanie bezwarunkowej pomocy na dogodnych warunkach (często bezzwrotnej) krajom rozwijającym się (dawniej - Trzeciego Świata). Strategia chińska nazwana gradualizmem chińskim 38 staje się inspiracją (modelową) dla krajów rozwijających się, które w przypadku ubiegania się o pomoc USA, MFW, BŚ, muszą zreformować swoją gospodarkę według 10 wartości Konsensusu Waszyngtońskiego (głównie dokonać zredukosyjskich. Zob. Osetia i Abchazja nie wrócą już do Gruzji, wywiad z politologiem rosyjskim, F. Łukianowem, Dziennik" - Europa" z 17 sierpnia 2008 r., s. 2-3, K. Mroziewicz, Rosja męczy Gruzję, Angora", nr 34 z 24 sierpnia 2008 r., s Konflikt gruziński wykazał, że kraje unijne różnią się nie tylko modelami, odmianami kapitalizmu, ale też celami polityki gospodarczej w stosunkach międzynarodowych z krajami trzecimi (pozaunijnymi), szczególnie zaś pod względem sposobów zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego, ale też przeciwstawiania się kryzysowi finansowemu 2008 r. 36 Zob. szerzej na ten temat: A. Bolesta, Chiny w okresie transformacji. Reformy systemowe, polityka rozwojowa i państwowe przedsiębiorstwa, Warszawa Temu celowi ma służyć wykreowanie Shanghai Cooperation Council. 38 Patrz np. jak w przypisie 36, a także: G.W. Kołodko, Strategia rynkowej transformacji: gradualizm czy radykalizm, oraz M. Nowak, Chiny zastępują USA w skali globalnego lidera..., Dziennik PL" z 19 lipca 2008 r.; Najważniejsze są Chiny, Dziennik -Europa", Internetowy serwis informacyjny, dziennik.pl

17 Typy/systemy/modele gospodarek w UE i w świecie 127 wania roli państwa w kierowaniu gospodarką i zliberalizować gospodarkę - zwiększyć rolę rynku, czyli regulacyjną rolę niewidzialnej ręki, po uprzednim opracowaniu programu naprawczego, czyli deregulacja roli państwa i liberalizacja rynku, co oznacza praktycznie jego otwarcie na towary krajów wysokorozwiniętych i ograniczenie widzi mi się" dyktatorów/autokratów, dlatego alternatywna propozycja Chin cieszy się coraz większym zainteresowaniem, co usprawiedliwia skrótową konstatację: Gradualizm Chiński versus Konsensus Waszyngtoński" 39 w poszukiwaniu dróg zwiększania bogactwa narodowego krajów rozwijających się. Chiny udzielają pomocy bez wtrącania się w wewnętrzne sprawy kraju wspieranego i bezinteresownie, choć ukrytym interesem dalekosiężnym jest oczekiwany pozytywny stosunek beneficjenta do Chin na forum ONZ; 7) ewolucyjny model węgierski przekształcania socjalistycznej gospodarki nakazowej w kapitalistyczną gospodarkę rynkową nie jednorazowo, lecz metodą step by step; 8) polski model terapii szokowej - szybkiej zmiany wszystkiego naraz, nazwanej Planem Balcerowicza. Tyle propozycji Kotlera, przy czym model sowiecki i chiński formułuję według wyników własnych badań i ocen. Kotler w pisanej w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych książce Marketing narodów o gradualizmie chińskim, ani o Konsensusie Waszyngtońskim, nie pisał, tak samo jak nie wymienił modelu amerykańskiego, ani typowych modeli europejskich 40, co można przyjąć za zrozumiałe, skoro osiem, które wymienił, nazwał alternatywnymi, czyli możliwymi do wyboru, prócz istniejących typowych, przedstawianych np. przez Holendrów. Systemy gospodarcze według prof. T. Kowalika Dla pełności obrazu należy wskazać na pracę polskiego autora, prof. Tadeusza Kowalika 41, wiążącą się ściśle z tematem, w której omawia prezentowane wyżej systemy (modele), w tym - społeczną gospodarkę rynkową w Niemczech i szwedzkie państwo dobrobytu. Z uwagi na ograniczoność ram niniejszego opracowania, przedstawię krótko stanowisko T. Kowalika, wyławiając najistotniejsze - moim zdaniem - elementy tych dwóch modeli. W niemieckim, po pierwsze, autor uwzględnia pracę Holendrów, po drugie, daje szeroki obraz historii gospodarczej Niemiec, po trzecie, ujmuje kilka cech charakterystycznych 39 Zob. np. G.W. Kołodko, Wędrujący świat, Warszawa 2008, s Zob. Ph. Kotler i in., Marketing narodów..., op. cit., s. 73 i T. Kowalik, Systemy gospodarcze. Efekty i defekty reform i zmian ustrojowych, Fundacja Innowacja, Warszawa Zob. też: C. Józefiak, Zakres wyboru modelu gospodarki rynkowej, Gospodarka Narodowa", 2007, nr 1-2, s. 1-8 i A.Wojtyna, Alternatywne modele kapitalizmu, Gospodarka Narodowa" 2005, nr 9.

18 128 Stefan Kojło gospodarki niemieckiej, w tym np. to, że Niemcy są przykładem wielkiego sukcesu w szybkiej industrializacji i modernizacji, pomyślnego prześcignięcia pod tym względem Francji i Wielkiej Brytanii, że źródła sukcesów tkwią w inspirującej roli banków przemysłowych, działających w ścisłej kooperacji ze związkami przemysłowców, że niemiecka droga uprzemysłowienia charakteryzuje się najwyższym stopniem koncentracji przemysłowej w Europie i historycznie rzecz biorąc - Niemcy są zdolne do szybkiego odbudowywania kraju i gospodarki; cechą charakterystyczną społecznej gospodarki rynkowej są instytucje partycypacji pracowniczej w formie rad zakładowych, udziału pracowników w radach nadzorczych, związków zawodowych i udziału całych załóg; niemieckie państwo opiekuńcze jest wyrazem swoistej umowy społecznej między rządem i obywatelami o pomocy socjalnej, przy czym większość usług socjalnych ma charakter uprawnień nie zależnych od dochodów danej rodziny i kosztów, z położeniem nacisku na konieczność przekształcania pomocy w narzędzia skłaniania ludzi w wieku produkcyjnym do podejmowania pracy, czyli zastępowania tzw. gotowej pomocowej ryby wędką do jej łowienia 42. Szwedzkie państwo dobrobytu Specyfiką Szwecji jest jej szybkie (zaledwie w ciągu dwóch pokoleń) dołączenie do najbogatszych krajów świata i wykreowanie - drogą porozumień społecznych nazwanych Umową Społeczną - swoistego systemu społecznoekonomicznego, czyli modelu szwedzkiego, postrzeganego też jako trzecia droga rozwoju. Możliwe to było dzięki uczestnictwu silnej socjaldemokracji we sprawowaniu władzy państwowej, ustanowieniu Funduszów Pracowniczych zdolnych do wykupienia prywatnych korporacji. Kowalik podkreśla to, że Szwecja ma słaby sektor własności państwowej i największy sektor użyteczności publicznej, przez co państwo stosunkowo jest największym pracodawcą w świecie. Duża część dochodu narodowego podlega redystrybucji przez państwo, co znacznie ogranicza żywiołowe działanie rynku. Relacje między gospodarkami narodowymi Ogólnie, poszczególne gospodarki narodowe (państwa), niezależnie od systemów gospodarczych, czy też inaczej mówiąc gospodarki o różnych 42 Ibidem, s Według T. Blaira i G. Schródera państwo nie powinno wiosłować, ale sterować", cyt. za: R. Dahrendorf, Nowa pokusa autorytaryzmu, Trzecia Droga zdradza niebezpieczną tęsknotę za zunifikowaną ideologią, Rzeczpospolita" z 5 lipca 1999 r.

19 Typy/systemy/modele gospodarek w UE i w świecie 129 systemach, np. Stany Zjednoczone i Chiny (ChRL), podobnie jak przedsiębiorstwa, pozostają w różnych relacjach ze sobą: są względem siebie komplementarne, bądź konkurencyjne, lub - w poszczególnych segmentach - w relacjach jednych i drugich jednocześnie. O komplementarności biegunów świadczą wciąż rosnące obroty między nimi, o konkurencyjności zaś - stosunki między poszczególnymi członkami WTO, sytuacja w całej tej organizacji, zawieszenie Rundy Doha 43, czy spektakularnie - Strategia Lizbońska (nie mylić z Traktatem Lizbońskim) proklamowana przez Unię Europejską w marcu 2000 r., której założeniem było uczynienie z Jednolitego Rynku Europejskiego (dalej - JRE lub JRW) do 2010 r. najbardziej konkurencyjnej gospodarki świata, szczególnie w porównaniu z gospodarką USA i Japonii. Realizacja jednak - mimo deregulacji polegającej na ograniczeniu celów SL głównie do zapewnienia rozwoju i maksymalizacji wskaźnika zatrudnienia i unarodowieniu (przesunięciu monitoringu i ciężaru odpowiedzialności z Brukseli na poszczególne stolice krajów członkowskich) - nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Trzy drogi rozwoju Podsumowując powyższe, można uogólnić, że wśród typów/modeli głównie rozróżnia się: a) gospodarkę rynkową (inaczej rozumianą jako liberalną); b) gospodarkę protekcjonistyczną, wiążącą się z interwencjonizmem państwowym (stosowanym w niektórych przypadkach też przez Komisję Europejską - np. 43 IV Konferencja Ministerialna WTO odbyła się w Doha (Al-Dauha), stolicy Kataru (Półwysep Katar nad Zatoką Perską), w dniach 9-14 listopada 2001 r. Uczestniczyły w niej delegacje 142 krajów członkowskich WTO, obseiwatorzy reprezentujący 39 krajów oraz 76 organizacji międzyrządowych. Runda ta znacznie rozszerzyła negocjacje dotyczące liberalizacji handlu światowego na tematy poza handlowe. Przyjęte założenia bardzo ambitne Rundy z Doha dotyczą nie tylko obniżania barier handlowych w sektorach gospodarczych, takich jak rolnictwo i usługi, ale próbowały uregulować również inwestycje, politykę konkurencji, standardy pracy. Negocjacyjne sprawy podzielono na pięć obszarów: rolnictwo, dostęp do rynków nierolniczych, sprawy rozwoju, tzw. tematy singapurskie" (inwestycje, konkurencja, przejrzystość przepisów w zamówieniach publicznych, ułatwienia w handlu), inne sprawy (w tym m.in. TRIPS, rejestracja geograficznych wskaźników dla win i alkoholi). Z uwagi na niemożliwość uzgodnienia rozbieżności stanowisk, Runda Doha w 2007 r. została zawieszona. W negocjacjach wznowionych 21 lipca 2008 r. w Genewie (na temat zniesienia barier w handlu światowym) nie udało się wypracować porozumienia. Utrzymał się konflikt między bogatymi i biedniejszymi krajami rozwijającymi się, domagającymi się otwarcia rynków krajów rozwiniętych dla swych produktów rolnych. Kraje bogatsze z kolei chcą lepszego zbytu swoich towarów i w krajach biedniejszych. Spór o przyszły kształt handlu światowego artykułami rolnymi budzi konflikty również między krajami członkowskimi UE. Zob. Przedłużone negocjacje w sprawie liberalizacji światowego handlu, Komunikat PAP, The Wall Street Journal. Polska", Dziennik" z 28 lipca 2008 r.

20 130 Stefan Kojło dopłaty do cen rolnych 44 artykułów eksportowych) oraz c) mieszaną (praktycznie każda taką jest z przechyłem przewagi w jedną lub drugą stronę). Do mieszanej niektórzy ekonomiści zaliczają nawet północnoamerykańską - z uwagi na znaczącą rolę w niej sektora publicznego. Wypada tu wrócić do tzw. trzeciej drogi 45, do której są zaliczane różne kraje, w tym niektóre w innym miejscu uznawane za typowe kapitalistyczne, przy czym nie zawsze jest zgodność co do tego, czy trzecia droga 46 i gospodarka mieszana - np. gospodarka chińska - mogą być utożsamiane? Polski akcent w debacie na temat trzeciej drogi jest zawarty w słowach Jana Pawła II, który mówił m.in., że prawdziwy rozwój nie może polegać na zwykłym gromadzeniu dóbr i usług, jeśli osiąga się to kosztem niedorozwoju wielkich rzesz i bez należytego uwzględnienia wymiarów społecznych, kulturowych i duchowych istoty ludzkiej". Koncepcja trzeciej drogi wywodzi się z niepełnego akceptowania i socjalizmu i kapitalizmu, lub odwrotnie - z niezadowolenia z jednego i drugiego. Zrodziła się ona w procesie dekolonizacji w latach pięćdziesiątych-sześćdziesiątych XX w. po skonsolidowaniu się niepodległości nowo powstałych państw tzw. trzeciego świata poszukujących możliwie najodpowiedniejszych dróg rozwoju dla startujących. Dla zaawansowanych w rozwoju natomiast skonstruowano bliźniaczą teorię konwergencji, upodobniania się krajów socjalistycznych do kapitalistycznych, głównie w wyniku podobieństwa techniki i technologii, ale też w sferze ekonomicznej, społecznej i kulturalnej. Teoria konwergencji zakładała, że jej efektem będzie jednolite społeczeństwo przemysłowe, a właściwie postindustrialne. Do tych bliźniaków (trzecia droga i konwergencja) dołączył trzeciak - pojęcie gospodarki hybrydowej, np. w odniesieniu do Chin. W ostatniej dekadzie XX w. wróciło zainteresowanie trzecią drogą z tych samych co poprzednio powodów, ale w nowych warunkach, tj. zwycięstwa socjaldemokracji w większości krajów UE-15 i na nowym - dużo wyższym - poziomie rozwoju. Dotychczasowy kapitalizm ma wielu przeciwników z powodu nazywanego formułą 20 do 80" (odnoszoną zresztą do innych zjawisk), zawartą w Kwadraturze koła" Ralfa Dahrendorfa 47, przedstawiającej stosunek ludzi bogatych i biednych. Ten socjolog-politolog z Uniwersytetu w Hamburgu 44 Dotacje dla rolników szkodzą też zdrowiu Europejczyków, gdyż stymulują do rozwijania produkcji m.in. taniej wołowiny, a tłuszcze zwierzęce wpływają na szybkie tycie i przyspieszenie wymieralności - twierdzą autorzy najnowszego raportu Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Zob. J. Kamiński, Raport Światowej Organizacji Zdrowia alarmuje: Dotacje dla rolników szkodzą Europejczykom, Dziennik", z 5 sierpnia 2008 r., s Zob. P. Sztąberek, Trzecia Droga, Trzeci Świat..., 46 Por. T. Kowalik, op. cit., s. 251 i dalsze (przytaczany autor odnosi pojęcie trzeciej drogi" do niektórych krajów starej 15"). 47 Por. R. Dahrendorf, Nowa pokusa autorytaryzmu, Rzeczpospolita" z 5 lipca 1999 r.