Promieniowanie laserowe w terapii zagrożenie czy bezpieczeństwo?

Transkrypt

1 Joanna Małgorzata KRAWCZYK Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie E mail: jkrawczyk@zpsb.szczecin.pl Promieniowanie laserowe w terapii zagrożenie czy bezpieczeństwo? 1. Wstęp Podstawę fizyczną działania lasera stanowią zjawiska absorpcji i emisji promieniowania przez atomy w układach kwantowych z dyskretnymi poziomami energetycznymi. Charakterystyczne cechy promieniowania laserowego wynikają z właściwości zjawiska emisji wymuszonej. Kwant emitowany w procesie tej emisji ma tę samą co kwant wymuszający częstotliwość, kierunek propagacji, fazę i polaryzację. Światło z lasera jest zbiorem tych samych podstawowych porcji energii (fotonów), jak światło zwykłe, jednak falowy obraz fotonów w świetle laserowym wykazuje znacznie większy stopień uporządkowania. Promieniowania typu laserowego nie zarejestrowano dotychczas w otaczającym nas świecie. Promieniowanie laserowe jest dziełem umysłu i rąk ludzkich, ale zarazem należy pamiętać, że promieniowanie laserowe jest elementem otaczającej nas rzeczywistości przez człowieka jedynie uporządkowanym. Rozruch lasera rubinowego na świecie w 1960 roku zawdzięczamy Theodorowi Maimanowi, który to otworzył nowe możliwości terapii w medycynie [1]. 2. Fizyczne i metodyczne podstawy laseroterapii Każdy laser zbudowany jest z trzech podstawowych części. Pierwszą z nich jest ośrodek czynny lasera, którym może być ciecz, gaz, ciało stałe lub półprzewodnik. Umieszczony on jest między dwoma równoległymi zwierciadłami w komorze rezonatora optycznego. Jedno ze zwierciadeł odbija promieniowanie w 100%, drugie natomiast w 99%. Drugą bardzo częścią budowy lasera jest rezonator optyczny. Znajdują się w nim dwa równoległe zwierciadła. Jedno z nich jest nieprzepuszczalne, a drugie półprzepuszczalne, co wpływa na wydostanie się promieniowania tworzącego wiązkę laserową. Trzecią składową budowy lasera jest układ pompujący, czyli źródło energii wzbudzania. Może być ono pochodzenia termicznego, elektrycznego lub radioaktywnego. Działanie lasera zatem przebiega w trzech etapach. W fazie pierwszej zachodzi wzbudzanie atomów ośrodka laserującego pod wpływem dostarczonej energii. W etapie tym większa część atomów ośrodka laserującego pozostaje w stanie o najniższej wartości energii. Aby nastąpiła praca lasera konieczne jest wystąpienie przewagi atomów wzbudzonych energetycznie, co oznacza, że trzeba dostarczyć układowi atomowemu energii. Nazywa się to pompowaniem ośrodka, które dokonuje się przy udziale energii świetlnej lub elektrycznej. W efekcie powstaje stan inwersji obsadzeń co oznacza, że atomy zostają przeniesione na wyższy poziom energetyczny. Atom po wzbudzeniu emituje przypadkowo konkretny foton. W drugim etapie następuje uaktywnienie przekazu dalszych fotonów. Emitowany foton wymusza emisję takich samych fotonów z następnych wzbudza-

2 104 Joanna Małgorzata Krawczyk nych atomów ośrodka. Proces ten przebiega w kierunku prostopadłym do zwierciadła i po odbiciu od niego stale nasila się. W konsekwencji coraz więcej atomów emituje fotony, więc jednocześnie liczba spójnych fotonów wzrasta. W trzecim etapie działania lasera następuje wysyłanie promieniowania laserowego [2, 4]. Rozpoczyna się ono wtedy gdy wiązka drgających w jednym kierunku promieni jest na tyle dynamiczna aby doszło do wyzwolenia tej energii przez półprzepuszczalne zwierciadło (Rys. 1). Rys. 1. Układ działania lasera[7] Fig. 1. Układ of the laser [7] Promieniowanie laserowe różni się znacznie od promieniowania które jest emitowane przez inne źródła. Wiązka światła laserowego ma jednakową długość fali, ten sam kierunek i znajduje się w tej samej fazie i jest koherentne. Dzięki tym własnościom wiązka laserowa może zostać skupiona na małej powierzchni, a następnie uzyskać duże natężenie promieniowania. Cechą charakterystyczną światła laserowego jest kolimacja emitowanej wiązki. Oznacza to, że wiązka promieni wysyłana na dużą odległość minimalnie zmienia rozmiar dzięki równoległości, czyli małej rozbieżności kątowej. Jest to istotne ponieważ można uzyskać duże napromieniowanie nawet wtedy gdy wiązka laserowa pokonuje dużą odległość. Promienie światła laserowego są przekazywane do tkanek za pomocą światłowodu lub odbijających wiązkę laserową mobilnych zwierciadeł. Przy pomocy aplikatora trzymanego w ręce naświetla się powierzchnię skóry osoby poddanej działaniu laseroterapii [7]. Efektywność zabiegu z wykorzystaniem lasera uwarunkowana jest przede wszystkim wielkością wyemitowanej tzw. przeliczeniowej dawki energii laserowej wyrażanej w J/cm². W zakres dawki wchodzi średnia moc (W), czas zabiegu (s), a także powierzchnia pola zabiegowego (cm²). Najczęściej zaleca się stosowanie dawek w zakresie od 0,5 J/cm² do kilku J/cm². Światło laserowe może być emitowane w postaci wiązki ciągłej, prawie ciągłej lub pulsacyjnej, a wytwarzane impulsy trwają dziesięć bądź kilka milisekund. Dzięki ostatnio zastosowanej w laserach technice Q-switch, uzyskuje się bardzo krótkie impulsy świetlne. Tego typu lasery mają działanie biologiczne [2]. Za lasery półprzewodnikowe o potwierdzonym działaniu biostymulacyjnym uważa się, te które mają sposobność generowania światła w impulsie o mocy w granicach od 10 W i do 60 W włącznie [3]. Technika naświetlania i jej dobór zależy od rodzaju schorzenia, wielkości pola zabiegowego oraz budowy anatomicznej danej okolicy ciała.wśród metod stosowa-

3 Promieniowanie laserowe w terapii zagrożenie czy bezpieczeństwo 105 nych w laseroterapii biostymulacyjnej wyróżnia się metodę bezkontaktową i kontaktową. W metodzie bezkontaktowej odległość sondy laserowej od pola zabiegowego waha się w granicach od 5-10 mm. Większe odległości od pola zabiegowego stosuje się w przypadku skaningu laserowego. Wadą tej techniki są duże straty energii podczas terapii [1]. Takich strat energii nie ma w metodzie kontaktowej gdzie głowica sondy laserowej dotyka bezpośrednio pola zabiegowego osoby poddanej terapii. Ważne jest to aby wiązka laserowa podczas terapii miała kierunek prostopadły, wówczas procent odbicia promieni jest najmniejszy. Światło lasera podczas oddziaływania na tkankę, ulega odbiciu, rozproszeniu, absorbowaniu lub przewodzeniu. Głębokość wnikania promieniowania laserowego uzależniona jest od długości fali i mocy stosowanego lasera. Promieniowanie o długości 830 nm wnika najgłębiej. Można stwierdzić, że ze wzrostem długość fali promieniowania następuje jednocześnie zwiększenie jego penetracji w tkance. Przenikanie promieniowania jest największe przy długości fal w zakresie nm. Promieniowanie o innych długościach fal jest absorbowane w warstwach powierzchownych [2, 9]. Argumentuje się, że pod wpływem naświetlania promieniowaniem laserowym małej i średniej mocy, następują zmiany na poziomie komórkowym podczas terapii. Specyficzne właściwości fizyczne światła laserowego oraz jego efekty biologiczne powodują, że urządzenia laserowe są szeroko wykorzystywane w medycynie. 3. Zastosowanie laserów w medycynie Lasery używane w medycynie można podzielić ze względu na substancje laserującą, długość fali, rodzaj emisji, moc oraz jego konstrukcję. Do substancji laserujących zalicza się: gazy CO 2, gazy helowo-neonowe, N 2, argon, krypton), ciecze (najczęściej barwnikowe), ciała stałe (rubin, ND: YAG- neodymowy, ER: YAG- erbowy, Ho: YAG holmowy) i półprzewodnikowe zbudowane na diodach galowo arsenowych (CA As). Substancja laserująca decyduje o długości fali i o mocy emitowanego promieniowania laserowego. Dla danego lasera długość fal, częstotliwość oraz wielkość kwantów emitowanego promieniowania są stałe [2]. Lasery można podzielić również ze względu na moc promieniowania, należą do nich: lasery wysokoenergetyczne (tzw. twarde), powyżej 500 mw; lasery średnioenergetyczne, od 7 do 500 mw; lasery niskoenergetyczne(tzw. miękkie), od 1 do 6 mw. Ze względu na możliwości zastosowania laserów w medycynie wyróżnia się: chirurgię laserową, terapię fotodynamiczną, laseroterapię niskoenergetyczną [6, 7]. Lasery w medycynie wykorzystywane są do takich celów jak: diagnostyka (lasery diagnostyczne); terapia schorzeń (lasery stymulacyjne i chirurgiczne); oświetlanie pola operacji. Lasery używa się w medycynie przede wszystkim dla "twardej" obróbki tkanek: cięcia, koagulacji, odparowania (fotoablacji oraz ablacji stymulowanej plazmą) obróbki mechanicznej (rozrywania, fragmentacji czy kawitacji). Lasery w okulistyce wykorzystywane są m.in. do przyklejenia siatkówki do dna oka, która może się odkleić na skutek uderzenia w tył głowy. Obie tkanki są punktowo łączone za pomocą koagulacji. Wiązkę lasera nakierowuje się na miejsce, gdzie ma być wytworzony punkt łączenia. Impuls świetlny skleja w tym miejscu odwarstwioną siatkówkę. Koagulator laserowy stosuje się również do leczenia zmian naczyniowych i krwotoków do wnętrza gałki ocznej. Laser stosuje się także do przecinania cyst powiek i spojówek, naczyń wrastających w spojówkę, zrostów tęczówkowo rogówkowych. Ma zastosowanie przy korekcji wad refrakcji (krótkowzroczność,

4 106 Joanna Małgorzata Krawczyk dalekowzroczność, astygmatyzm) oraz zabiegów przeciwjaskrowych i przeciwzaćmowych. Jednym ze sposobów korekcji wad refrakcji jest LASIK (Laser Assised In Situ Keratomileusis). Lasery działające z dokładnością do 0,25 µm odparowują nierówności w głębszych warstwach rogówki. Dzięki tej metodzie można skorygować wadę wzroku w zakresie + 6 do - 13 dioptrii [5, 8]. W dermatologii laserów używa się do usuwania niektórych nowotworów i naczyniaków powstałych np. po odmrożeniach. W leczeniu nowotworów wykorzystuje się lasery o dużej gęstości mocy i małym promieniu wiązki laserowej. Wiązką można zniszczyć chore komórki nie naruszając zdrowych. Skalpel laserowy pomocny jest przy leczeniu oparzeń. Stosując go można zdejmować naskórek lub warstwę spalonej skóry i odsłonić zdrową aby mogła się zagoić. Laserowo usuwa się również tatuaże i włosy, rozjaśniania skórę, przywraca jej gładkości i sprężystości. Lasery stosowane w medycynie estetycznej to: Erbium-YAG-Laser jest stosowany do usuwania blizn, niewielkich brodawek oraz znamion, laser CO 2 jest stosowany do niwelowania powierzchownych zmarszczek na skórze oraz blizn po trądziku, laser KTP jest stosowany do usuwania naczyń krwionośnych. W diagnostyce wykorzystuje się metodę laserowo indukowanej fluorescencji. Promienie lasera naświetlają tkanki powodując ich fluorescencję. Tkanki emitują światło, które przy pomocy światłowodu trafia do komputera, gdzie jego widmo jest analizowane. Chora tkanka ma zmienione widmo emisyjne. Dzięki temu można dokładnie stwierdzić jakie związki zawiera dana tkanka i które z nich nie są jej naturalnymi składnikami, a które efektami zmian chorobowych. Lasery znalazły szerokie zastosowanie w terapii zmian naczyniowych płaskich. Występują one najczęściej w obrębie twarzy i mogą zajmować bardzo rozległe obszary. Do leczenia znamion naczyniowych płaskich stosuje sie następujące lasery: laser argonowy, barwnikowy, laser KTP oraz system IPL. Laseroterapia znamion naczyniowych płaskich opiera się na denaturacji hemoglobiny w erytrocytach wypełniających drobne naczynia krwionośne tworzące znamię naczyniowe, w efekcie następuje zmniejszenie liczby naczyń i zblednięcie naczyniaka. Laseroterapia obejmuje również leczenie rozszerzonych powierzchownych naczyń krwionośnych, czyli tzw. pajączków naczyniowych. Najczęściej są one zlokalizowane na skórze twarzy w obrębie policzków i nosa, a także na udach i podudziach (zwłaszcza w przebiegu ciąży i w przewlekłej niewydolności żylnej). Do zamykania rozszerzonych naczyń krwionośnych stosujemy: laser argonowy, barwnikowy, laser KTP, laser Nd:YAG oraz system IPL. W przypadku zmian naczyniowych światło lasera zamieniane jest w ciepło, co powoduje cieplną koagulację, a w jej wyniku zamknięcie naczyń krwionośnych w skórze właściwej. Zastosowanie promieniowania laserowego o dużej mocy umożliwiło skuteczne leczenie naczyniaków jamistych w obrębie błon śluzowych lub czerwieni wargowej. Zabiegi wykonuje się metodą bezkontaktową, pod kontrolą kliniczną polegającą na ocenie zbielenia zmiany chorobowej i zmniejszenia objętości naczyniaka. Ze względu na uszkodzenie termiczne proces gojenia przebiega powoli, aż do zamknięcia światła rozszerzonych naczyń krwionośnych. Do ich usuwania stosuje sie lasery: argonowy, barwnikowy, laser KTP, laser Nd:YAG oraz system IPL [8, 9].

5 Promieniowanie laserowe w terapii zagrożenie czy bezpieczeństwo 107 Lasery zastosowano również w leczeniu blizn. W zależności od rodzaju zmian stosowane są różne metody postępowania: seria 20 naświetlań laserami biostymulujacymi, zabieg fotoodmładzania systemem IPL, zabieg dermabrazji laserowej laserem CO 2. Zastosowanie technik laserowych stało się codziennością w usuwaniu niechcianego owłosienia. Laserowe usuwanie włosów pozwala na trwałe zniszczenie mieszka włosowego bez uszkodzenia skóry. Światło lasera pochłaniane jest przez barwnik, czyli melaninę, w mieszku włosowym. Dochodzi wówczas do jego rozgrzania i trwałego zniszczenia. Zabieg jest efektywny tylko dla włosów znajdujących się w fazie wzrostu. Laser diodowy niszczy trwale włosy ciemne, natomiast system IPL włosy jasne, siwe, rude i cienkie. Zastosowanie lasera IPL pozwala na nieinwazyjne fotoodmładzanie skóry bez peelingu skóry; w obu przypadkach (dermabrazja laserem CO 2 i naświetlanie IPL) dochodzi do ok. 30-to procentowego przyrostu objętości kolagenu w skórze właściwej [5, 8]. W leczeniu zmian trądzikowych stosujemy zarówno niskoenergetyczną biostymulację laserową jak i wysokoenergetyczna, szczególnie w przypadku głębokich blizn po trądzikowych, dermabrazję laserem CO 2. Usuwanie tatuaży odbywa się przy użyciu wielu różnych laserów wysokoenergetycznych, a ich dobór zależy głównie od koloru tatuażu. Lasery są również stosowane w medycynie fizykalnej w procesie postępowania rehabilitacyjnego i leczniczego. Używa się tu biostymulacyjnych laserów niskoenergetycznych (laser helowo-neonowy i lasery półprzewodnikowe z zakresu bliskiej podczerwieni) w przebiegu różnych bardzo od siebie odmiennych schorzeń o całkowicie odmiennej etiopatogenezie. Stosując lasery niskoenergetyczne uzyskujemy między innymi lepsze ukrwienie tkanek, zmniejszenie obrzęków, wzmożoną regenerację tkanek, zmniejszenie bądź ustąpienie dolegliwości bólowych [8]. W związku z tym możemy powiedzieć, iż promieniowanie laserowe przyspiesza procesy gojenia, skracając tym samym czas procesu fizjoterapii. Z uwagi na wielorakie dobroczynne działanie promieniowania laserowego lista wskazań do zastosowania fizykoterapii laserowej jest olbrzymia. Biostymulację laserową w fizykoterapii narządu ruchu stosujemy w następujących stanach: zmiany typu zapalnego: rozsiane zapalnie stawów, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, zapalenia tkanek miękkich, zapalenia ścięgien, stany pourazowe i przeciążeniowe: skręcenie, zwichnięcia, złamania, krwiaki, obrzęki, łokieć tenisisty, zespół cieśni nadgarstka, zaburzenia krążenia obwodowego: angiopatia cukrzycowa, owrzodzenia cukrzycowe, stopa cukrzycowa, owrzodzenia troficzne skóry, estetyka blizn: pooperacyjnych, pooparzeniowych, pourazowych. Biostymulacja laserowa laserami niskoenergetycznymi przynosi dobre efekty rehabilitacyjne i lecznicze w terapii schorzeń neurologicznych, takich jak: migrena, zapalenia nerwów, rwa kulszowa oraz wszelkiego rodzaju zespoły bólowe. Biostymulacja laserowa jest skuteczną i wysoce efektywna w fizjoterapii zaawansowanych postaci postępującego stwardnienia rozsianego [4, 7, 8].

6 108 Joanna Małgorzata Krawczyk 4. Środki bezpieczeństwa i zasady BHP obowiązujące przy pracy z laserami Aby bezpiecznie posługiwać się laserami niezbędna jest znajomość przepisów oraz zagrożeń jakie niesie ze sobą promieniowanie laserowe. Lasery i urządzenia laserowe dzieli się na następujące klasy: klasa I lasery całkowicie bezpieczne w warunkach rzeczywistych, klasa II i klasa IIIA lasery niecałkowicie bezpieczne, klasa III B i IV lasery niebezpieczne dla oka i skóry. Każde urządzenie laserowe powinno posiadać obudowę ochronną, być uruchamiane kluczem lub kodem, oraz winno być wyposażone we wskaźnik świetlny miejsca ekspozycji wiązki światła laserowego. Klasyfikacja lasera jest obowiązkiem producenta. Najbardziej narażonym narządem na promieniowanie laserowe jest oko, a następnie skóra [1, 7]. Najwyższy poziom promieniowania, który nie powoduje obrażeń oczu lub skóry nazwane jest maksymalną dopuszczalną ekspozycją MDE i dotyczy: długości fali promieniowania, rodzaju tkanki narażonej na uszkodzenia, czasu trwania impulsu, czasu ekspozycji i rodzaju ekspozycji, zakresu obrazu na siatkówce oka w przypadku promieniowania widzialnego i bliskiej podczerwieni w zakresie od 400 do 1400 nm. Każda osoba przebywająca w pomieszczeniu w którym pracuje urządzenie laserowe klasy IIIB lub klasy IV, powinna nosić okulary lub gogle ochronne dostosowane odpowiednio do długości fali lasera. Zadaniem okularów ochronnych jest tłumienie promieniowania oraz zapewnienie idealnego widzenia. Podstawową zasadą podczas pracy z laserami jest unikanie patrzenia w wiązkę promieniowania. Przebywanie obok wiązki laserowej nie stanowi zagrożenia jeżeli zachowane są zasady bezpieczeństwa. Zagrożeniem dla osoby poddanej terapii podczas prawidłowo wykonywanego zabiegu jest możliwość wystąpienia nieskoordynowanego, nagłego, niedającego się przewidzieć ruchu, gdzie może dojść do aplikacji wiązki promieniowania w kierunku oka lub za obszar działania. Niewskazane jest zatem stosowanie terapii laserem u osób z padaczką lub też z zaburzeniami neurologicznymi gdzie mogą wystąpić współruchy i drżenie. Ryzyko takie jest zmniejszone u osób poddanych leczeniu operacyjnemu z zastosowaniem laserów w chirurgii, okulistyce oraz terapii w dermatologii. Osobę odpowiednio wcześniej się przygotowuje. Wśród przeciwwskazań do wykonania naświetlań laserowych wymienia się: chorobę nowotworową w wywiadzie, stosowanie leków światłouczulających (niektóre niesteroidowe leki przeciwzapalne, antybiotyki, leki moczopędne, hipolipemizujące, uspokajające - dziurawiec, dziegcie itp.), zakaźne zmiany skórne (krosty, opryszczka), ciąża, miesiączka, opalenizna (możliwość przemijającego odbarwienia skóry). Po naświetlaniu promieniami laserowymi mogą wystąpić: obrzęk skóry, zaczerwienienie, uczucie pieczenia - najczęściej ustępują w ciągu 24 godzin, strupki w miejscu powierzchownie występujących naczyń - ustępują po około 3-4 dniach, odbarwienie skóry, gdy naświetlono skórę opaloną utrzymuje się kilkanaście tygodni. Wśród zagrożeń dla

7 Promieniowanie laserowe w terapii zagrożenie czy bezpieczeństwo 109 personelu wymienia się długi czas przebywania pracownika w strefie zagrożenia co zwiększa możliwość naświetlania oczu. Zaleca się bezwzględne zakładanie okularów ochronnych, zakaz noszenia biżuterii, która może odbijać wiązkę laserową. Niezbędne jest kontrolne badanie wzroku [6, 9]. 5. Podsumowanie - zagrożenie czy bezpieczeństwo? Pojęcie zarządzania ryzykiem dotyczy toku identyfikacji i postępowania z pojawiającymi się czynnikami ryzyka w medycynie fizykalnej. Właściwa introjekcja czynników ryzyka jest najistotniejszym wskaźnikiem pozwalającym na ukierunkowanie działania zmierzającego do minimalizacji zagrożeń. Oddziaływanie bodźców fizykalnych jest korzystne w procesie leczenia, lecz niewłaściwe ich zastosowanie może prowadzić również do niekorzystnych powikłań. Terapeuta wykonujący terapię promieniowaniem laserowym i mający na uwadze dobro pacjenta powinien pozsiadać wiedze o potencjalnych czynnikach ryzyka. Powinien przeciwdziałać pojawieniu się powikłań przez zastosowanie określonych procedur zabiegowych. Gdy stosuje wiele metod terapeutycznych powinien posiadać wiedzę o określonych czynnikach ryzyka w razie stosowania każdej z nich. Ma obowiązek posiadać wiedzę i umiejętność oceny pojawienia się niekorzystnych skutków oddziaływań określonego bodźca fizykalnego. Przed rozpoczęciem terapii promieniowaniem laserowym konieczne jest dokonanie analizy zagrożeń i powikłań mogących się pojawić w wyniku zastosowanej terapii. Należy zatem ocenić: stan kliniczny pacjenta, poziom nasilenia się dolegliwości, możliwość wystąpienia powikłań po zastosowanej terapii wysoko, średnio lub niskoenergetycznej, skuteczność terapii po zakończeniu jej stosowania. Przybliżony poziom ryzyka związany jest z określoną formą terapii. Poszczególnym poziomom przyporządkowuj się liczby. Poziom 0-świadczy o braku znanych czynników ryzyka, 1 niski poziom czynników ryzyka lub jest ono niewielkie, 2 możliwe pojawienie się czynników ryzyka (podjecie działań zmniejszających wystąpienie zagrożeń), 3 wysoki poziom czynników ryzyka (zastosowanie promieniowania laserowego jest przeciwwskazaniem) [2, 9]. Wielkim osiągnięciem jest wprowadzenie laseroterapii wysoko, średnio i niskoenergetycznej do współczesnej medycyny oraz medycyny fizykalnej w XX wieku wraz z jej korzystnymi efektami leczniczymi jakie ze sobą niesie. Zarówno terapia nisko, średnio jak i wysoko energetyczna powinny być racjonalnie stosowane aby przyniosły korzystne efekty lecznicze. Obecnie znany poziom ryzyka stosowania promieniowania laserowego jest niższy niż to zostało ogólnie przyjęte. Niebezpieczne powikłania mogą jedynie spowodować aby bardziej rygorystycznie spojrzeć na promieniowanie laserowe jako czynnik ryzyka. Reasumując w odpowiedzi na zadane w tytule rozdziału pytanie, można stwierdzić, że promieniowanie laserowe jest bezpieczne w momencie gdy weźmie się pod uwagę czynniki ryzyka w postępowaniu terapeutycznym. Literatura 1. Bauer A.,Wiecheć M.: Przewodnik metodyczny po wybranych zabiegach fizykalnych. Wyd. Markmed Rehabilitacja 2007.

8 110 Joanna Małgorzata Krawczyk 2. Bonikowska Zagańska M.: Laseroterapia w rehabilitacji. Rehabilitacja w praktyce, 2008; 3. Gieremek K.: Jeszcze raz o biostymulacji laserowej. Fizykoterapia w praktyce. Praca zbiorowa pod redakcją Taradaj J., Sieroń A., Jarzębski M., Wyd. Elamed Katowice 2010; Kasprzak W., Mańkowska A.: Fizykoterapia medycyna uzdrowiskowa i SPA.Wyd. PZWL, Warszawa Mańkowska A., Kasprzak W.: Laserowe usuwanie zmian naczyniowych. Rehabilitacja w praktyce, 2011;6: Mikołajewska E.: Elementy fizjoterapii. Fizykoterapia dla praktyków.wyd.pzwl, Warszawa Straburzyńska-Lupa A., Straburzyński G.: Fizjoterapia z elementami klinicznymi. Wyd. PZWL Warszawa Peszyński C.: Zakres kosmetyczny zabiegów laserowych. CDTL Centrum Diagnostyki i Terapii Laserowej Robertson V., Ward A., Low J., Reed A.: Electrotherapy Explained. Principles and Practice.Elservier Ltd Streszczenie Laser, jest jednym z największych wynalazków XX wieku. Szybki postęp technologiczny i rozwój techniki laserowej nie ominął medycyny. Współczesne systemy laserowe wykorzystywane są w różnych działach medycyny zarówno w lecznictwie jak i diagnostyce. Obecnie coraz więcej klinik i gabinetów w Polsce posiada w użyciu lasery zarówno biostymulacyjne jak i chirurgiczne. Skonstruowanie pierwszych laserów wiąże się z niezwykłymi właściwościami generowanego przez nie promieniowania. Zastosowanie promieniowania laserowego jest praktycznie nieograniczone, ale należy się zastanowić czy jest ono zagrożeniem dla człowieka czy też instrumentem poprawiającym zdrowie ludzkości Laser radiation in the treatment-risk or security? Abstract Laser, is one of the greatest inventions of the twentieth century. Rapid technological progress and development of laser medicine did not pass. Modern laser systems are used in various fields of medicine, both in therapeutics and diagnostics. Today more and more clinics and in Poland have to use both biostimulation lasers and surgical instruments. The construction of the first laser is associated with unusual properties of the radiation generated by them. The use of laser radiation is virtually unlimited, but you should consider whether it is a threat to man or instrument for improving the health of mankind.