Oczyszczanie wód opadowych w obiektach hydrofitowych

Transkrypt

1 Oczyszczanie wód opadowych w obiektach hydrofitowych Hanna Obarska-Pempkowiak, Magdalena Gajewska, Mirosława Arendacz* ) Wstęp Szybki rozwój miast oraz niedawna zmiana stanowiska na temat konieczności natychmiastowego odprowadzania wód opadowych z wierzchni nieprzepuszczalnych sprawiają, iż problem ich jest wciąż aktualny. Według nowego ustawodawstwa priorytetem staje się ograniczenie ilości ścieków wprowadzanych do kanalizacji sieciowej, między innymi przez minimalizację wierzchni utwardzanych. Zaleca się spływy wierzchniowe z terenów uszczelnionych (między innymi w rejonie dróg i autostrad) zatrzymywać w obrębie zlewni i wprowadzać do gruntu. Korzystne jest też swolnienie i ograniczenie odpływu ze zlewni przez wierzchniowe retencjonowanie. Ze względu na znaczne zanieczyszczenie tych wód, wiąże się to z wcześniejszym ich oczyszczeniem. Charakter opadów atmosferycznych czyni wody opadowe tencjalnym zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego. Błyskawiczny wzrost przepływu wody w odbiorniku stanowi ważne zagrożenie szczególnie dla małych cieków, ze względu na nagły, wysoki i zmienny w czasie ładunek zanieczyszczeń. Podczas intensywnych opadów zanieczyszczenia są bardzo szybko spłukiwane z odwadnianych wierzchni. Ścieki te niosą więc największy ładunek zanieczyszczeń. Ilość tych zanieczyszczeń jest szczególnie duża w pierwszej fazie spływu i gdy opady występują długim okresie gody suchej (Sawicka-Siarkiewicz, 2006, Dzienis, 2008, Zawilski, Sakson, 2004). Charakterystycznymi wskaźnikami zanieczyszczeń wód odpadowych są: zawiesiny (e wszystkim mineralne), substancje rochodne, substancje ekstrahujące się eterem naftowym, ChZT, metale ciężkie oraz chlorki. Natomiast normatywnymi wskaźnikami spływów odprowadzanych z wierzchni uszczelnianych są jedynie zawiesiny ogólne i węglowodory rochodne. W zawiesinie kumuluje się większość zanieczyszczeń: ChZT: 83 92%, : 90 95%, azot ogólny: 65 80%, węglowodory: 82 99%, ołów: 97 99%. Z tego względu oczyszczanie wód deszczowych winno e wszystkim zapewnić wysoki stopień usuwania zawiesiny. Jak wykazały badania większość zanieczyszczeń w wodach opadowych występuje w staci koloidalnej, co znacznie utrudnia proces ich oczyszczania, szczególnie metodami mechanicznymi (Grabarczyk, 2005). Ze względu na dużą różnorodność zanieczyszczeń występujących w wodach opadowych istotny jest odwiedni dobór systemu do ich odprowadzania, retencjonowania i oczyszczania odprowadzeniem do odbiornika. Dotychczas najczęściej stosowanym urządzeniem do oczyszczania wód opadowych były separatory, których zadaniem jest usuwanie zanieczyszczeń łatwoopadających i substancji rochodnych.. Ze względu, iż są to urządzenia mechaniczne, wymagają one specjalistycznej obsługi i konserwacji. Ocena skuteczności usuwania zanieczyszczeń w tych urządzeniach wykazuje, że ich działanie jest zróżnicowane a efektywność pracy zależy od szeregu czynników. Alternatywą, względnie ich uzupełnieniem, mogą * ) Prof. dr hab. inż. Hanna Obarska-Pempkowiak, dr inż. Magdalena Gajewska, mgr inż. Mirosława Arendacz Wydział Inżynierii Lądowej i Środowiska, Politechnika Gdańska, ul. Narutowicza 11/12, Gdańsk być obiekty hydrofitowe, które nie wymagają systematycznego nadzoru człowieka, nakładów energii, a jednocześnie jak twierdzają światowe doświadczenia, osiągają bardzo wysoką skuteczność oczyszczania wód opadowych. Wykazują one wysoką efektywność usuwania zanieczyszczeń, szczególnie w odniesieniu do zawiesin oraz zakumulowanych na ich wierzchni metali ciężkich: ołów: 90 99%, miedź: 60 80% (Dąbrowski i Dąbrowska, 2003). Dodatkową ich zaletę stanowi możliwość wykorzystania wód opadowych w miejscu wstawania ścieków, o ile zwala na to dostępność terenu (np. jako systemy oczyszczające spływy z autostrad). Dzięki temu nie dochodzi do niebezpiecznego zachwiania równowagi wodnej. Rodzaj roślinności zasiedlającej obiekty hydrofitowe winien być jedną z dstawowych decyzji dejmowanych na etapie projektowania. Korzenie i kłącza roślin są bowiem ważnym źródłem tlenu, niezbędnym dla procesów mikrobiologicznych, dlatego też winny one charakteryzować się rozbudowanym systemem. Rośliny wodne stosowane w obiektach hydrofitowych to e wszystkim trzcina slita (Phragmites australis) oraz krzewy wierzbowe wiklina (Salix viminalis). Posiadają one zdolność do znacznej transpiracji wody, która w sezonie wegetacyjnym wynosi od 4 do 8 mm d -1. Oznacza to, że w okresie od marca do października, mogą one odprowadzać do wietrza atmosferycznego od 960 do 1920 mm wody. Wielkość ta w warunkach naszego kraju jest bardzo istotna (Obarska-Pempkowiak, 2002). Australijskie doświadczenia w zastosowaniu systemów hydrofitowych do oczyszczania ścieków opadowych, twierdzają ich wysoką skuteczność oraz wartość ekologiczną, hydrologiczną a także słeczną (Greenway i in. 2006). Zarazem zwracają też uwagę, iż systemy hydrofitowe winny być projektowane tak, aby były w stanie radzić sobie z dynamiką hydrologiczną, a w szczególności z wahaniami ziomu wody w systemie. Jest to istotny czynnik, który winien być brany d uwagę przy doborze roślinności. Na ich adaptację i rozwój niebagatelny wpływ ma między innymi saturacja wypełnienia, głębokość wody w obiekcie, okres całkowitego zalania oraz długość między kolejnymi nawodnieniami. Problemy te nie występują przy tradycyjnym wykorzystaniu systemów hydrofitowych do oczyszczania ścieków bytowych, gdzie ścieki dozowane są w ssób regularny i kontrolowany. W przypadku wód opadowych kluczowym jest zastosowanie różnych stref roślinności, przystosowanych do specyficznych wymagań hydrologicznych. Z kolei irlandzkie doświadczenia dkreślają coraz szersze ich zastosowanie jako systemów oczyszczania spływów z autostrad (Higgins i in. 2006). Uzyskane efektywności usuwania najbardziej istotnych zanieczyszczeń wód opadowych dla systemu z zastosowaniem trzciny slitej oraz pałki szerokolistnej były bardzo wysokie i wynosiły odwiednio: 95% dla zawiesiny ogólnej, 85% dla fosforanów, 74% dla całkowitego węgla organicznego, 86% dla miedzi, 95% dla cynku, 86% dla kadmu i 85% dla ołowiu. Celem pracy była analiza skuteczności oczyszczania wód opadowych w obiektach hydrofitowych oraz ocena uzyskanego efektu ekologicznego. W pracy stawiono funkcjonowanie trzech istniejących obiektów, usytuowanych na terenie Trójmiasta, d względem skuteczności usuwania wybranych wskaźników zanieczyszczeń z wód opadowych. 56 GAZ, WODA I TECHNIKA SANITARNA wrzesień 2008

2 Charakterystyka badanych obiektów Badania przeprowadzono w trzech obiektach hydrofitowych zastosowanych do oczyszczania wód opadowych: Bielkowie, Miejskim Ogrodzie Zoologicznym w Oliwie oraz na Potoku Swelina w Socie. Miejski Ogród Zoologiczny w Oliwie Potok Rynaszewski W celu ochrony wód Potoku Rynaszewskiego przez ograniczenie odpływu zanieczyszczeń obszarowych z terenu ZOO w 1992 roku wybudowano zespół obiektów hydrotechniczno-hydrofitowych. Potok Rynaszewski (przepływ miarodajny Q śrm =70 dm 3 s -1 ) jest największym dopływem Potoku Jelitkowskiego (Q śrm =158 dm 3 s -1 ), którego odbiornikiem jest Zatoka Gdańska. Stwierdzono, że na obniżenie klasy czystości wód Potoku Rynaszewskiego wpływa e wszystkim wysokie stężenie azotu ogólnego (głównie w staci azotu organicznego) a także w mniejszym stopniu zanieczyszczenia mikrobiologiczne (bakterie coli typu fekalnego). Podstawą koncepcji prawy jakości wód Potoku Rynaszewskiego było zatrzymanie zanieczyszczeń w miejscu wstawania oraz ich minimalizacja ze spływów wierzchniowych. Zespół obiektów hydrotechniczno-hydrofitowych składa się z filtrów piaskowych, wegetacyjnych, wylewiska systemu hydrofitowego z wierzchniowym przepływem wody o łącznej wierzchni 3100 m 2 oraz pięciu stref buforowych o łącznej wierzchni 6650 m 2. Strefy buforowe zastosowane głównie w celu usuwania zanieczyszczeń z wód dopływających do Potoku Rynaszewskiego z wybiegów i mieszczeń dla zwierząt, zlokalizowano na obrzeżach stawów oraz wzdłuż koryta toku. Strefy buforowe zasiedlono wikliną (Salix viminalis), a w celu zapewnienia większej retencji wód opadowych, przecinano je bruzdami i przeciwstokami równoległymi do nurtu. Rozmieszczenie obiektów oraz lokalizację stanowisk miarowych stawiono na rys. 1. Uśrednione próbki wody bierano przez okres ok. 2 lat z częstotliwością 3 4 razy w miesiącu i równano z wynikami uzyskanymi wybudowaniem obiektów. We wszystkich próbkach oznaczano zawartość substancji organicznej, wyrażonej jako i oraz stężenie azotu amonowego, azotu organicznego, N NO 3 i N NO 2 oraz fosforanów. Oznaczenia wykonano zgodnie z obowiązującymi metodami referencyjnymi zawartymi w Rozrządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. (DzU nr 137, z. 984). Potok Swelina Sot Potok Swelina bezśrednio odprowadza wody do Zatoki Gdańskiej w miejscu pularnych kąpielisk w Socie. Do Potoku odprowadzane są wody z kanalizacji deszczowej, zbierającej spływy z przyległych terenów. W celu ochrony wód Potoku oraz przywrócenia użytkowania kąpieliska (zamkniętego ze względu na zaklasowość wód odprowadzanych do Zatoki Gdańskiej) w 1994 roku na Potoku Swelina wykonano zbiornik sedymentacyjno-retencyjny o jemności 500 m 3 (głębokości ok. 1 m) oraz wegetacyjny filtr piaskowy o jemności 870 m 3 i miąższości warstwy czynnej 1 m (czas zatrzymania 2 godziny dla przepływu obliczeniowego 30 dm 3 s -1 ) (rys. 2). Filtr wegetacyjny obsadzony został trzciną slitą a wypełnienie złoża stanowił żwir. Oczyszczana woda zbierana jest drenażem rurowym i odprowadzana do studni kontrolnej, a stamtąd bezśrednio do wód Potoku. Średni roczny przepływ w okresie suchym wynosi od 12 do 33 dm 3 s -1, natomiast dczas intensywnych opadów deszczu pierwsza, najbardziej zanieczyszczona fala jest zatrzymywana w zbiorniku retencyjnym, a reszta wód trafia przelewem bezśrednio do Potoku. Obiekt ten wybudowano w celu usuwania z wód związków biogennych (głównie fosforanów) oraz zanieczyszczeń mikrobiologicznych chodzenia fekalnego, dopływających z wodami opadowymi. Rys. 1. Zespół obiektów hydrotechniczno-hydrofitowych w ZOO w Oliwie wraz z lokalizacją punktów boru próbek (1 7) Rys. 2. Obiekt hydrofitowy na Potoku Swelina GAZ, WODA I TECHNIKA SANITARNA wrzesień

3 Rys. 3. Obiekt hydrofitowy w Bielkowie Bielkowo ciek zasilający Jezioro Goszyńskie Obiekt hydrofitowy Bielkowo (rys. 3) został wybudowany w korycie cieku zasilającego bezśrednio Jezioro Goszyńskie (zwane zbiornikiem Straszyn), będące ujęciem wody pitnej dla Gdańska. Projekt obiektu zakładał zapewnienie retencji wód cieku oraz częściową retencję spływających z okolicznych obszarów wód opadowych. Z tego względu obiekt ten został wykonany w dwóch częściach: mokrej stale napełnionej wodą (obliczoną na czas zatrzymania 24 h dla przepływu miarodajnego trwającego od sześciu do dziewięciu miesięcy w roku Q z =32 dm 3 s -1 ). Część tę stanowi system grobli filtracyjnych w staci złóż hydrofitowych z wewnętrznym drenażem. suchej okresowo wypełnionej wodą, przeznaczonej do magazynowania wód wezbraniowych Q ww =640 dm 3 s -1 dla fali wezbraniowej o czasie zatrzymania t ww = 0,5 h. Ze względu na warunki atmosferyczne w latach nie udało się ukorzenić roślinności wodnej na groblach i w tym okresie obiekt funkcjonował jako filtr piaskowy. W następnym roku obiekt zasiedlono trzciną, pałką wodną oraz manną mielec. W czasie wizji lokalnej w roku stwierdzono też, iż część mokra jest stale napełniona wodą, co swodowało brak okresów odsłonięcia części suchej. W okresie czterech lat monitorowano jakość wód w obiekcie, bierając próbki z trzech punktów: D dopływu do stawu hydrofitowego, P przelewu ze stawu hydrofitowego oraz I odpływu z rurociągu drenarskiego. Uśrednione próbki bierano dwa razy w tygodniu, oznaczając zawartość: substancji organicznej wyrażonej w staci i, zawiesiny ogólnej, azotu amonowego, azotu organicznego, azotu azotanowego, azotu azotynowego oraz fosforu ogólnego. Oznaczenia wykonano zgodnie z obowiązującym Rozrządzeniem. Wyniki i dyskusja Miejski Ogród Zoologiczny w Oliwie Potok Rynaszewski W tab. 1 dano wartości wskaźników zanieczyszczeń w wybranych punktach Potoku Rynaszewskiego: dopływ do ZOO (punkt Tabela 1 Średnie stężenia zanieczyszczeń w wybranych punktach miarowych wybudowaniem obiektu () oraz dwuletniej eksploatacji (), w mg/ dm 3 Wskaźnik zanieczyszczenia [mg dm -3 ] Dopływ do ZOO Odpływ z Dużego Stawu Odpływ ze Stawu Owalnego Odpływ z ZOO 3,1 1,7 6,6 1,8 6,6 2,0 9,6 2,5 0,4 0,2 0,4 0,2 0,4 0,25 0,6 0,15-2,8 3,2 3,0 3,1 3,4 3,5 2,8 2,9 6,5 8,5 4,1 8,5 3,7 10,0 4,8 0,0 0,1 0,5 0,2 0,5 0,2 1,6 0,1 N NO 3-0,0 0,4 0,3 0,4 0,3 0,5 0,4 0,5 N NO 2-0,0 0,01 śl 0,02 śl 0,02 śl 0,02 3,1 1,2 5,6 1,2 5,6 1,4 8,0 1,9 miarowy nr 9), odpływ z Dużego Stawu (nr 5), odpływ ze Stawu Owalnego (nr 11), odpływ z ZOO (nr 1). Szczególnie wysokie efekty usuwania zaobserwowano w odniesieniu do azotu organicznego, który zmniejszył się o 76%, co zaowocowało 74% obniżeniem azotu ogólnego. W przypadku stref buforowych również wykazano skuteczność usuwania zanieczyszczeń. Porównując uzyskane wyniki dwuletniej eksploatacji obiektu z danymi założeniem stref (tab. 2) zaobserwowano efektywne usuwanie azotu ogólnego w granicach 69,8% do 89,8%, w granicach 46,8% 91,3% i fosforanów średnio o 85% (z wyjątkiem Stawu Owalnego, gdzie nie stwierdzono zmian). Jednakże dane uzyskane w 2007 roku (tab. 3) dotyczące funkcjonowania strefy buforowej przy stawie hitamów wskazują na gorszenie efektywności usuwania zanieczyszczeń obszarowych, co swodowane było brakiem konserwacji urządzeń. W tab. 4 dano średni roczny ładunek zanieczyszczeń odprowadzany z Potoku Rynaszewskiego w roku 1991 ( wybudowaniem obiektu) oraz w 2006 ( 15 latach eksploatacji obiektu). Szczególnie istotne jest kilkakrotne zmniejszenie ładunku odprowadzanego azotu ogólnego, z 22,3 ton/rok w 1991 roku do 3,3 ton/rok w 2006 r. 58 GAZ, WODA I TECHNIKA SANITARNA wrzesień 2008

4 Tabela 2 Ładunki zanieczyszczeń i założeniu stref buforowych wzdłuż koryta Potoku Rynaszewskiego oraz jego dopływów Lokalizacja punktu boru wody - Ładunek, kg d -1 Dużym Stawem pkt. 6 4,4 1,3 0,4 0,1 3,0 1,0 0,7 0,1 1,6 2,0 10,4 3,8 za Małym Stawem niżej strefy buforowej C ,0 6,5 0,7 0,5 22,1 5,1 5,7 0,7-9,4 21,8 11,6 za Stawem Owalnym pkt ,8 10,5 6,3 0,8 21,6 7,4 1,1 1,1 17,9 16,3 49,5 19,5 za Stawem Tapirów pkt. 4B 46,4 4,7 11,6 0,8 23,7 2,1 3,2 0,5 12,7 9,5 24,2 2,1 - Tabela 3 Jakość wód Dużego Stawu oraz strefy buforowej na terenie ZOO Oliwa Wskaźnik zanieczyszczenia [mg dm -3 ] Duży Staw Zoo Obiekt hydrofitowy na Potoku Swelina Strefa buforowa Staw hitamów ph 6,9 7,2 0,11 0,12 ChZT 52,9 70,4 5,1 4,3 1,3 9,1 Zawiesina ogólna 40,0 20,0 Tlen rozpuszczony 10,1 11,1 Tabela 4 Średni roczny ładunek odprowadzany z Potoku Rynaszewskiego wybudowaniem obiektu oraz 15 latach funkcjonowania Wskaźnik zanieczyszczenia Ładunek zanieczyszczeń [t rok -1 ] ,7 6,6 22,0 11,9 22,3 3,3 P og 1,3 0,14 Po wybudowaniu obiektu odnotowano znaczącą prawę jakości wód Potoku. W czasie trzyletniego monitoringu obiektu liczba próbek należących do I klasy czystości wzrosła do 75% ogółu branych próbek, zarówno według kryteriów chemicznych jak i mikrobiologicznych. Dzięki temu możliwe było wtórne udostępnienie plaży i kąpieliska do publicznego użytkowania. Badania prowadzone przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Gdańsku wykazały jeszcze większą procentowy udział próbek, zwalających zaliczyć wody do I klasy czystości (rys. 4). Rys. 4. Procent wyników wód Potoku Sweliny w I klasie czystości wg kryteriów fizyko-chemicznych i bakteriologicznych (źródło: Rart Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gdańsku). Bielkowo- ciek zasilający Jezioro Goszyńskie Analiza uzyskanych wyników wskazuje, iż wybudowany obiekt wodował obniżenie stężeń zanieczyszczeń, głównie zawiesiny ogólnej oraz azotu i fosforu ogólnego. Zawartość substancji organicznej, wyrażonej w formie i, uległa obniżeniu w mniejszym stopniu (tab. 5). Prowadzono również analizę zawartości biomasy oraz azotu i fosforu w nadziemnych częściach roślin zasiedlających obiekt w szczególnych sezonach wegetacyjnych (czątek, środek i d koniec) na dopływie i odpływie ze stawu hydrofitowego. W tab. 6 dano ładunek azotu i fosforu doprowadzany i odprowadzany ze stawu w Bielkowie oraz ładunek akumulowany w biomasie roślinnej w 2000 r. Tabela 5 Skuteczność usuwania zanieczyszczeń w systemie hydrofitowym w Bielkowie w okresie dwuletniej eksploatacji w % Wskaźnik zanieczyszczenia η p η i 34,9 78,8 30,1 77,2 34,4 81,3 P og 41,0 75,6 Zawiesina og. 53,0 88,5 η p skuteczność usuwania w części przepływowej η i skuteczność usuwania w części infiltracyjnej Tabela 6 Ładunek azotu i fosforu na dopływie i odpływie oraz zakumulowany w makrolitach, w kg rok -1 Pierwiastek Dopływ Odpływ Makrofity N 1614,6 1403,2 28,3 P 80,7 67,6 1,9 Podsumowanie Powyższe przykłady wskazują na wysoki tencjał systemów hydrofitowych do oczyszczania wód opadowych. Zespół obiektów hydrofitowych wybudowanych w ZOO w Oliwie wykazał szczególnie wysoką skuteczność usuwania związków azotu (głównie azotu organicznego), zgodnie z założeniami projektowymi. Obiekt hydrofitowy na Potoku Swelina swodował znaczną prawę jakości wód toku, a co za tym idzie i czystości kąpieliska w rejonie Kamiennego Potoku w Socie. Obiekt w Bielkowie natomiast bezśrednio przyczynił się do prawy jakości wód dopływających do Jeziora Goszyńskiego, stanowiącego ujecie wody pitnej dla miasta Gdańska. Zaobserwowano szczególnie wysoką efektywność usuwania zawiesiny ogólnej oraz związków biogennych. Zastosowanie obiektów hydrofitowych jest istotne dla środowiska przyrodniczego, ze względu na usuwanie charakterystycznych zanieczyszczeń z wód opadowych, a także ekologiczne i hydrologiczne korzyści, dzięki możliwości ich zastosowania w miejscu wstawania zanieczyszczeń (o ile nie ma ograniczeń co do wierzchni terenu) oraz wymierne korzyści ekonomiczne. Dokończenie na 7 str. GAZ, WODA I TECHNIKA SANITARNA wrzesień

5 dzajów szkód, graficznego stawienia obszarów ryzyka za mocą map. W procesie informowania o ryzyku jawia się problematyka operowania ryzykiem bezwzględnym, czy względnym (relatywnym). Ryzyko względne jest istotne, gdy rozpatruje się alternatywne rozwiązania d względem o ile jedno sięwzięcie jest bezpieczniejsze od innego? W takim wypadku decydent nie musi brać d uwagę stopnia zagrożenia strzeganego przez opinię publiczną i nie musi wyrokować o ewentualnych korzyściach i stratach. Znajomość ryzyka bezwzględnego jest istotna dczas ustalenia priorytetów w redukcji ryzyka wynikających z analiz finansowych zysków i strat. Poza tym ma ono pierwszorzędne znaczenie przy równywaniu ryzyka z przyjętymi kryteriami dopuszczalnymi. Stosowanie ocen ryzyka z ekonomicznego punktu widzenia ma swoje uzasadnienie w staci faktu, że systemu bezpieczeństwa i ochrony redukujące ryzyko wymagają nakładów finansowych. Decyzje związane z monitorowaniem ryzyka wymagają określenia niesionych kosztów na utrzymanie ziomu ryzyka w zakresie słecznie tolerowanych granic oraz odniesionych korzyści i kto będzie ich beneficjentem. W tym celu należy wykonać analizy ekonomiczne związane z ograniczeniem ryzyka w ramach procedur RCBA (ang. Risk Cost Benefis Analysis) lub BATNEEC (ang. Best Available Technology Not Entailing Excessive Cost), które z kolei zwolą na określenie: korzyści ekonomicznych z tytułu produkcji wody w zmienionych warunkach funkcjonowania, tencjalne straty z tytułu zaniechania ograniczenia ryzyka w odniesieniu do producenta i użytkowników, kosztów monitorowania ryzyka. Rozpatrując ziom ryzyka tolerowanego należy wziąć d uwagę: publiczne strzeganie danego rodzaju ryzyka, opinię na ten temat można uzyskać drogą badań ankietowych, alternatywne strategie decyzyjne w ramach różnych ziomów ryzyka (tolerowane, kontrolowane, nieakceptowalne) [4], bilans kosztów zysków i strat dla szczególnych sięwzięć zabiegającym zdarzeniom nieżądanym. W procesie dejmowania decyzji związanych z ryzykiem należy uwzględnić następujące czynniki: ogólnokrajowe i lokalne interesy oraz zwyczaje. Inaczej strzegany jest komfort korzystania z wody w ubogich krajach afrykańskich, a inaczej w rozwiniętych krajach europejskich. Podobne różnice występują między ludźmi korzystającymi z własnych ujęć przydomowych, a użytkownikami wodociągów publicznych, dane o wariantach i scenariuszach awaryjnych z przeszłości, uwarunkowania ekonomiczne. Wpływają na kryteria tolerowania ryzyka. Sytuacja finansowa firmy wodociągowej jest wiązana z kondycją finansową użytkowników wodociągu, co znajduje odbicie w dejmowaniu kapitałochłonnych działań zmniejszających straty, uznaniowy charakter ryzyka. Przykładowo ryzyko wszechne związane jest z codziennym korzystaniem z wodociągu publicznego, a ryzyko dobrowolne obejmuje np. rekreacyjne korzystanie ze srtów wodnych, modyfikację percepcji ryzyka. Edukacja w zakresie ryzyka woduje świadomość jego istnienia i przeciwdziała procesom niedoceniania lub przeceniania ewentualnych negatywnych skutków z nim związanych. ustalenie ekonomicznie uzasadnionych marginesów bezpieczeństwa np. zbilansowania alternatywnych źródeł zaopatrzenia ludności w wodę do sżycia na wypadek braku dostawy wody z głównych ujęć, dialog ze słeczeństwem. Nieskręwany dostęp do składania skarg i zażaleń w firmie wodociągowej i zasada bezwzględnego udzielania odwiedzi. Okresowe dawanie wyników badań jakości wody do sżycia wraz z fachowym, zrozumiałym dla ogółu komentarzem. Podsumowanie W prawodawstwie obserwuje się trend do systemowego zapewnienia bezpieczeństwa przez wprowadzenie standardowych analiz i ocen ryzyka funkcjonowania systemów technicznych. Zapewnienie bezpieczeństwa funkcjonowania SZW wymaga korzystania z najnowszych rozwiązań teoretycznych, których dstawową kategorią zarządzania kryzysowego staje się jęcie ryzyka. Obejmuje ono ocenę relacji między występującymi zagrożeniami, a stosowanymi barierami bezpieczeństwa i ochrony. Kierunki dalszych badań wyznacza Program Ramowy, w którym znajduje się projekt V bezpieczeństwo. W obszarze tym wymienia się między innymi następujące kierunki działań: zarządzanie kryzysowe, systemy wczesnego ostrzegania w sytuacjach kryzysowych, bezpieczeństwo systemów informacyjnych. Program ten jest rozwinięciem Szóstego Programu Ramowego UE, którego głównym celem jest zarządzanie sytuacjami obarczonymi ryzykiem, przez wczesne ostrzeganie i monitoring zagrożeń. Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach jako projekt badawczyn N nt. Opracowanie metodyki analizy i oceny ryzyka awarii systemów zaopatrzenia w wodę z uwzględnieniem bezpieczeństwa konsumentów. Piśmiennictwo [1] Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, Dz. U. nr 89, z [2] Rak J.: Podstawy bezpieczeństwa systemów zaopatrzenia w wodę. Wydawnictwo Drukarnia LIBER DUO KOLOR Lublin, Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska PAN. vol. 28, Lublin, 1-215, [3] Lipski S.: Wczesne ostrzeganie głównym elementem fazy reagowania w sytuacjach kryzysowych. Materiały konferencyjne Informatyka w zarządzaniu w systemach kryzysowych. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Informatyki Zarządzania i Administracji w Warszawie, Warszawa, 90-95, [4] Rak J., Tchórzewska-Cieślak B.: Metody analizy i oceny ryzyka w systemie zaopatrzenia w wodę. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Dokończenie z 59 str. PIŚMIENNICTWO [1] Sawicka Siarkiewicz H.: Jakość wód opadowych w aspekcie warunków odprowadzania do odbiorników. Przegląd Komunalny 4: [2] Dzienis L.: Ochrona wód wierzchniowych spływami z kanalizacji deszczowej na przykładzie miasta Białegostoku. Materiały konferencyjne, Białystok [3] Zawilski M., Sakson G.: Systemy wykorzystywania wody deszczowej i ich wpływ na funkcjonowanie kanalizacji miejskiej. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 9: [4] Grabarczyk K., Gwoździej Mazur J.: Analiza zanieczyszczeń ścieków opadowych ze zlewni zurbanizowanych. Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska PAN 2005/32 [5] Dąbrowski W., Dąbrowska B.: Parametry projektowe i efektywność naturalnych metod oczyszczania ścieków deszczowych na terenach o niskiej gęstości zabudowy. Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej, Inżynieria Środowiska, 16/2: [6] Obarska Pempkowiak H.: Oczyszczalnie hydrofitowe. Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk [7] Greenway M., Jenkins G., Polson C.: Macrophyte zonation in stormwater wetlands getting it right! 10 th International Conference on Wetland Systems for water Pollution Control Lisbona 2006 [8] Higgins N. M. P., Johnston P., J. Gill L. W.: The performance of a constructed wetland for treating runoff from a highway in Ireland. 10 th International Conference on Wetland Systems for water Pollution Control Lisbona 2006 [9] Rozrządzenie Ministra Środowiska z 24 lipca 2006 r. (Dz.U. nr 137, z. 984) GAZ, WODA I TECHNIKA SANITARNA wrzesień