> 60 lat. > 65 lat. < 20 lat _ _. (dane i prognozy GUS-u)

Transkrypt

1 Niniejsza książka została opublikowana dzięki pomocy finansowej Unii Europejskiej. Za treść książki odpowiadaja Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, poglądy w niej zawarte nie odzwierciedlają w żadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. 001_

2 Co wiemy o dyskryminacji ze względu na wiek? (44) Spis rzeczy (07) Trzeba mieć czas dla przyjaciół i rodziny! Starość to jest jeden z etapów życia. Trzeba się do niego przygotować, polubić i umieć się w nim znaleźć. I trzeba mieć czas dla przyjaciół i rodziny. W mojej starości najpiękniejsza jest radość z wnuków. Cieszę się, że mogę z nim rozmawiać, przekazywać swoje doświadczenia. Chciałabym, aby wiedzieli, że z dziadkami mogą porozmawiać na każdy temat. _ Dorota Informacje o programie Porozmawiajmy o starości (12) Jak działa Unia Europejska? (24) Ważne jest optymistyczne myślenie! Od kilku lat pracuję w Fundacji Emeryt. Śpiewam. Czasem jest mi smutno i ciężko na duszy. Żale, troski - tego nie brakuje, bo każdy coś przeżył. Wtedy z pomocą przychodzą piosenki. Ważne jest optymistyczne myślenie, spojrzenie na świat od radosnej strony. _ Irena Jak odmienić obraz starości? (64) Jak wzmocnić pozycję ludzi starszych w procesie podejmowania decyzji? (78) Trzeba robić to, co się lubi! Jestem inżynierem budowlanym, mam 75 lat. Jestem na emeryturze, ale jeszcze trochę pracuję w swoim zawodzie. Najważniejsze jest dla mnie to, że robię to, co lubię. Współczesna młodzież od wielu starszych osób mogłaby się nauczyć, że praca powinna przynosić nie tylko zarobki, ale także przyjemność. Trzeba robić to, co się lubi, mieć jakieś hobby. _ Mateusz Jak rozwijać wolontariat n a rzecz i z udziałem osób starszych? (90) Jak żyć długo i w pełnym zdrowiu? (104) Europejskie federacje działające na rzecz ludzi starszych (114) Aneks (122) _ _

3 > 60 lat 8,3 % 13,3 % 17% 19,8 % 26,4% 29,8% > 65 lat 5,3% 10% 12,7 % 13,6 % 19,1 % 23,8 % Wzmacnianie pozycji osób starszych jest wyzwaniem naszych czasów wynikającym ze starzenia się polskiego społeczeństwa < 20 lat 39,0% 32,0% 26,3% 20,7 % 18,2% 16,8% (dane i prognozy GUS-u) _ _

4 Program My też! Seniorzy w Unii Europejskiej realizowany był przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce od grudnia 2003 roku do końca września 2004 r. dofinansowany został przez Unię Europejską w ramach Small Projects Facility Przedsięwzięcie wsparł również Bank BISE SA. Do współpracy w ramach programu zaproszone zostały cztery organizacje: Polska Rada Ruchu Europejskiego AGE The European Older People s Platform (Belgia) Help the Aged (Wielka Brytania) Les petits freres des Pauvres (Francja) Kilka powodów, które zachęciły nas do działania Głos osób starszych nie jest słyszalny w publicznej debacie. Decyzje dotyczące osób starszych na poziomie lokalnym i krajowym podejmowane są bez konsultacji z seniorami. Osoby starsze często są dyskryminowane. Nasze społeczeństwo daje odczuć seniorom, że są niepotrzebni, nienowocześni, że ich wiedza i doświadczenie zdezaktualizowały się. Powoduje to, że osoby starsze mają poczucie, że ich poglądy i opinie nie są na tyle ważne, aby zostały wysłuchane i wzięte pod uwagę. Seniorzy nie w pełni uczestniczą w przemianach, jakie zachodzą w naszym kraju. Proces transformacji i ogromne tempo przemian, jakie dokonały się w Polsce po 1989 r., sprawiły, że seniorom trudno odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Integracja Polski z Unią Europejską wzbudziła wśród seniorów obawy i poczucie braku identyfikacji z zachodzącymi przemianami. Jaki cel sobie postanowiliśmy? Program miał przygotować liderów organizacji seniorskich do informowania osób starszych o Unii Europejskiej. Uznaliśmy, że niezwykle istotne jest, aby polscy seniorzy w unijnych strukturach nie czuli się wykluczeni, marginalizowani, ale żeby byli aktywnymi, dobrze poinformowanymi uczestnikami debaty społecznej. Doświadczenie i umiejętności osób starszych są cennym kapitałem, który możemy wnieść do Europy. Kto wziął udział w programie? Uznaliśmy, że warto uczyć się w oparciu o zagraniczne doświadczenia, dlatego też zaprosiliśmy do współpracy trzy organizacje działające na rzecz osób starszych z Francji, Anglii i Belgii. W programie wzięło udział 28 polskich organizacji pozarządowych pracujących na co dzień z osobami starszymi. W większości były to organizacje, które wybraliśmy w 2003 roku w ogólnopolskim konkursie Atlas Złotego Wieku na najciekawsze i najskuteczniejsze inicjatywy skierowane do osób starszych. W ten sposób mieliśmy pewność, że w programie wezmą udział najaktywniejsze organizacje, które zdobytą wiedzę wykorzystają w swych codziennych działaniach. _ _

5 Jakie działania zrealizowaliśmy? Seminarium W dwudniowym spotkaniu wzięli udział przedstawiciele polskich organizacji, zagraniczni goście, a także reprezentanci rządu i świata nauki (w sumie 70 osób). Seminarium poświęcone zostało następującym zagadnieniom: historia i funkcjonowanie UE, polityka UE wobec osób starszych, dyskryminacja ze względu na wiek w świetle regulacji UE, działania krajów europejskich na rzecz zwiększenia udziału osób starszych w życiu publicznym, wolontariat na rzecz seniorów. Seminarium dało możliwość wzajemnego poznania się członkom organizacji pracujących z osobami starszymi, nawiązania kontaktów z zagranicznymi gośćmi. Większość tekstów zawartych w tej publikacji stanowi rozwinięcie zagadnień poruszonych podczas tego spotkania. Uczestnicy seminarium usłyszeli od zagranicznych gości, że aby poprawić sytuację osób starszych, trzeba działać razem. Uznali też, że w Polsce brakuje silnej reprezentacji interesów ludzi starszych i wyrazili chęć powołania forum skupiającego organizacje seniorskie. W wyniku tych decyzji zawiązała się grupa inicjatywna 15 organizacji, która rozpoczęła działania mające na celu utworzenie forum. Akademia Rozwoju Filantropii wyraziła poparcie dla tej inicjatywy i wspiera proces powstawania forum w charakterze zewnętrznego partnera i doradcy. Tańczymy, bo to jest w pewnym stopniu gimnastyka, a po drugie trzeba się ubrać, trzeba wyjść do ludzi, spróbować mile spędzić czas Lokalne spotkania Organizacje, które uczestniczyły w seminarium, zorganizowały następnie dla seniorów ze swoich miejscowości lokalne spotkania informacyjne o Unii Europejskiej. W sumie odbyło się 25 tego typu imprez (łącznie wzięło w nich udział ponad 2 tys. osób). Formuła spotkań zależna była od pomysłów samych organizatorów, każde z nich było inne. Przybrały formę wykładów, warsztatów, debat, zabaw i konkursów o tematyce europejskiej. Seniorzy mieli okazję spotkać się z ekspertem z Polskiej Rady Ruchu Europejskiego, który prowadził wykład lub warsztat i odpowiadał na pytania związane z integracją Polski z UE. Bardzo często do udziału w tych spotkaniach zapraszani byli przedstawiciele samorządu oraz lokalne media. Natomiast seniorzy przygotowywali własny program związany z tematyką UE. Tutaj także pomysły były różne: występ chóru lub kabaretu, referaty, pokaz mody europejskiej, tańce z różnych zakątków świata. Po każdym ze spotkań był czas na poczęstunek i swobodne rozmowy. _ _

6 Spotkania lokalne rozpoczęły się w maju 2004, czyli tuż po wejściu Polski do UE. Te pierwsze spotkania przebiegały w naprawdę gorącej atmosferze. Seniorzy żywo dyskutowali o zmianach, jakie zaobserwowali w swoim codziennym życiu: przede wszystkim rozważano wzrost cen produktów spożywczych i leków. Pojawiły się wyraźne obawy o stabilność emerytur i ich malejąca siłę nabywczą. Seniorzy byli zainteresowani uprawnieniami, jakie daje im obywatelstwo UE, swobodą podróżowania i osiedlania się na terenie całej UE, a także możliwościami leczenia poza granicami kraju. Podczas większości spotkań seniorzy pytani byli o to czy osoby starsze są gorzej traktowane, czy spotkały się z jakimiś przejawami dyskryminacji ze względu na wiek. Uczestnicy spotkań dopytywali się o programy UE, które mogłyby wesprzeć aktywność osób starszych (przedsięwzięcia edukacyjne, wymiany seniorów z różnych krajów, działania kulturalne). Dużo emocji budziły dyskusje koncentrujące się wokół stereotypów narodowych, seniorzy chętnie opowiadali o swoich podróżach, kontaktach z cudzoziemcami. Podsumowując, spotkania te pokazały, że osobom starszym dotychczas brakowało praktycznych informacji dotyczących funkcjonowania UE. Spotkania te miały jeszcze dodatkową, niezwykle istotną dla osób starszych wartość. Stwarzały seniorom możliwość rozmowy, zabrania głosu w sprawach ważnych dla kraju, wyrażenia swoich opinii na temat integracji Polski z Unią Europejską, przemian cywilizacyjnych, zmiany relacji międzypokoleniowych. Podczas tych spotkań niewiele można było usłyszeć głosów przeciwko Unii Europejskiej. Z jednej strony były obawy a z drugiej ciekawość. Podczas większości spotkań seniorzy stwierdzali, że na wejściu do UE bardziej skorzystają ich dzieci i wnuki niż oni sami. Publikacja i debata Na zakończenie programu wspólnie z naszymi partnerami wydaliśmy publikację My też Seniorzy w UE w nakładzie 1400 egzemplarzy. W ten sposób chcieliśmy podzielić się z innymi, tym, co udało nam się wypracować w ramach programu. Publikacja przeznaczona jest dla organizacji pracujących z osobami starszymi w całej Polsce. Aby zachęcić dziennikarzy do częstszego poruszania problemów osób starszych i promowania aktywności wśród seniorów zorganizowaliśmy debatę Dlaczego starość jest niemedialna?. Wspólnie z dziennikarzami zastanawialiśmy się nad brakiem tematyki starości w mediach i stereotypowym przedstawianiem ludzi starszych. Wnioski z debaty, opisy europejskich spotkań lokalnych i dodatkowe informacje można znalęźć na stronie internetowej _ _

7 z wicepremier Izabelą Jarugą-Nowacką rozmawiamy o starości Czy Pani zdaniem łatwo być dziś seniorem? Przełom XX i XXI wieku nie jest przyjazny starości i wartościom z nią związanym. Modna jest siła, brutalność i mięśnie, a nie duchowość, dystans czy doświadczenie życiowe, które towarzyszą wiekowi podeszłemu. Obecnie coraz rzadziej możemy spotkać rodziny wielopokoleniowe, a o samej starości rozmawiamy niechętnie. Marginalizację osób starszych pogłębia szybki rozwój nowoczesnych technologii. W ciągu kilkudziesięciu lat upowszechnił się telefon, pojawiła się telewizja, później komputery i telefony komórkowe. Kiedy jest bunt, prawem starości dystans. Niestety, bardzo często seniorzy nie nadążają za szybko zmieniającym się światem, a świat odrzuca wartości, które oni mogą mu zaoferować. I to jest problem, z którym należy się zmierzyć. Przed objęciem teki wicepremiera była Pani pełnomocnikiem rządu ds. równego statusu, odpowiedzialnym nie tylko za przeciwdziałanie dyskryminacji kobiet, ale także dyskryminacji ze względu na wiek. Co w tej sprawie udało się zrobić? Przede wszystkim udało się poszerzyć kodeks pracy o przepisy zakazujące dyskryminacji Skoro kodeks pracy zakazuje dyskryminacji ze względu na wiek, to jakie konsekwencje mogą spotkać pracodawcę, który łamie ten zakaz? Sąd pracy może przywrócić zwolnioną niesłusznie osobę do pracy, ułatwić jej awans, umożliwić udział w konkursie, do którego nie dopuszczono jej właśnie ze względu na wiek. Może też zasądzić od pracodawcy grzywnę nie mniejszą niż najniższe wynagrodzenie. Ale w gazetach wciąż znajdujemy ogłoszenia: Zatrudnimy osobę młodą i kreatywną albo wręcz osobę do 25 lat. To sprzeczne z kodeksem pracy, nie mówiąc już o unijnych dyrektywach. Skoro modna jest siła i młodość, to prawie nikt nie daje ogłoszeń, że potrzebuje osoby dojrzałej z doświadczeniem i dystansem. Ale ten problem trudno rozwiązać, bo w praktyce dyskryminowani Zmiana kulturowego podejścia do starości wymaga czasu. Ale przepisy chroniące osoby starsze przed dyskryminacją na rynku pracy weszły w życie z dnia na dzień. Czy te zapisy są stosowane, czy dobrze wyglądają tylko na papierze? Kłopoty oczywiście są. Polska do 1989 r. nie była państwem prawa co innego było zapisane w ustawach, a czym innym była rzeczywistość. Nikt nie traktował poważnie zapisów ustaw. Obywatele nie zawsze znali swoje prawa. Zresztą ta wiedza niewiele dawała. Teraz powinniśmy znać swoje prawa, bo możemy z nich korzystać. Jeśli ktoś w pracy mówi nam, że jesteśmy na coś za starzy albo za młodzi to powinien to uzasadnić. Są takie zawody, w których przyjmowanie osób młodszych jest uzasadnione i nie może być traktowane jako przejaw dyskryminacji osób starszych, np. od policjanta patrolującego ulice Starość, podobnie jak młodość, nie jest tylko dobra ani tylko zła. Pamiętając, że większość z nas szczęśliwie się kiedyś zestarzeje, powinniśmy o seniorach myśleć raczej w kategoriach my, a nie oni starsi ludzie idą do sklepu, trafiają na napisy w zatrudnieniu z innych powodów niż płeć: ze względu na wiek są nie tylko seniorzy, wymaga się młodości i związanej z nią sprawności w obcym języku. Czują się wyobcowani, nawet jeśli narodowościowych, etnicznych, religijnych, ten problem dotyczy też osób młodych. fizycznej i jest to jak najbardziej słuszne. od lat mieszkają w tym samym mieście. I nie jest wieku i orientacji seksualnej. Wprowadzenie tych Często dyskryminacja jest podwójna: ze względu to kwestia braku odpowiedniego wykształcenia, ale tempa zmian, które nastąpiły w ciągu życia przepisów jest wynikiem naszych zobowiązań wobec Unii Europejskiej. Polska, podobnie jak na wiek i płeć. Zupełnie inaczej traktuje się młodego mężczyznę i młodą kobietę. Kto decyduje o tym, czy konkretne zachowanie jest dyskryminacją? współczesnych seniorów. Dlaczego osoby starsze spychane są na margines życia społecznego? Czy można to zmienić? Starość nie jest sprawą prostą. Budzi obawy, ale przynosi także wiedzę. Wiek uczy doceniania tego, co w życiu ważne. Na starość bardziej cenimy uśmiech, zyskujemy spokój i dystans do spraw, które w młodości nas irytują. Musimy wiedzieć, że poszczególne fazy naszego życia mają swoje prawa. Choć to trudne, trzeba akceptować siebie w każdym momencie życia. Prawem młodości inne kraje członkowskie, została zobowiązana do dostosowania prawa krajowego do unijnej dyrektywy o równości zatrudnienia (2000/78/WE) zakazującej dyskryminacji. I to udało się zrobić. Ta dyrektywa całkowicie zmieniła dotychczasowe podejście, kiedy to osoba dyskryminowana musiała udowadniać, że rzeczywiście do takiej sytuacji doszło. Teraz to osoba, której zarzuci się dyskryminację, musi udowodnić, że nie dyskryminowała. Ten istotny zapis znalazł się w kodeksie pracy. Oczywiście efekty tych zmian prawnych nie będą widoczne od razu. Młody mężczyzna postrzegany jest przez pracodawców jako dyspozycyjny i kreatywny. W dyspozycyjność kobiety się wątpi, bo może zajść w ciążę i urodzić dziecko. Różnice dotyczą też górnej granicy wieku. Centrum Promocji Kobiet zbadało, że dla kobiety granica wyznaczająca szansę na znalezienie pracy to 42 lata potem zaczyna się starość! A 42-letni mężczyzna jest przecież jeszcze młody. Dla niego starość zaczyna się rzeczywiście po 65. roku życia. Kluczową rolę odgrywa tu Państwowa Inspekcja Pracy. Przypomnę tu ustawę o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Jeśli PIP potwierdzi, że miała miejsce dyskryminacja, może nałożyć karę finansową w wysokości 3 tys. zł. Kara taka może także spotkać autorów ogłoszeń, którzy stosują w rekrutacji pracowników nieuzasadnione ograniczenia wiekowe. Podejście inspekcji do takich spraw też się zmienia. Jeszcze w 2002 r. zastępca głównego inspektora pracy informował, że PIP nie odnotowała żadnych przypadków dyskryminacji ze względu _ _

8 na wiek. Zupełnie inne były wyniki badań PIP w następnym roku. Okazało się, że aż 60 proc. na projekty skierowane do osób starszych, chyba że dotyczą one rynku pracy. uchwalono, świadczy też o tym, że państwo chce w wielu sprawach oddać inicjatywę obywatelom. dalej wykonywać swoją pracę, ale stan zdrowia, rodzaj wykonywanej pracy, wreszcie sytuacja ankietowanych przyznało, że czuli się w jakiś sposób dyskryminowani w miejscu pracy, a ponad 90 proc. spotkało się z sytuacją, kiedy ktoś inny był dyskryminowany. Kiedy jest dobry przepis i instytucja, która czuwa nad jego egzekucją, wtedy są efekty. Mieliśmy problem z sędziami ich wiedza o tym, czym jest dyskryminacja, nie zawsze była wystarczająca. Na szczęście Unia Europejska przywiązuje ogromną wagę do tego, żeby obywatel mógł korzystać ze swoich praw. Za unijne pieniądze Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn szkoli sędziów, prokuratorów, policjantów, inspektorów pracy, ale także działaczy związków zawodowych, by uzmysłowić im, czym jest dyskryminacja i jak z nią walczyć. Unia Europejska, która do tej pory regulowała głównie sprawy przepływu towarów i rynku pracy, też zauważa zmiany wynikające ze starzenia się społeczeństw i powoli się do nich dopasowuje. Na pewno coraz silniejsze są głosy o konieczności aktywizowania seniorów, niekoniecznie zawodowego. Ale dobrym pomysłem na dofinansowanie różnych inicjatyw będzie powoływany właśnie przez rząd Fundusz Inicjatyw Obywatelskich. Rada Pożytku Publicznego będzie określała, jakiego typu inicjatywy powinny być finansowane z tych środków. Dyskryminacja ze względu na wiek powinna być w tym wypadku jednym z priorytetów. Biuro pełnomocnika ds. równego statusu Zadaniem rządu jest przygotowanie odpowiednich warunków. Na szczęście nie tylko to. Unia pyta też urzędników o wyniki: Macie dobre prawo. Co zrobiliście, żeby je realizować? Jakie są postępy? To bardzo ważne, bez tego wiele przepisów zostałoby tylko na papierze. Mówimy o dyskryminacji ze względu na wiek. A z drugiej strony rząd planuje rozpoczęcie jeszcze w tym roku programu 50+, który uprzywilejowuje starszych pracowników na rynku pracy. Rzeczywiście, obawiam się, że taki program będzie trudno wprowadzić przy tak dużym bezrobociu materialna. Zmiany na tym polu wymusi zmieniająca się struktura społeczeństwa za kilkanaście lat będzie jeszcze więcej osób starszych, ich dłuższa aktywność na rynku pracy stanie się koniecznością. Mówimy ciągle o rynku pracy. Czy zakaz dyskryminacji ze względu na wiek może zostać rozszerzony także na inne dziedziny życia? Mam nadzieję. Są przecież inne ważne problemy, na przykład przemoc fizyczna i psychiczna, z jaką spotykają się osoby starsze w domach, placówkach opiekuńczych i w służbie zdrowia. Powszechna jest dyskryminacja osób starszych przez dostawców usług, możemy mówić o niedostatecznej reprezentacji osób starszych w mediach. Przydałaby się też jakaś kampania informacyjna skierowana do zwykłych obywateli. To chyba ogromne pole do działania dla organizacji pozarządowych? Oczywiście, ale też dla mediów. Bez odpowiednich przepisów prawnych trudno byłoby walczyć z dyskryminacją w obszarze zatrudnienia. Kiedy już mamy odpowiednie prawo, kwestią kluczową jest edukacja. Jeśli przekażemy informację, że nie wolno nikogo dyskryminować i dlaczego nie wolno tego robić, jeśli w tę kampanię włączą się organizacje i media, to się nam uda. Rząd sam tego nie zrobi. Potrzebne jest wsparcie organizacji pozarządowych i mediów. Niestety środowisko organizacji seniorskich jest w Polsce bardzo słabe, brakuje pieniędzy i wsparcia edukacyjnego. Trudno zdobyć sponsorów, a Unia raczej nie daje pieniędzy wspiera finansowo działania organizacji na rzecz przeciwdziałania dyskryminacji z różnych przyczyn, w tym wieku. Na ten cel przeznacza 1/3 swojego budżetu. Nie są to wielkie dotacje, ale okazuje się, że za te pieniądze udaje się zrobić wspaniałe rzeczy, np. sfinansowaliśmy druk pięknego albumu Twarze starości wydanego przez fundację Pacific Institute Europe. Jednak nie zawsze współpraca urzędów z organizacjami układa się dobrze. Wiele urzędów traktuje organizacje jako natrętnego petenta. Ale to podejście się zmienia. Z jednej strony wzrasta rola organizacji pozarządowych, z drugiej zmienia się rola państwa. Jeszcze do niedawna nie było ustawy o wolontariacie i organizacjach pożytku publicznego. To, że ją wśród młodzieży. Antagonizowanie ze względu na wiek jest zupełnie niepotrzebne. Stanowiska starszych i młodszych pracowników to z reguły nie są te same miejsca pracy. Program 50+ to przykład pozytywnej dyskryminacji. Pokazuje, jak bardzo duża grupa jest marginalizowana na rynku pracy. Dyskryminacji sprzyjają też przepisy pozwalające na wcześniejszą emeryturę dla kobiet. Niby to przywilej, a nie obowiązek, ale działa przeciw starszym kobietom. Kiedy kobieta osiąga określony wiek, jej przełożony często mówi: Pani Zosiu, tu są kwiaty, miło było z panią współpracować, ale już czas odpocząć. Czy to znaczy, że wiek emerytalny kobiet i mężczyzn powinien być zrównany? Kiedy powinniśmy przechodzić na emeryturę? Jestem za zrównaniem wieku emerytalnego i jego uelastycznieniem. To nie płeć decyduje, czy można Na rynku nie ma oferty specjalistycznych produktów uwzględniających potrzeby i preferencje osób starszych. Dlaczego? Osoby starsze nie stanowią w naszym kraju zamożnej grupy. Negatywny stosunek do starości powoduje, że nawet ludzie lepiej sytuowani widziani są jako klienci ośrodków zdrowia lub pomocy społecznej nie dostrzega się w nich konsumentów. To rodzi określone konsekwencje i wzmacnia stereotyp starości. Na przykład reklamy przeznaczone dla seniorów pojawiają się głównie przed świętami i są skierowane przeważnie do młodych: Kup babci lub dziadkowi lek na serce pod choinkę słyszymy co roku. Ta grupa wiekowa powinna mieć lepszą ofertę handlową, należałoby bardziej dostrzegać jej potrzeby kulturalne; lista potrzeb jest długa. _ _

9 Ale brak szacunku dla ludzi starszych to przecież nie tylko wina reklamy i mediów... Dlatego nastawienia do starości nie zmienią jedna czy dwie kampanie medialne. Trzeba zacząć już od podręczników szkolnych. Pokazywana tam starość jest modelowa, nierealna. Babcia ma zawsze siwy koczek, jest uśmiechnięta i kochana, nie ma niskiej emerytury, a dziadek hoduje pszczoły. Polska rodzina w podręcznikach nie ma żadnych problemów. Trudno w ten sposób wychowywać młodzież tak, żeby rozumiała, czym są prawa człowieka, żeby akceptowała inne wartości. Chciałabym, żeby Jaś, którego babcia jest smutna i chora, a tatuś bije mamusię, wiedział, że nie jest jedynym, którego spotyka nieszczęście. Polska szkoła nie mówi o bardzo ważnych problemach: celu. Wyobrażam sobie np. grupę seniorów, która dopomina się o przestrzeganie obowiązującego prawa, wyłapuje przykłady dyskryminacji i współpracuje z inspekcją pracy, albo grupę, która przypomina, że starsi są pozbawieni jakiejkolwiek oferty kulturalnej poza telewizją, że bilety do teatru są drogie, nowoczesne kina za głośne, ze stromymi spadkami i mnóstwem sal. Seniorzy z pewnością wiedzą najlepiej, co im jest potrzebne oraz kto i w jakiej formie ma ich reprezentować. Mamy urząd Rzecznika Praw Obywatelskich, rzeczników osób niepełnosprawnych, praw dzieci, pełnomocnika ds. równego statusu. Kto powinien dbać o interesy seniorów? Najczęstszym argumentem przeciwko powoływaniu kolejnej wyspecjalizowanej instytucji jest fakt, że działa już rzecznik praw obywatelskich i także to niepotrzebne mnożenie instytucji. Hasło tanie państwo kojarzy mi się z czymś tandetnym. Państwo powinno być przede wszystkim skuteczne. A to znaczy, że trzeba stworzyć odpowiednie warunki, by obywatel mógł korzystać ze swoich praw, by wiedział, gdzie zwrócić się o pomoc. Jeśli tego nie zapewnimy państwo będzie drogie; podatników dużo kosztuje naprawianie krzywd. Pomysł, żeby osoby starsze zwracały się ze swoimi problemami do Ministerstwa Polityki Społecznej, nie wydaje mi się dobrym rozwiązaniem. Instytucja rzecznika osób starszych powinna powstać jako niezależna od struktur rządu. Rząd proponuje przepisy i wdraża je, a rzecznik ma z punktu widzenia obywatela sprawdzać, jak działa to prawo. Warto lobbować na rzecz wprowadzenia takiego rozwiązania. o przemocy, alkoholizmie, narkomanii, o starości, ubóstwie. W efekcie ludzie, którzy ją kończą, często nie rozumieją nawet podstawowych problemów społecznych. Nie wiedzą, czym jest dyskryminacja. Oprócz zmiany przepisów, zmian w podręcznikach czy działań organizacji konieczne jest powstawanie takich miejsc, gdzie osoby starsze mogłyby mówić słyszalnym głosem o swoich potrzebach, gdzie mogłyby dzielić się swoją mądrością i życiowym doświadczeniem. Gdzie takie miejsca dyskusji, fora seniorskie powinny powstawać? Może przy samorządach? Nie piszmy recept na zbawienie świata. Niech działają takie organizacje, jakie są potrzebne. Wcale nie trzeba powoływać jednej struktury, która reprezentowałaby wszystkich ludzi starszych. Lepiej, jeśli ludzie organizują się w konkretnym ludzie starsi mogą się do niego zgłaszać ze swoimi problemami. Nie słyszałam, żeby rzecznik praw obywatelskich prowadził jakąś precedensową sprawę dotyczącą osób starszych. Na dodatek RPO nie ma obowiązku zawsze interweniować, działa uznaniowo. Dobrą wiadomością dla wszystkich grup dyskryminowanych jest to, że w przyszłym roku wejdzie w życie dyrektywa unijna, która wymaga powołania urzędu (a nie biura) działającego na rzecz równego statusu. Środowiska seniorów żalą się jednak, że nie mają się do kogo zwrócić. Czy powinna powstać wyspecjalizowana instytucja zajmująca się reprezentowaniem interesów osób starszych? W naszym interesie jest, żebyśmy jako starzejące się społeczeństwo zaczęli mówić o powołaniu takiej instytucji. I trudno utrzymać zarzut, że byłoby Rozmawiali: Dominik Uhlig - dziennikarz Gazety Wyborczej Beata Tokarz - Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce _ _

10 o problemach osób starszych i działaniach rządu, które mogą pomóc w ich rozwiązaniu, rozmawiamy z wiceministrem polityki społecznej Cezarym Miżejewskim Czy polscy seniorzy mają inne problemy niż osoby starsze z pozostałych krajów Unii Europejskiej? U nas znacznie większym problemem jest brak bezpieczeństwa socjalnego. Na Zachodzie starsi jeżdżą na wakacje, w Polsce mają problem z wykupieniem leków. Dzieje się tak, mimo że emeryci wcale nie są najgorzej uposażoną grupą społeczną w naszym kraju. Tam, gdzie osoby starsze mają zapewniony odpowiedni poziom bezpieczeństwa socjalnego, większy nacisk kładzie się na sprawy opiekuńczo-pielęgnacyjne, dąży się do umożliwienia seniorom korzystania z różnych Tworząc politykę społeczną, musimy wybiegać w przyszłość, żeby nie powtórzyła się taka sytuacja jak z młodzieżą. Wszyscy wiedzieli, że na rynek pracy wejdzie wyż demograficzny, ale nikt nic nie robił. I teraz mamy 40-procentowe bezrobocie wśród młodzieży. Oczywiście w przypadku osób starszych problem jest bardziej skomplikowany, nie wystarczy tylko stworzyć miejsca pracy dla ludzi starszych, trzeba im pomóc w zaspokojeniu potrzeb zdrowotnych, socjalnych czy kulturalnych. Problem zapewnienia seniorom odpowiednich planie na najbliższe dwa lata planujemy wdrożenie programu 50+, który ma zmienić stosunek do osób starszych i wydłużyć aktywność zawodową Polaków w wieku przedemerytalnym. Będziemy także dążyć do rozwijania systemu pomocy środowiskowej (zamiast całodobowej opieki w domach pomocy społecznej) i wprowadzenia ubezpieczeń pielęgnacyjnych. Zacznijmy od zatrudnienia. Brak pracy dotyka przecież nie tylko osoby starsze? W porównaniu z innymi państwami zatrudnienie wśród osób starszych jest u nas bardzo niskie. Wskaźnik zatrudnienia dla osób w wieku lat wynosi zaledwie 28%, o 12 punktów procentowych mniej niż unijna średnia (40,6%) i ponad dwa razy mniej niż w USA (59,5%). Taka niekorzystna sytuacja jest wynikiem polityki lat 90., Ale czy przy 40-procentowym bezrobociu wśród młodzieży utrzymywanie miejsc pracy dla starszych ma sens? Oczywiście, zdarza się, że przetrzymuje się starszego pracownika na stanowisku i nie daje szansy młodszym. Ale w większości przypadków stanowiska starszego i młodszego pracownika to nie są te same miejsca pracy. Młodzi dopiero zaczynają, muszą się jeszcze wiele nauczyć. I odchodzący pracownicy mogliby im w tym pomóc. I na tym ma polegać program 50+? Jednym z jego najważniejszych zadań jest zmiana stosunku do ludzi starszych w miejscu pracy. Bo z jednej strony wszyscy ich szanują, a z drugiej to właśnie oni najbardziej narażeni są na zwolnienia. Dobry przykład na to, że można przełamać stereotyp wieku, dają np. linie lotnicze Delta Air Mam żal do poprzedniego systemu, że oduczył ludzi samodzielności i organizowania się wokół własnych spraw. Jeśli ludzie sami się nie zorganizują i będą liczyć, że władza załatwi za nich wszystko, to nic z tego nie będzie. Oczywiście wiele zależy też od urzędników w ministerstwach i samorządach form spędzania wolnego czasu. warunków życia jest jednym z celów opracowanego masowego wysyłania ludzi starszych Lines, które zatrudniają w charakterze stewardów Polska jest dużym krajem, ale w sprawach przez rząd krajowego planu działania na rzecz na wcześniejsze emerytury. Nagle okazało się, i stewardess osoby starsze. społecznych znajdujemy się na peryferiach Europy. integracji społecznej na lata Takie plany że liczba osób pobierających świadczenia socjalne, Nie chodzi tylko o sytuację seniorów, także o edukację, bezrobocie czy poziom życia na wsi. Na szczęście nie mamy jeszcze aż tak dużego przygotowują wszystkie państwa członkowskie Unii Polska po raz pierwszy w tym roku. Uzupełnieniem planu jest też Narodowa Strategia w tym emerytalne, i liczba osób pracujących wyrównały się. Przy systematycznym wzroście liczby osób starszych taki system jest nie Jakie korzyści z udziału w takim programie będą mieli starsi pracownicy i pracodawcy? Kiedy ten program zacznie działać? problemu demograficznego jak Europa Zachodnia. Integracji Społecznej planowana do 2010 roku. do utrzymania. Stosowanie ustawy o świadczeniach Ruszy jeszcze w tym roku. 1 czerwca weszła Razem z Irlandią znajdujemy się w gronie Osoby starsze zostały w tych dokumentach uznane przedemerytalnych doprowadziło także do istotnej w życie ustawa o promocji zatrudnienia, czekamy najmłodszych demograficznie społeczeństw Unii za jedną zmiany psychologicznej upowszechniło się na przepisy wykonawcze. Program ten pozwoli Europejskiej. z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, podejście masz swoje lata, odejdź z rynku pracy. dofinansować pracodawców, żeby nie zwalniali Ale się starzejemy i za kilkanaście lat staniemy przed podobnymi problemami, jakie dziś mają Niemcy, Włochy czy Francja. Z prognoz publikowanych przez GUS wynika, że w 2030 roku co czwarty Polak będzie miał powyżej 65 lat! Czekają nas wielkie zmiany społeczne, które wymagają od polityków szerszej perspektywy niż rok budżetowy czy kadencja parlamentu. której trzeba pomóc. Jakie problemy osób starszych są według rządu najważniejsze i jak rząd chce je rozwiązać? Musimy zmierzyć się z bezrobociem wśród osób starszych, sprawą świadczeń socjalnych i zagospodarowaniem wolnego czasu. W krajowym Pojawiły się zjawiska patologiczne osoby w wielu 45 lat zaczynały pobierać świadczenia przedemerytalne. Pół miliona osób korzystających z tych świadczeń zostało w ten sposób wypchniętych poza społeczeństwo. Zresztą ludzie przechodzący na wcześniejsze emerytury często sami odsuwają się na margines. osób po 50. roku życia. Do tej pory starsi nie chcieli przekazywać młodszym swojego doświadczenia zawodowego, bo bali się, że zostaną przez nich szybko zastąpieni. A przecież w odniesieniu do wielu zawodów doświadczenie jest o wiele ważniejsze niż kwalifikacje czy wiedza wyniesiona z najlepszych nawet uczelni. _ _

11 Program 50+ ma sprzyjać integracji młodszych pracowników ze starszymi. Pracownik mający początek. Domów pomocy społecznej dla osób starszych będzie coraz mniej. zamieszania. Oprócz tego, że pomagają seniorom, to jeszcze przeciwdziałają bezrobociu. Przeszkolili Bo takie inicjatywy kojarzą nam się najczęściej z komitetem blokowym z serialu Alternatwy 4 Stanisława Barei. perspektywę odejścia z pracy przekazuje potrzebną wiedzę swojemu następcy. Częściowo jest finansowany przez pracodawcę, a częściowo z budżetu państwa. Wydłuża się jego zawodowa aktywność. A jaką rolę w tym programie mają organizacje pozarządowe? Będziemy je zachęcać, żeby przekonywały do udziału w programie starszych pracowników, przedsiębiorców, związki zawodowe. Mogą też liczyć na dotacje na organizowanie szkoleń. Przejdźmy do spraw socjalnych. Tu już widać zmiany: państwo zdało sobie sprawę, że nie poradzi sobie z płaceniem za wszystko. I zrezygnowało na przykład z dofinansowywania pensjonariuszy domów pomocy społecznej. Samorządom nie bardzo podoba się ten nowy obowiązek. Teraz gmina dopłaca, więc zaczyna kalkulować, czy wysłać kogoś do domu pomocy społecznej, czy zorganizować opiekę na miejscu. Część gmin czeka na dalszy rozwój sytuacji. Niektórzy wójtowie przekazali kierownikom ośrodków pomocy społecznej zalecenie, żeby nikogo nie kierować do DPS. W tej sytuacji wysłaliśmy już do nich odpowiednie pouczenie i informację do obywateli: jeśli gmina odmawia skierowania do DPS, to należy zgłosić się do Samorządowego Kolegium Odwoławczego. Wójtowie znaleźli też inny sposób. Wyszukiwali jak najtańszy dom pomocy, czasem na drugim końcu Polski. Musieliśmy wprowadzić zapis, opiekunki i zatrudnili je. Ale brakuje ram prawnych, żeby takie rozwiązanie upowszechnić. A skąd pieniądze na takie ubezpieczenia? Obywatel chyba nie będzie zachwycony, że państwo znów sięga mu do kieszeni? Pobyt w takich ośrodkach częściowo finansowałyby gminy, a częściowo rzeczywiście obywatele. Ale taka składka to forma zabezpieczenia sobie spokojnej starości. Tak jak odkładamy na emeryturę, możemy odłożyć na opiekę pielęgnacyjną. To niewielkie kwoty, bo tylko część ludzi w starszym wieku wymaga opieki pielęgnacyjnej. Zresztą już teraz są dodatki pielęgnacyjne do emerytur, które miały temu służyć, wynoszą one 144 zł. Ale stały się Ale to da się zrobić dobrze! Widziałem taką osiedlową radę we Wrocławiu. Było tam dużo osób starszych mieli czas i dobre pomysły. Okazało się, że ta rada ma wiele kompetencji, władze przekazały jej także niewielkie pieniądze na organizację imprez. Efekt był taki, że w wyborach do rady osiedla była większa frekwencja niż w wyborach do Parlamentu Europejskiego! A może dobrym pomysłem byłoby tworzenie przy samorządach rad seniorów, tak jak ma to miejsce w Niemczech? Rady czy kluby seniorów to tylko niektóre z możliwości. Podoba mi się też pomysł z Anglii rozwijanie społecznej przedsiębiorczości, To było konieczne, bo seniorzy są przecież że nie wolno nikogo wysyłać tak daleko, po prostu dorzuceniem pewnej kwoty do emerytury. wspieranie zakładów pracy i usług dla środowisk w bardzo różnej sytuacji zdrowotnej i nie wszyscy chyba że w uzasadnionych wypadkach Gdyby zamiast dodatków trafiających do każdego lokalnych. Niestety, na razie takie pomysły potrzebują całodobowej opieki. Tymczasem system np. do specjalistycznego domu pomocy. emeryta w wieku powyżej 75 lat wprowadzić składkę nie dają spodziewanych efektów. Ich dotowanie opieki adresowany do osób starszych zdominowany ubezpieczeniową, która umożliwia skorzystanie sporo kosztuje. W krajowym planie działania został właśnie przez domy pomocy społecznej. Jeszcze pół roku temu na miejsce w DPS czekało 18 tysięcy osób, większość ze względu na wiek, nie na chorobę. Przed wprowadzeniem nowych zapisów budżet dokładał do pieniędzy, które za pobyt w DPS płacił jego mieszkaniec. W tej sytuacji gminom łatwiej było kierować osobę starszą do tego typu placówki niż pomóc w inny sposób. A teraz do kosztów utrzymania pensjonariusza powinna dołożyć się jego rodzina i samorząd, a nie państwo. I są już efekty obserwujemy przesunięcie w stronę organizacji opieki środowiskowej, choć to dopiero Czy takie zmiany wystarczą? To dopiero początek. W krajowym planie działania na rzecz integracji zapowiedzieliśmy prace nad nowym systemem ubezpieczeń pielęgnacyjnych. Wzorem były rozwiązania niemieckie. Ubezpieczeni seniorzy, jeśli zajdzie potrzeba, będą mogli w swojej gminie czy w innej instytucji wykupić usługi pielęgnacyjne i będą mieli w ten sposób zapewnioną pełną opiekę. Takie działania już mają miejsce w Polsce. Chciałbym tutaj podać przykład stowarzyszenia Niebieski Parasol z Olsztyna, które zajmuje się organizowaniem długoterminowej opieki w miejscu z profesjonalnej opieki tylko osobom rzeczywiście jej wymagającym system taki byłby efektywniejszy. Zostaje nam sprawa zagospodarowania wolnego czasu. Tak, ale nie w sensie rozrywek, a raczej udziału w życiu lokalnym, integracji społecznej. To część większego planu, który nie dotyczy wyłącznie osób starszych. Życie młodych ludzi przeniosło się na ulice, a życie społeczne dorosłych toczy się w zakładach pracy. Przestaliśmy działać w miejscu zamieszkania. Do domu idziemy tylko jeść, spać i oglądać telewizję. Znikły na przykład całkowicie rady osiedlowe. na rzecz integracji każdy kraj opisuje dobre praktyki sprzyjające integracji społecznej. Trzeba będzie przyjrzeć się pomysłom innych europejskich krajów i zastanowić się, czy mają one szansę sprawdzić się w Polsce. Będziemy także się starali wykorzystać dobre pomysły polskich organizacji społecznych. Przygotujemy taką ministerialną bazę dobrych praktyk. We wszystkich dziedzinach Polska cierpi na brak dobrych pomysłów. Inicjatywa należy do organizacji, a naszym zadaniem jest ułatwienie im funkcjonowania i wsparcie finansowe. _ _

12 Czy przygotowane przez rząd strategie i plany mają szansę coś zmienić, czy zostaną tylko na papierze? Chciałbym, żeby ich realizacja była systematycznie rozliczana. Rząd co roku w debacie parlamentarnej powinien przedstawiać raport z postępów integracji społecznej, wskazując na to, co się dotychczas udało, a co jeszcze pozostaje do zrobienia. W tej sytuacji chociażby ze wstydu przed społeczeństwem trzeba będzie coś robić. Ponadto Komisja Europejska analizuje krajowe plany działania opracowane przez wszystkie państwa członkowskie UE. Porównuje je i ocenia, czy są zbieżne z polityką europejską. W ocenie pomaga jej sieć europejskich organizacji pozarządowych. Oczywiście jeśli jakiś kraj nie osiągnie zakładanych wskaźników, to kary finansowej nie będzie, ale trudniej będzie o unijne dotacje. rolą rządu jest wspieranie. Jednym z dostępnych sposobów takiej pomocy dla organizacji pozarządowych będzie powoływany właśnie Fundusz Inicjatyw Obywatelskich. Czy pieniądze z Funduszu mogłyby jakoś wesprzeć organizacje seniorskie, na przykład pomóc im w budowaniu sieci? Między innymi mogą służyć budowaniu struktur branżowych czy terytorialnych. Jeśli organizacje są sfederalizowane, lepiej się z nimi współpracuje. Ale są i inne cele: promowanie dobrych pomysłów i budowanie współpracy samorządów i organizacji społecznych. Co roku w uzgodnieniu z Radą Pożytku Publicznego będziemy określać priorytety według nich będą rozdawane pieniądze. W rządzie jest pełnomocnik ds. równego statusu kobiet i mężczyzn, rzecznik praw dziecka, rzecznik osób niepełnosprawnych. A czy będzie kiedyś rzecznik osób starszych? Nie jestem zwolennikiem mnożenia instytucji, powoływania kolejnego rzecznika, zwłaszcza przy oszczędnościach w administracji. Sądzę, że obecnie nie ma na to szans. Taką funkcję spełnia przecież minister polityki społecznej. Choć może rzeczywiście powinien mieć w swoich kompetencjach wyraźniej zapisane reprezentowanie interesów osób starszych. Od lat zajmuje się Pan polityką społeczną. Czego się Pan obawia, a z czym wiąże nadzieje? Największe wyzwanie to na pewno sprawa bezpieczeństwa socjalnego. Musimy zadbać, żeby ludzie starsi po przepracowaniu wielu SŁOWNICZEK Narodowa Strategia Integracji Społecznej (NSIS) Została przyjęta przez Radę Ministrów na początku sierpnia 2004 r. Dokument identyfikuje obszary i grupy społeczne narażone na ubóstwo i wykluczenie społeczne. Wskazuje również cele i priorytety w zwalczaniu tego zjawiska, które powinny zostać zrealizowane do 2010 roku. Sposoby realizacji tych celów określone zostały w Krajowym Planie Działania na rzecz Integracji w perspektywie dwuletniej. Tekst strategii dostępny jest na stronie internetowej Ministerstwa Polityki Społecznej Krajowy Plan Działania na rzecz Integracji Społecznej (KPD/integracja) Dokument ten jest elementem systemu otwartej metody koordynacji w dziedzinie zwalczania ubóstwa i wykluczenia społecznego w Unii Europejskiej. Każdy kraj zobowiązany jest do opracowania tego rodzaju planu, a także określenia w nim celów i planowanych działań w walce z ubóstwem i wykluczeniem. Tekst krajowego planu dostępny jest na stronie internetowej Ministerstwa Polityki Społecznej Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (FIO) Jest to rządowy program, przyjęty na okres trzech lat , który ma na celu pobudzenie oraz wzmocnienie inicjatyw obywatelskich. Fundusz wesprze działania organizacji pozarządowych kwotą w wysokości ok. 30 mln złotych rocznie. Szczegółowe zadania, na które będzie można uzyskać dotacje w danym roku, określać będzie Rada Działalności Pożytku Publicznego. Za realizację tego programu odpowiada Minister Polityki Społecznej. Więcej informacji Organizacje seniorskie na tle innych środowisk pozarządowych wypadają słabo. Potrzebują wsparcia finansowego i organizacyjnego. Czy władze mogłyby im jakoś pomóc? Cały sektor pozarządowy jest słaby. Mam żal do poprzedniego systemu, że oduczył ludzi samodzielności i organizowania się wokół własnych spraw. Oczywiście wiele zależy także od urzędników w ministerstwach i samorządach. Ostatnio na szczęście coś się ruszyło. Wicepremier Jerzy Hausner dał impuls do myślenia o państwie jako o systemie opartym na zasadzie pomocniczości. Przyjęta w zeszłym roku ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie jest dobrym narzędziem wzmacniającym budowę społeczeństwa obywatelskiego. Oczywiście najwięcej zależy od aktywności samych organizacji, Seniorzy bardzo często traktowani są w urzędach jako zło konieczne. Choć potrzebują pomocy, wielu z nich nie orientuje się, gdzie mogą załatwić swoją sprawę. Kiedy to się zmieni? Chcemy, żeby do 2010 w każdej gminie powstał punkt porad obywatelskich. Tam każdy będzie mógł przyjść i otrzymać informację nie tylko o tym, w którym okienku ma zapłacić czynsz, ale też do jakiego urzędu pójść, jak rozwiązać dany problem, jakie dokumenty będą do tego potrzebne. Są co prawda takie pomysły, żeby w ramach unowocześniania administracji punkty informacyjne były elektroniczne. Na przykład w urzędach pracy stanęło 200 urządzeń, które pozwalają klientom znaleźć odpowiednie oferty. Ale starszym osobom trudno jest się w tym połapać. Ważne jest dla nich spotkanie z żywym człowiekiem i trzeba im dać taką możliwość. lat mogli żyć na godziwym poziomie. Boję się też, czy politycy będą wystarczająco konsekwentni. Pewne zmiany wprowadzane teraz będą przynosić rezultaty dopiero za lat. Martwi mnie też zbyt duża tolerancja dla różnic społecznych. W coraz mniejszym stopniu dotyka nas fakt, że mamy tylu ubogich i takie rozwarstwienie społeczne, dużo większe niż europejska średnia. Rozmawiał: Dominik Uhlig - dziennikarz Gazety Wyborczej _ _

13 Jak działa Unia Europejska? Unia Europejska jest obszarem realizacji wspólnych interesów, a także rozwiązywania problemów, które wykraczają poza granice poszczególnych państw. Postępujące starzenie się europejskich społeczeństw skłania instytucje UE do głębszej refleksji nad sytuacją i potrzebami osób starszych w poszczególnych krajach. Wnioski z europejskich dyskusji, wypracowane zalecenia i kierunki działań mogą stać się inspiracją dla rozwiązań wprowadzanych w naszym kraju. Rozdział ten rozpoczyna się artykułem, który zarysowuje historię i cele integracji europejskiej. Prezentuje także sposób funkcjonowania Unii Europejskiej i możliwości wpływania na kształt unijnej polityki poprzez różnorodne działania lobbingowe. W kolejnym tekście opisane zostały główne kierunki polityki społecznej UE wobec osób starszych. W sposób szczególny podkreślona została rola działań realizowanych w skali lokalnej, które umożliwiają aktywny udział organizacji pozarządowych w zaspokajaniu potrzeb seniorów. Rozdział zamyka tekst odpowiadający na bardzo często zadawane przez ludzi starszych pytanie: Jak będą wyglądały nasze renty i emerytury po wejściu do Unii Europejskiej? _ _

14 Rafał Ciesielski Polska Rada Ruchu Europejskiego Unia europejska w pigułce Niedługo po zakończeniu drugiej wojny światowej rozpoczęły się gorące i trudne dyskusje na temat integracji europejskiej. Rozważano różne pomysły i możliwości. Wielu polityków nie wierzyło w powodzenie szeroko zakrojonego projektu budowania wspólnej Europy. Wyrazem takiego sceptycyzmu jest przytoczona poniżej anegdota związana z procesem negocjacji Traktatu Rzymskiego podpisanego w 1957 roku, który dał początek Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej. Do dyskusji nad tym dokumentem zaproszona została Anglia. Brytyjski urzędnik długo przysłuchiwał się w milczeniu prowadzonej debacie. Aż pewnego dnia, ku ogólnemu zaskoczeniu, przemówił i wygłosił następującą mowę pożegnalną: Panie Przewodniczący, Panowie! Pragnę wyrazić szczere podziękowanie za gościnę oraz poinformować, że kończy się ona z dniem dzisiejszym. Otóż wracam do Londynu. Przykro mi, że jako poważny urzędnik tracę czas i marnuję skromne kwoty, które płaci mi mój rząd. Przysłuchiwałem się obradom z zainteresowaniem i sympatią. Muszę Państwu powiedzieć, że przyszły traktat, nad którym debatujecie i który macie opracować, nie ma żadnej szansy na podpisanie. Jeśli jednak zostanie podpisany, to z pewnością nie będzie ratyfikowany. Jeśli jednak będzie ratyfikowany, to nie ma żadnej szansy na wdrożenie. Notabene, jeśli jednak stałby się rzeczywistością, to w żadnym wypadku nie mógłby być przyjęty przez Wielką Brytanię. Jest w nim mowa o rolnictwie, a tego nie lubimy, o prawie celnym, które odrzucamy, i o instytucjach, które budzą naszą odrazę. Panie Przewodniczący, Panowie do widzenia i życzę powodzenia! Jean Francois Deniau, L Europe interdite, Paris 1977, s. 5 Tymczasem życie nie potwierdziło obaw sceptyków. Integracja w ramach Wspólnot Europejskich, a potem Unii Europejskiej rozwijała się i pogłębiała, kolejne państwa stawały się jej członkami, a niewiele lat po wypowiedzeniu powyższych słów sama Wielka Brytania przystąpiła do Wspólnoty. Z niedużej, liczącej sześciu członków organizacji powstała wielka, skomplikowana struktura obejmująca swoim zasięgiem 25 krajów zamieszkanych przez przeszło 450 milionów mieszkańców. PODSTAWY INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Dlaczego państwa europejskie tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej zdecydowały się na rozpo- częcie procesu integracji? Przyczyn było kilka: à pamięć o dwóch wojnach, które przetoczyły się przez Europę za życia zaledwie jednego pokolenia. Budowanie trwałej współpracy pomiędzy państwami pokonanymi i zwycięskimi miało stać się gwarancją trwałego pokoju na kontynencie; à podział Europy na dwa przeciwstawne bloki: blok krajów komunistycznych zdominowany przez Związek Radziecki oraz blok demokratycznych krajów zachodnich wspierany przez Stany Zjednoczone. Taki podział zachęcał kraje Europy Zachodniej do zacieśniania wzajemnej współpracy; à spadek międzynarodowego znaczenia Europy. Po 1945 roku najważniejsze kwestie polityczne rozstrzygane były we wzajemnych relacjach pomiędzy Moskwą a Waszyngtonem. Integracja krajów Europy Zachodniej miała na celu wzmocnienie ich siły politycznej. KALENDARIUM INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Rozpoczęcie procesu integracji miało przede wszystkim przyczyny polityczne, ale sam proces europejskiej współpracy rozpoczął się od gospodarki, a zatem objął te dziedziny, w których najłatwiej było o porozumienie. W latach 50. podpisano trzy Traktaty Założycielskie 1, które zapoczątkowały proces integracji europejskiej. Na ich mocy powołano wspólnoty: à Europejska Wspólnota Węgla i Stali (Paryż, 1951) à Europejska Wspólnota Gospodarcza (Rzym, 1957) à Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Rzym, 1957). Z czasem na poziomie europejskim zaczęto uzgadniać i koordynować coraz szerszy zakres spraw. Przygotowano wprowadzenie jednolitego rynku i wspólnej waluty. Zapoczątkowano bliską współpracę w sprawach zagranicznych, bezpieczeństwa i wymiaru sprawiedliwości. Ustalenia te znalazły swój wyraz w Traktacie z Maastricht podpisanym w 1992 roku na jego mocy Wspólnoty Europejskie zostały przekształcone w Unię Europejską. Zapisy tego traktatu były następnie modyfikowane przez kolejne umowy (Traktat Amsterdamski z 1997 r., Traktat Nicejski z 2001 r.), a w końcu zostały zastąpione przez Konstytucję Unii Europejskiej przyjętą w czerwcu 2004 roku. 1 Traktaty Założycielskie, czyli umowy międzynarodowe, które zapoczątkowały integrację europejską. Wszystkie kolejne traktaty albo zmieniały te traktaty, albo odwoływały się do nich. Unia Europejskia w liczbach u 25 państw członkowskich u 454,9 mln ludności u 12 państw i 310 mln mieszkańców należy do strefy euro u obowiązuje 20 języków członkowie UE kandydaci pozostałe państwa Symbole Unii Europejskiej u Flaga dwanaście złotych gwiazd ułożonych na okręgu na niebieskim tle symbolizuje doskonałość, harmonię, pełnię i szczęście. u Hymn preludium Ody do radości, IV część IX Symfonii Ludwiga van Beethovena. u Święto Unii Europejskiej jest obchodzone 9 maja na pamiątkę ogłoszenia przez Roberta Schumana planu powołania Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. u Euro wspólna waluta jest również uznawana za jeden z symboli Unii Europejskiej. Euro w styczniu 2002 roku stało się obowiązującą walutą w 12 krajach Unii Europejskiej. _ _

15 Ojcowie Europy Współpracę na poziomie europejskim zainicjowało kilku mężów stanu to dzięki ich wizji i odwadze politycznej możliwe było otwarcie nowego rozdziału w dziejach kontynentu. u Konrad Adenauer ( ) Polityk niemiecki, działacz chrześcijańskiej demokracji, pierwszy kanclerz RFN, entuzjasta współpracy europejskiej i zjednoczenia Niemiec poprzez zjednoczenie Europy. u Alcide de Gasperi ( ) Polityk włoski, współzałożyciel włoskiej chrześcijańskiej demokracji, ośmiokrotny premier Włoch. u Jean Monnet ( ) Francuski polityk, pomysłodawca idei integracji europejskiej od gospodarki do polityki. u Robert Schuman ( ) Francuski premier, minister spraw zagranicznych i sprawiedliwości. Inicjator powstania Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Został pierwszym przewodniczącym Parlamentu Europejskiego. Droga Polski do Unii Europejskiej Po 1989 roku Polska bardzo szybko przeorientowała swoją politykę zagraniczną, gospodarczą i handlową na silne związki z Europą Zachodnią. W połowie lat 90. nasz kraj złożył oficjalny wniosek o członkostwo w Unii Europejskiej, a w 1998 roku rozpoczęliśmy długi, trwający blisko 6 lat, proces negocjacji. W ich wyniku 1 maja 2004 roku Polska stała się członkiem Unii Europejskiej, podobnie jak 9 innych krajów: Czechy, Słowacja, Słowenia, Węgry, Litwa, Łotwa, Estonia, Malta i Cypr. To największe w historii rozszerzenie jest wyzwaniem, z jakim musi się zmierzyć w najbliższym czasie Unia Europejska. ISTOTA UNII EUROPEJSKIEJ Unia Europejska jest organizacją międzynarodową skupiającą obecnie 25 państw. Nie jest zatem osobnym państwem, nie zastępuje i nie likwiduje już istniejących krajów. Funkcjonuje równolegle do nich częściowo przejmuje ich zadania, a częściowo realizuje nowe, których pojedyncze państwo, nawet stosując tradycyjne formy współpracy międzynarodowej, nie jest w stanie dobrze realizować. Unia Europejska jest zatem platformą współpracy należących do niej państw i realizowania ich interesów. PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ Unia Europejska nie jest zwyczajną organizacją, jakich wiele istnieje na świecie. Wyróżnia się ona tym, że kraje, które ją powołały, zrzekły się na jej rzecz nieodwołalnie swych kompetencji w niektórych sprawach. Dzięki temu instytucje Unii Europejskiej tworzą prawo, które obowiązuje wszystkich jej członków. Inne organizacje międzynarodowe, jak chociażby Organizacja Narodów Zjednoczonych, też tworzą normy prawne. Jednak żeby konwencje czy rezolucje ONZ zaczęły obowiązywać, muszą najpierw zostać podpisane przez przedstawicieli poszczególnych państw, a następnie przyjęte przez uprawnione do tego krajowe organy władzy. Tymczasem prawo Unii Europejskiej obowiązuje bezpośrednio w każdym kraju członkowskim. Co więcej, każdy akt prawny Unii Europejskiej ma pierwszeństwo przed aktami prawnymi państwa, a nawet przed jego konstytucją. To wszystko sprawia, że Unia Europejska jest organizacją o szcze- gólnym charakterze, która powstała i rozwinęła się, jak do tej pory, tylko w Europie. DZIAŁANIA UNII EUROPEJSKIEJ Unia Europejska działa na bardzo wielu obszarach. W traktatach, które powołały ją do życia, i w Konstytucji wymienione zostały następujące cele Unii Europejskiej: à popieranie pokoju, wartości Unii i dobrobytu jej narodów; à zapewnienie wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości dla jej obywateli; à dążenie do zrównoważonego rozwoju gospodarczego; à zwalczanie wykluczenia społecznego i dyskryminacji; à popieranie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej oraz solidarności pomiędzy jej członkami; à ochrona i pomnażanie europejskiego dziedzictwa kulturowego. Jak te wszystkie szczytne cele przełożyć na codzienne działania Unii Unia dąży do wprowadzenia podobnych rozwiązań prawnych w gospodarce i handlu we wszystkich krajach członkowskich. Na forum Unii dyskutuje się i próbuje współdziałać w rozwiązywaniu problemów politycznych dotyczących bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego. Tu jest koordynowana walka z przestępczością zorganizowaną i międzynarodowym terroryzmem. Na szczeblu Unii Europejskiej współpracują ze sobą instytucje wymiaru sprawiedliwości poszczególnych państw. Integracja w ramach Unii Europejskiej zrodziła się z przyczyn politycznych, a rozpoczęła się od gospodarki. Jednak w ostatnich latach kwestie społeczne zyskały na znaczeniu jako obszar polityki UE. Państwa skupione w UE doszły do przekonania, że budowaniu dynamicznej, nowoczesnej gospodarki towarzyszyć muszą odpowiednie inwestycje na polu społecznym nastawione na podnoszenie jakości zasobów ludzkich oraz przeciwdziałanie biedzie, wykluczeniu i dyskryminacji. Te cele zostały sformułowane w Strategii Lizbońskiej, a także wpisane w Europejską Agendę Społeczną przyjętą przez Radę Europejską w 2000 r. w Nicei. Prawo europejskie: Źródła prawa europejskiego dzielą się na trzy części: u prawo pierwotne, które tworzą Traktaty Założycielskie, umowy i układy zmieniające Traktaty Założycielskie, układy o przystąpieniu nowych państw do UE, prawo zwyczajowe i ogólne zasady prawa (np. ochrona praw człowieka); u umowy międzynarodowe zawierane przez Unię Europejską, czyli na przykład umowy handlowe lub umowy o stowarzyszeniu z innymi krajami; u prawo wtórne jest tworzone przez instytucje Unii Europejskiej. Rodzaje aktów wtórnego prawa europejskiego: 1. Rozporządzenia (ang. regulations) są to akty prawne, które można porównać do ustawy. Wprowadzają rozwiązania, które mają być stosowane przez wszystkie kraje członkowskie bezpośrednio i w takiej formie, w jakiej zostały wydane. Państwa nie mogą zmieniać, rozszerzać lub zawężać ich postanowień. 2. Dyrektywy (ang. directives) są aktami prawnymi, które określają cel, jaki ma zostać osiągnięty przez państwa członkowskie oraz czas, w jakim ten cel należy zrealizować. Natomiast państwa decydują, w jaki sposób poprzez dostosowywanie krajowego prawa osiągnąć ten cel w wyznaczonym czasie. Od tego, jak szczegółowe są zapisy dyrektywy, zależy stopień swobody pozostawiony państwom w decydowaniu o rozwiązaniach w prawie krajowym. 3. Decyzje (ang. decisions) są konkretnymi, indywidualnymi aktami prawnymi, które mają zawsze określonych adresatów. Mogą to być wszystkie lub tylko niektóre kraje członkowskie, a nawet poszczególne przedsiębiorstwa lub instytucje. 4. Opinie (ang. opinions) są aktami, które nie mają charakteru wiążącego i są wydawane przez instytucje Unii Europejskiej na prośbę zainteresowanego podmiotu. Muszą być jednak brane pod uwagę przez państwa i instytucje Unii przy stosowaniu prawa europejskiego. 5. Zalecenia (ang. recommendations) są aktami prawnymi podobnymi do opinii, z tym że są wydawane przez instytucje Unii Europejskiej z własnej inicjatywy. 6. Akty nienazwane wszystkie inne akty prawne wydawane przez instytucje UE, które powinny być brane pod uwagę przy stosowaniu prawa europejskiego. Są to na przykład instrukcje negocjacyjne, konkluzje i uchwały, komunikaty i in. _ _

16 Prowadzenie wspólnej, jednolitej polityki społecznej 2 w krajach Unii Europejskiej nie jest jednak możliwe ze względu na duże różnice występujące pomiędzy poszczególnymi krajami pod względem rozwoju gospodarczego, skali i rodzajów problemów społecznych, a także różnic w tradycji i kulturze. Dlatego też w państwach członkowskich Unii Europejskiej funkcjonują różne systemy emerytalne, odmiennie organizowana jest służba zdrowia czy pomoc społeczna. Unia Europejska dąży przede wszystkim do koordynacji tych systemów, tak aby obywatele UE przemieszczający się z jednego kraju do drugiego mogli bez przeszkód korzystać z potrzebnych świadczeń. Najbardziej widoczne osiągnięcia integracji europejskiej à Strefa wolnego handlu, która polega na tym, że pomiędzy krajami do niej należącymi zniesione zostają cła. Przepływ towarów przez granice nie jest obciążany żadnymi opłatami. à Unia celna, w której oprócz zniesienia ceł pomiędzy państwami członkowskimi wprowadza się jednakowe cła wobec krajów do niej nienależących. Jest to wyższy stopień integracji gospodarczej. à Wspólny rynek, gdzie oprócz uwolnienia handlu towarami zostają zniesione ograniczenia w przepływie osób chcących podjąć pracę lub działalność gospodarczą w innym kraju, usług (na przykład taksówkarz ze Zgorzelca może wozić Niemców w Görlitz) i kapitału (na przykład można trzymać oszczędności w zagranicznym banku albo kupować bez ograniczeń zagraniczne akcje). à Unia gospodarcza i walutowa, dzięki której oprócz swobodnego przepływu osób, usług, towarów i kapitału wprowadzona zostaje jedna waluta w tych wszystkich krajach, które przystąpią do takiego porozumienia. Przyjęcie wspólnej waluty oznacza zgodę na prowadzenie wspólnej polityki pieniężnej (na przykład stopy procentowe w tych krajach ustalane są na tym samym poziomie). Warto pamiętać, że nie wszystkie państwa są na jednakowym lub chociażby zbliżonym poziomie rozwoju. Dlatego nie wszystkie uczestniczą w każdym z działań Unii. Na przykład wspólną walutę euro ma tylko 12 z 25 krajów należących do Unii Europejskiej. 2 Zobacz tekst o polityce społecznej UE na stronie 36 INSTYTUCJE UNII EUROPEJSKIEJ, CZYLI KTO RZĄDZI UNIĄ Dlaczego warto wiedzieć, jak skonstruowana jest Unia Europejska i jak działa Coraz więcej decyzji podejmowanych na poziomie struktur Unii Europejskiej wpływa na życie w naszym kraju. Prawo Unii Europejskiej obowiązuje we wszystkich państwach członkowskich. Unijne strategie i zalecenia brane są pod uwagę przy tworzeniu planów działania przez krajowe rządy. Poznanie mechanizmów podejmowania decyzji w Unii Europejskiej i możliwości lobbowania, wpływania na ich kształt, jest niezwykle istotne dla organizacji pozarządowych reprezentujących interesy poszczególnych środowisk i grup społecznych. Procesowi podejmowania decyzji przez instytucje Unii Europejskiej towarzyszy proces szeroko zakrojonych konsultacji z udziałem licznego grona zainteresowanych podmiotów. Zanim zapadną konkretne decyzje, odbywają się debaty i dyskusje. Poszczególne kraje, regiony, sektory mają swoich przedstawicieli w Brukseli reprezentujących ich interesy. W Brukseli siedzibę ma federacja AGE The European Older People s Platform skupiająca blisko 140 organizacji seniorskich z różnych krajów europejskich. AGE prowadzi działania lobbingowe w Parlamencie Europejskim i w Komisji Europejskiej na rzecz wprowadzenia rozwiązań przyjaznych osobom starszym. Polskie organizacje mogą także na wiele różnych sposobów brać udział w konsultacjach, wyrażać swoje stanowisko. Aby wpływać na proces podejmowania decyzji w Unii Europejskiej, warto wiedzieć, jak funkcjonują instytucje UE, na kogo i w jaki sposób należy wywierać naciski. Najważniejsze instytucje Unii Europejskiej: à Rada Europejska à Rada Unii Europejskiej à Komisja Europejska à Parlament Europejski à Europejski Trybunał Sprawiedliwości à Trybunał Obrachunkowy (Trybunał Biegłych Rewidentów Księgowych) à Rzecznik Praw Obywatelskich Najważniejsze instytucje doradczo-konsultacyjne: à Komitet Ekonomiczno-Społeczny à Komitet Regionów INSTYTUCJE UNII EUROPEJSKIEJ Rada Europejska 3 W skład Rady Europejskiej wchodzą szefowie państw (prezydenci) i rządów (premierzy, kanclerze) wszystkich krajów członkowskich Unii Europejskiej. Rada Europejska spotyka się zazwyczaj dwa razy w roku, aby wytyczyć najważniejsze kierunki rozwoju i działania Unii. Powzięte podczas tych spotkań decyzje są następnie uściślane i zamieniane na akty prawne przez inne organy UE. Ta nadrzędna pozycja Rady nie jest nigdzie zapisana wprost, ale wynika ona z faktu, że w jej skład wchodzą najwyżsi rangą przedstawiciele wszystkich państw członkowskich. Taka pozycja Rady Europejskiej pokazuje również, że najważniejszy wpływ na rozwój i działania Unii mają państwa członkowskie. Decyzje są podejmowane na zasadzie konsensusu, czyli potrzebna jest jednomyślna zgoda wszystkich członków. Rada Unii Europejskiej Jest instytucją, która odgrywa pierwszoplanową rolę w procesie podejmowania decyzji na szczeblu Unii Europejskiej. W jej skład wchodzą ministrowie, po jednym z każdego kraju. Rada spotyka się wielokrotnie w ciągu roku. W zależności od tego, jakim zagadnieniom jest poświęcone spotkanie, uczestniczą w nim odpowiedni ministrowie, np. jeżeli dyskutowane są sprawy wsi i rolnictwa, wtedy spotykają się ministrowie rolnictwa, jeżeli jest mowa o sprawach unii gospodarczej i walutowej, wówczas decyzje podejmują ministrowie finansów, a w sprawach związanych z polityką społeczną podejmują decyzję ministrowie odpowiadający za ten obszar. Najważniejsze kompetencje Prawo europejskie propozycje nowego prawa opracowywane są przez Komisję Europejską, jednak to Rada Unii Europejskiej wspólnie z Parlamentem Europejskim wnosi poprawki i zatwierdza akty prawne UE. W zależności od obszaru, którego dotyczy stanowione prawo, możliwe są trzy scenariusze: à wymagane jest zatwierdzenie prawa zarówno przez Radę, jak i Parlament; 3 Rady Europejskiej nie należy mylić z Radą Europy. Rada Europy jest niezależną od Unii Europejskiej międzynarodową organizacją powołaną w 1949 roku. Zajmuje się przede wszystkim obroną praw człowieka, zasad demokracji, promowaniem europejskiej tożsamości z poszanowaniem różnorodności kulturowej. à rola Parlamentu jest jedynie konsultacyjna, bez względu na to, czy Parlament przyjmie, czy odrzuci dane prawo ostateczną decyzję podejmuje Rada; à Parlament nie może wnieść poprawek do propowanego przez Komisję Europejską prawa może je tylko przyjąć bądź odrzucić. Porozumienia międzynarodowe Rada podpisuje umowy zawierane pomiędzy Unią Europejską a krajami zewnętrznymi czy międzynarodowymi organizacjami. Koordynacja polityki ekonomicznej kraje członkowskie Unii Europejskiej zdecydowały się rozwijać wspólną politykę gospodarczą w oparciu o współpracę odpowiednich ministrów. Zatwierdzanie rocznego budżetu UE wspólnie przez Radę i Parlament Europejski. Wspólna polityka w zakresie bezpieczeństwa i spraw zagranicznych, współpraca w rozwiązywaniu problemu przestępczości na poziomie europejskim w odniesieniu do tych dwóch obszarów państwa zachowują suwerenność nie możemy tutaj mówić o wspólnej polityce, ale o luźniejszej współpracy i wymianie doświadczeń. Sposób podejmowania decyzji Większość decyzji podejmowanych jest przez Radę Unii Europejskiej tzw. kwalifikowaną większością głosów, która obecnie wynosi 232 z 321 głosów, jakimi dysponuje Rada. Liczba głosów, która przysługuje poszczególnym krajom, zależna jest od liczby mieszkańców (np. Polsce przysługuje 27 głosów, Irlandii 7, Belgii 12). W sprawach szczególnie ważnych i drażliwych wymagana jest jednomyślność, czyli zgoda wszystkich krajów na podjęcie danej decyzji. Niezgoda nawet jednego kraju może stanąć na przeszkodzie przyjęciu konkretnego rozwiązania. Posiedzenia Rady zwołuje przewodniczący, którym jest minister z kraju aktualnie sprawującego prezydencję. Prezydencja trwa pół roku i w tym czasie kraj przewodniczący pracom Rady jest odpowiedzialny za jej działanie. Jej siedziba znajduje się w Brukseli. _ _

17 Komisja Europejska Jest tym organem Unii, który ma charakter ponadnarodowy, czyli ma reprezentować nie rządy, które delegują poszczególnych członków Komisji, ale Unię Europejską jako całość. Komisja ma zakaz kierowania się w swym działaniu instrukcjami z poszczególnych państw, gdyż ma dbać o dobro wspólne. Posiada szerokie uprawnienia, które można opisać w następujący sposób: à Tylko Komisja ma prawo inicjatywy ustawodawczej, czyli przedstawiania projektów aktów prawnych, które są później uchwalane przez Radę Unii Europejskiej i Parlament Europejski. à Reprezentuje interesy Unii zarówno wobec państw trzecich (czyli w sprawach zagranicznych), jak i wobec krajów członkowskich, a nawet wobec międzyrządowych instytucji Unii (Rady Europejskiej i Rady Unii Europejskiej). à Odpowiada za spójność polityki Unii Europejskiej i harmonizuje pracę jej organów. à Pełni funkcję rządu Unii, wykonując uchwalone prawo zarządza budżetem UE, zatwierdzonymi programami itp. à Czuwa nad przestrzeganiem prawa europejskiego przez państwa członkowskie, dlatego jest często nazywana strażnikiem traktatów. Jeżeli jakieś państwo albo nawet pojedyncze przedsiębiorstwo narusza prawo wspólnotowe, Komisja może złożyć skargę do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. W skład Komisji wchodzi jej przewodniczący (powoływany przez Radę Europejską i zatwierdzany w głosowaniu przez Parlament Europejski) oraz dwudziestu czterech komisarzy, po jednym z każdego kraju członkowskiego. Komisja obraduje przeciętnie raz w tygodniu. W strukturze Komisji funkcjonuje 36 departamentów (ang. DGs Directorates-General) przypisanych do poszczególnych obszarów tematycznych. Siedziba Komisji znajduje się w Brukseli, a jej kadencja trwa 5 lat. Parlament Europejski Jest to jedyna instytucja Unii, która posiada demokratyczną legitymację, gdyż od 1979 roku parlamentarzyści są wybierani w wyborach bezpośrednich przez obywateli wszystkich państw członkowskich. Jego kompetencje nieustannie ro- sną, obok Komisji Europejskiej jest to drugi organ, który ma reprezentować interesy Unii jako całości, a nie interesy poszczególnych krajów. à Współdecydowanie i wspomaganie procesu tworzenia prawa Parlament Europejski wspólnie z Radą Unii Europejskiej przyjmuje, zmienia lub odrzuca proponowane przez Komisję Europejską akty prawne. à Udział w tworzeniu budżetu Parlament wspólnie z Radą Unii Europejskiej zatwierdza roczny budżet UE, a także rozlicza Komisję Europejską z wykonania budżetu. à Kontrola nad Komisją Europejską i innymi instytucjami UE. Parlament może uchwalić wotum nieufności wobec Komisji. W takim przypadku cała Komisja Europejska podaje się do dymisji. Do tej pory nie było przypadku uchwalenia wotum nieufności. W 1999 roku groźba podjęcia takich kroków przez Parlament skłoniła ówczesnego przewodniczącego Komisji Jacquesa Santera do ustąpienia wraz z całą Komisją. à Zatwierdzanie najważniejszych umów międzynarodowych zawieranych przez Unię Europejską. Chodzi tu między innymi o zgodę na przyjęcie nowych państw do Unii czy zawarcie umów o stowarzyszeniu z krajami spoza Unii. Parlament Europejski VI kadencji podział mandatów pomiędzy państwa Austria 18 Belgia 22 Cypr 6 Czechy 24 Dania 14 Estonia 6 Finlandia 14 Francja 78 Grecja 24 Hiszpania 54 Holandia 27 Irlandia 13 Litwa 13 Luksemburg 6 Łotwa 9 Malta 5 Niemcy 99 Polska 54 Portugalia 24 Słowacja 14 Słowenia 7 Szwecja 19 Węgry 24 Wielka Brytania 78 Włochy 78 Obecnie w Parlamencie Europejskim zasiada 732 posłów wybranych w poszczególnych państwach członkowskich. Z Polski zostało wybranych 54 parlamentarzystów. Posłowie dzielą się nie według kryteriów narodowych, ale według grup politycznych. Oznacza to, że w jednej frakcji parlamentar- nej (odpowiednik polskiego klubu poselskiego) znajdują się posłowie z różnych krajów, ale o zbliżonych poglądach. Natomiast mogą być tworzone zespoły i grupy reprezentujące interesy branżowe lub inne. Przykładem takiej grupy jest Intergrupa ds. Starości (Intergroup on Ageing) powoływana przez posłów z różnych frakcji zainteresowanych działaniami na rzecz rozwiązywania problemów ludzi starszych. Kadencja Parlamentu trwa pięć lat, jego siedziba znajduje się w Strasburgu. Europejski Trybunał Sprawiedliwości Jest to instytucja stojąca na straży przestrzegania prawa europejskiego przez organy Unii Europejskiej, kraje członkowskie i inne podmioty działające na jej terenie (przedsiębiorstwa, organizacje itp.). Europejski Trybunał Sprawiedliwości trudno porównać do któregoś z organów istniejących wewnątrz państwa. Łączy w sobie uprawnienia i cechy co najmniej kilku różnych instytucji, a jego uprawnienia są bardzo szerokie: à Orzeka o zgodności aktów prawnych wydawanych przez instytucje Unii Europejskiej z traktatami i układami międzypaństwowymi tworzącymi Unię Europejską. Trybunał może orzekać nie tylko o ich formalnej zgodności z prawem europejskim, ale także o celowości ich wydania (czy na przykład były uzasadnione ekonomicznie). Skargi do Trybunału w tym zakresie mogą kierować państwa członkowskie, Rada Unii Europejskiej, Komisja Europejska, a także każda osoba fizyczna lub prawna, której dany akt bezpośrednio dotyczy. à Interpretuje traktaty i prawo tworzone przez instytucje Unii. Jego opinie są wiążące i ostateczne. à Komisja Europejska może zaskarżyć do Trybunału te państwa członkowskie, które nie wywiązują się z zobowiązań wynikających z prawa UE (np. nie dostosowały swojego prawa krajowego do unijnych dyrektyw). à Rozpatruje odwołania od decyzji Komisji Europejskiej (na przykład w sprawach nakładania kar pieniężnych na państwa lub przedsiębiorstwa) oraz odwołania od decyzji Sądu Pierwszej Instancji, który rozpatruje sprawy mniej ważne. à Rozpatruje spory pomiędzy państwami członkowskimi, które powstały w wyniku różnego stosowania prawa europejskiego. Trybunał składa się z 25 sędziów, po jednym z każdego kraju członkowskiego, powoływanych na sześcioletnią kadencję. Co trzy lata następuje wymiana połowy składu Trybunału. Jego pracę wspomaga Sąd Pierwszej Instancji, który rozpatruje sprawy mniejszej wagi, a jego skład jest podobny jak skład Trybunału. Od wejścia w życie Traktatu Nicejskiego Sąd Pierwszej Instancji jest samodzielną instytucją Unii Europejskiej. Siedziba Trybunału i Sądu Pierwszej Instancji znajduje się w Luksemburgu. Rzecznik Praw Obywatelskich Jest to bardzo młoda instytucja Unii Europejskiej. Istnieje od 1993 roku i zajmuje się przyjmowaniem skarg od obywateli i innych podmiotów na działanie organów Unii. Rzecznik powoływany jest przez Parlament Europejski. Trybunał Obrachunkowy Jego zadaniem jest kontrola wszystkich dochodów i wydatków Unii Europejskiej. Bada on zarówno ich zgodność z prawem, jak i celowość i rozsądek w wydawaniu wspólnych pieniędzy. Jego rolę można porównać do polskiej Najwyższej Izby Kontroli. W skład Trybunału wchodzi 25 biegłych rewidentów, po jednym z każdego państwa członkowskiego. Kadencja Trybunału trwa sześć lat. Siedzibą Trybunału jest Luksemburg. CIAŁA KONSULTACYJNO-DORADCZE Komitet Ekonomiczno-Społeczny Jest to instytucja doradcza Unii Europejskiej, która bierze udział w procesie podejmowania decyzji. Każda sprawa związana z polityką gospodarczą lub społeczną musi zostać zaopiniowana przez Komitet. Do ważnych zadań Komitetu należy promowanie roli społeczeństwa obywatelskiego w procesie podejmowania decyzji na poziomie struktur UE, a także promowanie tych wartości w krajach nienależących do UE. W skład komitetu wchodzi 317 członków, w tym 21 z Polski. Kadencja Komitetu trwa cztery lata. Komitet Regionów Reprezentuje władze lokalne i poszczególne regiony w procesie decyzyjnym Unii Europejskiej. Wszystkie sprawy związane z polityką regionalną musza być z nim konsultowane. Podobnie jak Ko- _ _

18 Jednak zanim spotkają się ministrowie na posiedzeniu Rady, aby podjąć wiążące decyzje, prace i dyskusje odbywają się w ramach organu pomocniczego Rady Komitetu Stałych Przedstawicieli (COREPER). W skład tego Komitetu wchodzą ammitet Ekonomiczno-Społeczny, liczy on 317 członków, z tego 21 z Polski. Jego kadencja trwa również cztery lata. Jak można lobbować w Unii Europejskiej Polskie organizacje pozarządowe coraz częściej włączane są w proces podejmowania decyzji przez instytucje administracji publicznej zarówno na szczeblu lokalnym, jak i ogólnokrajowym. Nowym polem, które otwiera się przed pojedynczymi organizacjami, a w sposób szczególny przed federacjami organizacji, jest współpraca z instytucjami Unii Europejskiej. Oczywiście wywieranie nacisku na rzecz konkretnych rozwiązań na szczeblu UE nie jest sprawą prostą wymaga czasu, odpowiedniego rozpoznania i wytrwałości. Na decyzje podejmowane na poziomie Unii Europejskiej wpływać można na wiele sposobów i na różnych etapach kształtowania prawa UE. à Na etapie przygotowywania propozycji rozwiązań prawnych Jedyną instytucją UE, która ma uprawnienia do przygotowywania propozycji nowych rozwiązań prawnych, jest Komisja Europejska. Zanim sformułowane zostaną konkretne propozycje uregulowań na danym obszarze, toczą się szeroko zakrojone konsultacje z udziałem zainteresowanych podmiotów. Bardzo często konsultacje te toczone są nie w wąskim gronie specjalistów, ale w formie otwartej debaty. W tej sytuacji sygnałem do rozpoczęcia procesu konsultacji, który trwa zazwyczaj kilka miesięcy, jest ogłoszenie przez Komisję Europejską tzw. Zielonej Księgi (Green Paper). u Dokumenty, które są przedstawione przez Komisję Europejską do konsultacji można znaleźć na specjalnej stronie internetowej w portalu Unii Europejskiej u Zielona Księga jest to dokument wydawany przez odpowiedni departament Komisji Europejskiej zawierający propozycje zmian lub nowych rozwiązań w jakiejś dziedzinie. Nie ma on charakteru konkretnych przepisów, a jego celem jest zapoczątkowanie społecznej debaty na dany temat. Do wyrażenia swojego stanowiska zachęcane są różne podmioty: organizacje, firmy, a także obywatele UE. Przykład à W czerwcu 2004 r. Komisja Europejska ogłosiła Zieloną Księgę dotyczącą równości i przeciwdziałania dyskryminacji w rozszerzonej Unii Europej- skiej (Equality and non-discrimination in an enlarged European Union). Przedstawiła w tym dokumencie analizę dotychczasowych osiągnięć w walce z dyskryminacją, możliwości kontynuacji i wzmocnienia tych działań w przyszłości. Zainteresowane podmioty w ciągu trzymiesięcznych konsultacji mogły wypowiadać się na temat tego dokumentu. Wyniki tych konsultacji będą miały istotny wpływ na kształt polityki antydyskryminacyjnej UE w najbliższych latach. Wyniki konsultacji zapisów zawartych w Zielonej Księdze są bardzo ważne, na ich podstawie Komisja Europejska przygotowuje propozycje konkretnych działań i rozwiązań prawnych, które nazywane są z kolei Białymi Księgami (White Paper). u Biała Księga jest to dokument będący podsumowaniem dyskusji zapoczątkowanej wydaniem Zielonej Księgi. Zawiera on konkretne propozycje uregulowania jakiejś dziedziny. Biała Księga to oficjalny dokument Komisji Europejskiej, jest opracowywany na wniosek Rady Unii Europejskiej. à Na etapie przyjmowania rozwiązań prawnych Kiedy propozycja nowego prawa zostanie sformułowana przez Komisję Europejską, trafia do Parlamentu Europejskiego i do Rady Unii Europejskiej w celu poddania pod dyskusję i głosowanie. Na tym etapie procesu podejmowania decyzji właśnie na te instytucje warto wywierać naciski. Ponieważ w Parlamencie zasiadają posłowie wybrani w demokratycznych wyborach przez każdy z krajów członkowskich, warto nawiązać kontakt z parlamentarzystami ze swego kraju i przekazywać im swoje stanowisko. Lista wszystkich posłów wraz z kontaktami znajduje się na stronie internetowej Parlamentu Europejskiego. Organizacje seniorskie powinny zachęcać polskich parlamentarzystów do udziału w pracach grupy roboczej ds. starości (Intergroup on Ageing), która funkcjonuje w ramach Parlamentu Europejskiego. W Radzie Unii Europejskiej, która odgrywa kluczową rolę w procesie przyjmowania nowego prawa, zasiadają ministrowie narodowych rządów powoduje to, że lobbing na rzecz konkretnych rozwiązań można prowadzić także na poziomie krajowym. basadorowie przy UE wszystkich państw członkowskich (inaczej nazywani stałymi przedstawicielami). Reprezentują oni interesy swojego kraju na poziomie UE. Wypracowane przez Komitet stanowiska mają znaczący wpływ na decyzje podejmowane przez ministrów na spotkaniach Rady Unii Europejskiej. Dlatego dobrą propozycją jest także lobbowanie wśród członków Komitetu Stałych Przedstawicieli. Polska ma także swojego ambasadora w Brukseli stojącego na czele Stałego Przedstawicielstwa RP przy UE. Gdzie można znaleźć więcej informacji o Unii Europejskiej u Serwis Unii Europejskiej (również w języku polskim): à Strony internetowe instytucji UE à Parlament Europejski: à Rada Unii Europejskiej: à Komisja Europejska: à Trybunał Sprawiedliwości: à Trybunał Obrachunkowy: à Rzecznik Praw Obywatelskich: à Komitet Ekonomiczno-Społeczny: à Komitet Regionów: u Urząd Komitetu Integracji Europejskiej (UKIE) Aleje Ujazdowskie 9, Warszawa tel.: (0-22) , info@mail.ukie.gov.pl Jako integralna część UKIE funkcjonuje ogólnopolska sieć punktów informacyjnych o Unii Europejskiej, gdzie można uzyskać merytoryczną pomoc ze strony konsultantów, a także zaopatrzyć się w bezpłatne publikacje i materiały informacyjne o UE. u Centrum Informacji Europejskiej ul. Krucza 38/ Warszawa tel.: (0-22) fax: (0-22) cie@mail.ukie.gov.pl godziny otwarcia: pon.-pt , sob W każdym województwie funkcjonuje kilka Regionalnych Centrów Informacji Europejskiej (ich listę można znaleźć na stronie internetowej pod adresem: u Ministerstwo Gospodarki i Pracy Punkt informacyjny nt. funduszy strukturalnych UE pl. Trzech Krzyży 3/5, Warszawa, tel.: (0-22) , (0-22) punktinformacyjny@mg.gov.pl funkcjonuje w holu głównego budynku ministerstwa, godziny otwarcia: pon.-pt u Stałe Przedstawicielstwo RP przy UE Avenue de Tervueren, B-1150 Bruxelles tel.: +32 (0) (202) fax: +32 (0) (298) mail@pol-mission-eu.be u Przedstawicielstwo Polskich Organizacji Pozarządowych w Brukseli Rue de Pascale 4-6, B-1040 Brussels tel.: + 32 (0) fax: + 32 (0) eu@eu.ngo.pl _ _

19 prof. dr hab. Piotr Błędowski Instytut Gospodarstwa Społecznego Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Polityka społeczna Unii Europejskiej Demograficzne starzenie się Unii Europejskiej jest faktem, wobec którego żaden kraj członkowski ani Unia jako organizacja nie mogą pozostać obojętne. Potrzebne jest opracowanie polityki wobec ludzi starszych koordynowanej w skali europejskiej. Powinna ona wychodzić daleko poza system zabezpieczenia społecznego i uwzględniać coraz szerszą ofertę zaspakajania niematerialnych potrzeb ludzi starszych. Cele i zakres polityki społecznej Unii Europejskiej są z jednej strony zdeterminowane przez zasadnicze cele Unii jako instytucji obejmującej swym oddziaływaniem około 480 mln osób, a z drugiej strony zależne od przebiegu procesów demograficznych, społecznych i ekonomicznych, które zachodzą we współczesnych społeczeństwach. Integracja w obszarze społecznym jako konsekwencja integracji gospodarczej Integracja europejska miała początkowo na celu stworzenie wspólnej przestrzeni ekonomicznej. Istotne znaczenie miało wprowadzenie na obszarze Unii trzech swobód jednolitego rynku: przepływu towarów, usług i kapitału. W konsekwencji tworzenia wspólnej przestrzeni ekonomicznej pojawiła się potrzeba uregulowania sytuacji na rynku pracy i zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego pracowników. Wprowadzone zostały kolejne swobody: przepływu osób i wolności przedsiębiorczości 1, co doprowadziło do tego, że konieczne stało się uregulowanie zasad wypłacania świadczeń dla pracowników, którzy przez część swojego życia zawodowego pracowali poza krajem pochodzenia lub krajem obecnego zamieszkania. Pomiędzy sferą gospodarczą a społeczną istnieje ścisły związek. Bez zaspokojenia potrzeb społecznych, a także bez stworzenia warunków do zaspokajania potrzeb indywidualnych rozwój gospodarczy będzie napotykał coraz więcej barier. Należy tu wymienić przede wszystkim barierę edukacyjną (polegająca na niedostatecznym poziomie wykształcenia i przygotowania zawodowego), a także niewystarczający rozwój systemu zabezpieczenia społecznego. Ograniczanie zakresu świadczeń społecznych, to znaczy zbyt wąski krąg osób mających uprawnienia do tych świadczeń i niedostateczna ich wysokość naruszają bezpieczeństwo socjalne obywateli i sprawiają, że rozwój gospodarki następuje kosztem społeczeństwa. Harmonizacja polityki społecznej W początkowym okresie działania Unii Europejskiej w sferze socjalnej następowała harmonizacja polityki społecznej 2. Proces ten miał prowadzić do wypracowania i realizacji przez wszystkie państwa członkowskie zbliżonych priorytetów w polityce społecznej, a także do osiągnięcia podobnych standardów w zakresie ustalania uprawnień i wysokości przysługujących świadczeń społecznych. Harmonizacja polityki społecznej nie została jeszcze zakończona. Wynika to nie tylko z faktu, że w 2004 r. Unia została po raz kolejny rozszerzona, ale przede wszystkim stąd, że cele i zakres realizowanej w poszczególnych krajach polityki społecznej są konsekwencją odmiennego rozwoju społecznego, różnych preferencji społecznych, wpływów religijnych i zróżnicowanej roli poszczególnych instytucji życia społecznego. Trudno sobie wyobrazić wprowadzenie jednolitej polityki społecznej w krajach o zróżnicowanym obecnie poziomie świadczeń społecznych, odmiennej roli i strukturze rodziny oraz różnych oczekiwaniach wobec krajowych podmiotów polityki społecznej. Unia dąży do formułowania wspólnych celów polityki społecznej, ale przy zachowaniu samodzielności krajów członkowskich co do doboru form i metod ich osiągnięcia. Krajowa polityka społeczna nie traci zatem samodzielności i nie jest wciskana w gorset regulacji unijnych. Taki gorset jest konieczny dla jednolitej polityki gospodarczej, ale utrudniałby docelowe wprowadzenie jednolitej polityki społecznej. Stopniowa harmonizacja celów i ich uzgadnianie w ramach całej Unii będzie łatwiejsze, jeśli wszystkie kraje dokonają swego rodzaju bilansu czy diagnozy społecznej i wskażą najważniejsze problemy społeczne w skali kraju. Ważna jest także ocena możliwości rozwiązywania problemów społecznych w skali regionalnej. Wybrane cele polityki społecznej Unii Europejskiej Unia Europejska podjęła wysiłek wprowadzenia w życie standardów polityki społecznej. Wśród podstawowych dokumentów unijnych regulujących sferę społeczną znajduje się Karta Podstawowych Praw Socjalnych Pracobiorców. Została ona uchwalona w 1989 r. i stała się punktem wyjścia dla obecnej polityki społecznej Unii. W Karcie zapisane zostały podstawowe prawa socjalne dotyczące: 1. swobody poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania, 2. zatrudnienia i wynagrodzenia, 3. kształtowania warunków życia i pracy ludności, 4. ochrony socjalnej, 5. swobody zrzeszania się pracowników i negocjowania układów zbiorowych, 6. kształcenia zawodowego, 7. równouprawnienia kobiet i mężczyzn, 8. dialogu społecznego w zakładzie pracy, 9. ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracy, 10. ochrony dzieci i młodzieży, 11. ochrony osób niepełnosprawnych, 12. warunków życia ludzi starszych. Zagadnieniom związanym z warunkami życia ludzi starszych poświęcono 24. i 25. artykuł tego dokumentu. Główną treścią zapisanych tam postanowień jest obowiązek zapewnienia pracownikowi dochodów umożliwiających odpowiedni poziom życia na emeryturze. Jeżeli dochody te nie są wystarczające w stosunku do potrzeb, osobie starszej powinny przysługiwać inne świadczenia, zapomogi z pomocy społecznej lub świadczenia rzeczowe w przypadku choroby. Jakkolwiek w Karcie skoncentrowano się na materialnym aspekcie warunków bytu, to sytuacja dochodowa osoby starszej traktowana jest jako podstawa do aktywnego udziału w życiu społecznym. Idea ta została rozbudowana i skonkretyzowana w Traktacie Amsterdamskim z 1997 r. Traktat formułuje liczne zadania stojące przed krajami członkowskimi, między innymi zapewnienie spójności społecznej i gospodarczej oraz ustanowienie wysokiego poziomu zatrudnienia i ochrony socjalnej. Pierwsze z tych zadań odnosi się do bezkonfliktowego, zrównoważonego wzrostu, który wymaga równoczesnego rozwiązywania problemów ekonomicznych i społecznych. Wśród problemów społecznych coraz większe znaczenie ma ograniczenie bezrobocia i zapewnienie możliwie wysokiego poziomu zatrudnienia oraz rozbudowa systemu świadczeń społecznych. Do najliczniejszych grup adresatów tych świadczeń należą osoby bezrobotne oraz osoby w wieku emerytalnym. 1 Więcej na ten temat zob. K. Głąbicka, Europejska przestrzeń socjalna. 2 K. Głąbicka, Polityka społeczna w Unii Europejskiej. Aspekty _036 Zarys problematyki, WSP TWP, Warszawa 2002, s. 36. aksjologiczne i empiryczne, WSP TWP, Warszawa 2001, s _

20 Ważnym dokumentem definiującym cele polityki wobec osób starszych w krajach Unii Europejskiej jest Europejska Karta Socjalna (niekiedy mówi się o Europejskiej Karcie Społecznej). Art. 23 Zrewidowanej Europejskiej Karty Społecznej głosi: W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa osób w podeszłym wieku do ochrony socjalnej Strony zobowiązują się podejmować lub popierać bądź pośrednio, bądź we współpracy z organizacjami publicznymi lub prywatnymi stosowne środki mające w szczególności na celu: 1. Umożliwienie osobom w podeszłym wieku pozostana pełnoprawnymi członkami społeczeństwa możliwie najdłużej poprzez: a) zapewnienie odpowiednich zasobów umożliwiających im godziwą egzystencję i aktywny udział w życiu publicznym, społecznym i kulturalnym; b) dostarczenie informacji o usługach i ułatwieniach dostępnych dla osób w podeszłym wieku oraz o możliwościach korzystania z nich. 2. Umożliwienie osobom w podeszłym wieku swobodnego wyboru sposobu życia oraz niezależnej egzystencji w znanym im środowisku tak długo, jak będą sobie tego życzyły i będą do tego zdolne, poprzez: a) zapewnienie mieszkań dostosowanych do ich potrzeb oraz stanu zdrowia lub zapewnienie stosownej pomocy przy adaptacji tych mieszkań; b) opiekę medyczną i usługi, których wymaga ich stan. 3. Zagwarantowanie osobom w podeszłym wieku przebywającym w domu opieki stosownego wsparcia z poszanowaniem ich prywatności oraz zagwarantowanie im udziału w podejmowaniu decyzji dotyczących warunków życia w takiej instytucji. Zadania instytucji polityki społecznej wobec osób starszych w krajach, które ratyfikowały Kartę, powinny zatem być nakierowane na zachowanie tak długo, jak to jest uzasadnione, samodzielności seniorów, a więc możliwości decydowania o swojej przyszłości, dokonywania wyborów i udziału w życiu społecznym. Na szczególną uwagę zasługuje drugi z priorytetów, a zwłaszcza działania w kierunku integracji społecznej (inkluzji). Problem ten nabiera coraz większego znaczenia wobec nasilającej się marginalizacji społecznej wielu grup ludności. Do tych najsłabszych ekonomicznie grup ludności należą przede wszystkim osoby bezrobotne i ich rodziny, osoby ubogie, ludzie starsi, niepełnosprawni, osoby o niskim poziomie wykształcenia 3. Komisja Europejska podkreśla, że konieczne jest nie tylko zatrzymanie procesu wykluczenia społecznego, ale i przywrócenie słabym grupom społecznym możliwości udziału w życiu społecznym. Polityka społeczna wobec ludzi starszych w Unii Europejskiej Na całym kontynencie europejskim stale wzrasta odsetek osób w wieku powyżej 65 lat w stosunku do ogółu ludności danego kraju. Jeszcze bardziej sugestywny jest wskaźnik ludności w wieku 80 lat i powyżej. Wynosił on w roku 2003 w Unii Europejskiej 3,8% (w krajach dawnej piętnastki nawet 4,1%). Najwyższy był w Szwecji, gdzie osiągnął wartość 5,3% (dla porównania w Polsce wynosił 2,2%). W przybliżeniu można zatem uznać, że w dzisiejszej Unii niemal co czwarta spośród starszych osób ma co najmniej 80 lat. Odsetek ten będzie nadal wzrastał. Demograficznemu starzeniu się społeczeństw towarzyszą inne procesy, które wpływają na sytuację życiową seniorów i kształt polityki społecznej, m.in.: à systematyczne wydłużanie się przeciętnej długości życia, à zmniejszanie się przeciętnej liczby osób wchodzących w skład gospodarstwa domowego, à zmniejszanie się wielkości rodzin, wzrost odsetka gospodarstw jednoosobowych, à osłabienie socjalnej i opiekuńczej funkcji rodziny. Wymienione procesy oraz demograficzne starzenie się społeczeństw pociągają za sobą rozmaite konsekwencje. W obszarze ekonomicznym najważniejszą jest wzrost obciążenia gospodarki (i całego społeczeństwa) wydatkami na świadczenia emerytalne. Fakt ten z jednej strony świadczy o dokonującym się postępie społecznym, z drugiej jednak wymaga przeznaczania coraz większej części produktu krajowego brutto na finansowanie świadczeń emerytalnych. Dla polityki społecznej równie ważne są 3 Por. m.in. S. Golinowska, Europejski model socjalny i otwarta koordynacja polityki społecznej, Polityka Społeczna 2002, nr 11/12; J. Ciechański, Strategia integracji społecznej Unii Europejskiej, Polityka Społeczna 2002, nr 11/12. Kraj Lata UE (25 krajów) UE (15 krajów) Austria Belgia Cypr b.d Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja b.d. b.d. Hiszpania b.d. Holandia Irlandia Włochy b.d. b.d. Litwa Luksemburg Łotwa Malta b.d. b.d b.d b.d. Niemcy Polska Portugalia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wlk. Brytania b.d. b.d. i inne konsekwencje, a mianowicie potrzeba zapewnienia osobom starszym dostępu do potrzebnych im usług bytowych i społecznych. Wobec osłabienia funkcji opiekuńczej rodziny coraz więcej usług dostarczanych jest poza jej kręgiem. Oznacza to, że rodzinę, która dawniej opiekowała się starszą osobą, gdy stawała się ona mniej sprawna, coraz częściej zastępują placówki usługowe. Jakkolwiek Unia Europejska nie narzuca krajom członkowskim rozwiązań dotyczących polityki społecznej wobec ludzi starszych, to jednak można wskazać akceptowane na terenie Unii podstawy prawne takiej polityki. Osoby w wieku 65 lat i powyżej w krajach Unii Europejskiej (w procentach) Źródło: Dane Eurostat dostępne na stronie Zmiany następujące we współczesnych społeczeństwach powodują, że coraz bardziej wydłuża się tzw. trzeci wiek traktowany jako okres starości niezależnej, samodzielnej. W tym okresie osoba starsza ma możliwość rozwijania swych zainteresowań i podejmowania różnych form aktywności społecznej, przede wszystkim w miejscu zamieszkania. Pomoc w tym zakresie to pole do działania dla instytucji usług społecznych. W dokumentach UE zwraca się uwagę na potrzebę wprowadzenia podobnych rozwiązań w polityce emerytalnej, na konieczność działania zapobiegającego izolacji społecznej ludzi starszych oraz uwzględnienia w polityce wewnętrznej krajów tego, iż osoby starsze odczuwają specyficzne potrzeby związane z wiekiem, poziomem sprawności i stanem zdrowia. Rok 1993 ogłoszony został Europejskim Rokiem Ludzi Starszych i Solidarności między Pokoleniami. Stało się to okazją do opublikowania deklaracji, w której przedstawiciele państw unijnych wskazali na priorytetowe obszary polityki wobec _ _