RAPORT Z BADANIA. pn. Inwentaryzacja przedsiębiorstw ekonomii społecznej w Wielkopolsce

Transkrypt

1 RAPORT Z BADANIA pn. Inwentaryzacja przedsiębiorstw ekonomii społecznej w Wielkopolsce Zamawiający: Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Poznaniu ul. Piekary 14/ Poznań Poznań, dnia 9 listopada 2011 roku

2 Spis treści 1 Podsumowanie Opis podmiotów ekonomii społecznej Działalność społeczna Zasoby ludzkie Działalność ekonomiczna Współpraca z otoczeniem Rekomendacje Rekomendacje merytoryczne Rekomendacje do zastosowanej metodologii Wstęp Metodologia badawcza Cel główny i cele szczegółowe badania Odbiorcy monitoringu Podmioty objęte badaniem Sposób realizacji i organizacji badania Metody/techniki badań zastosowane w badaniu Wnioski z prowadzonych badań Opis podmiotów ekonomii społecznej Działalność społeczna Beneficjenci działalności społecznej podmiotów ekonomii społecznej Beneficjenci działalności społecznej podmiotów ekonomii społecznej Działalność na rzecz społeczności lokalnej Inne rodzaje działalności społecznej Plany związane z działalnością społeczną Zasoby ludzkie Pracujący w PES według różnych form zatrudnienia Beneficjenci i wolontariusze Rozwój zasobów ludzkich Działalność ekonomiczna Zakres działalności gospodarczej Kondycja ekonomiczna i zarządzanie Współpraca z otoczeniem Podsumowanie barier działalności podmiotów ekonomii społecznej

3 Wykaz skrótów występujących w raporcie CAWI CIS KIS PES ROPS WTZ ZAZ UE Wywiad przez Internet, prowadzony za pomocą udostępnienia respondentom kwestionariusza internetowego (Computer Assisted Web Interviewing) Centrum Aktywności Społecznej Klub Integracji Społecznej Podmiot Ekonomii Społecznej Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Poznaniu Warsztaty Terapii Zajęciowej Zakład Aktywności Zawodowej Unia Europejska 3

4 1 Podsumowanie Niniejsze opracowanie stanowi końcowy etap badania zrealizowanego przez firmę Public Profits, na zlecenie Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Poznaniu. Badanie realizowane było w ramach projektu systemowego pn. Podnoszenie kwalifikacji kadr pomocy i integracji społecznej w Wielkopolsce. W badaniu została wykorzystana metodologia badawcza wypracowana w ramach projektu: Monitoring przedsiębiorstw społecznych w Małopolsce. 1.1 Opis podmiotów ekonomii społecznej Badaniem objęto 44 stowarzyszenia, 34 spółdzielnie (w tym 22 spółdzielnie socjalne), 17 fundacji, 10 zakładów aktywności zawodowej, 7 centrów integracji społecznej oraz 2 warsztaty terapii zajęciowej. Łącznie w badaniu wzięło udział 117 podmiotów ekonomii społecznej działających na obszarze Wielkopolski. Większość z badanych PES prowadzi działalność w formie zrejestrowanej działalności gospodarczej, w tym 45,5% objętych badaniem stowarzyszeń (n-20) i 88,2% fundacji (n-15). Wśród fundacji i stowarzyszeń, które deklarowały odpłatną działalność statutową dominowały te, które prowadziły ją w sposób ciągły. Wyniki badania wskazują na tendencję PES do koncentrowania się w Poznaniu. Analiza długości funkcjonowania organizacji na rynku mierzonej liczbą lat może prowadzić do interpretacji, że większość z PES to podmioty relatywnie starsze, utrzymujące się na rynku 5 lat lub dłużej (n-83 podmioty). Przyrost liczebny objętych badaniem podmiotów jest niewielki. W przeważającej mierze, bo aż w 79 przypadkach, inicjatorami powstania PES były osoby fizyczne. W tej kategorii znalazły się niemal wszystkie spółdzielnie socjalne i spółdzielnie inwalidów i niewidomych (26 biorących udział w badaniu), 2 centra integracji społecznej, 12 fundacji i 35 stowarzyszeń. Znacząco mniej jednostek wskazało takie podmioty jak administracja samorządowa (12 podmiotów) oraz organizacje pozarządowe (13 podmiotów). W procesie założycielskim PES korzystały najczęściej ze środków prywatnych (n-65), w drugiej kolejności ze środków publicznych (n-25 podmiotów). 10 podmiotów skorzystało w równym stopniu z dwóch źródeł. Objęte badaniem stowarzyszenia, fundacje i spółdzielnie inwalidów i niewidomych, są to podmioty, które powstawały najczęściej przy udziale środków prywatnych. Podmioty, które opierały się głównie na środkach publicznych, to zakłady aktywności zawodowej. Podmioty, które są wspierane zarówno ze środków publicznych i prywatnych, to przede wszystkim centra integracji społecznej i spółdzielnie socjalne. 1.2 Działalność społeczna Zdecydowana większość podmiotów ekonomii społecznej (90,2%) prowadzi działania na rzecz grup osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym. 4

5 Jeśli chodzi formę prawną badanych PES, na rzecz osób wykluczonych działały niemal wszystkie spółdzielnie, a także wszystkie centra integracji społecznej oraz wszystkie zakłady aktywności zawodowej. Spośród spółdzielni inwalidów i niewidomych pojawiły się w największej liczbie podmioty nie prowadzące takiej działalności. Grupą, na rzecz której działało najwięcej spośród badanych podmiotów były osoby niepełnosprawne (57 wskazań). Kolejną grupą beneficjentów najczęściej wybieranych przez badane organizacje były osoby bezrobotne (40 wskazań), osoby uzależnione lub wychodzące z uzależnienia (36 wskazań), osoby ubogie (35 wskazań) oraz osoby o niskich kwalifikacjach (34 wskazań). Jeśli chodzi o najważniejszego beneficjenta działań organizacji na pierwszym miejscu pojawiają się osoby bezrobotne (23 wskazania) i osoby o niskich kwalifikacjach (20 wskazań). Badane podmioty prowadziły różnego typu działania w stosunku do osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem. Najczęściej prowadzone były takie działania jak: podnoszenie kwalifikacji w ramach szkoleń i kursów zawodowych (30 wskazań), podnoszenie kwalifikacji zawodowych poprzez okresowe zatrudnienie i staże zawodowe w ramach organizacji (29 wskazań) oraz doradztwo i poradnictwo specjalistyczne (26 wskazań). Najrzadziej organizowane były staże w firmach zewnętrznych (7 wskazań), co może świadczyć o niewielkiej współpracy podmiotów ze środowiskiem biznesowym czy innymi organizacjami. Większość PES zdeklarowała, iż prowadzi działalność na rzecz społeczności lokalnej (58,5%). Zdecydowana większość z badanych organizacji (86,3%) deklarowała, iż nie prowadzi innego rodzaju działalności społecznej niż wsparcie osób zagrożonych wykluczeniem lub działalność na rzecz społeczności lokalnej. Jak wynika z przeprowadzonych badań najwięcej organizacji nie planuje zmian w obszarze działalności społecznej (49,1%), zaś nieznacznie mniejszy odsetek 45,7% planuje rozszerzyć ten rodzaj działalności. 1.3 Zasoby ludzkie Ankietowane PES należą przede wszystkim do grupy małych przedsiębiorstw. Wprawdzie średnia liczba pracowników opłacanych kształtuje się na poziomie 76 osób, ale już wartość mediany jest zdecydowanie niższa i wynosi 4 osoby. Najliczniej reprezentowane były podmioty najmniejsze, zatrudniające 1 3 i 4 5 osób (po 38 podmiotów). Łączna liczba pracowników opłacanych we wszystkich PES wyniosła 747 osób. W badanych podmiotach średnia liczba osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę wynosiła 37 osób, mediana wynosiła 12 osób, co należy uznać za wartość wysoką. Ogółem największymi podmiotami pod względem liczby pracujących na podstawie umowy o pracę okazały się spółdzielnie inwalidów i niewidomych oraz ZAZ. W 30 PES występowały osoby pracujące w oparciu o umowy cywilno-prawne (umowa zlecenie lub umowa o dzieło). Średnia liczba osób zatrudnionych na podstawie umowy tego 5

6 typu to 4 osoby, mediana wyniosła 3 osoby, co należy uznać za wartość wysoką biorąc pod uwagę liczbę organizacji, która w ogóle zatrudnia pracowników. 16 badanych podmiotów korzystało z zatrudnienia subsydiowanego. Przystępując do badań a priori można byłoby intuicyjnie przyjąć, że w tego typu podmiotach pracujący beneficjenci mogą stanowić istotną część zasobów ludzkich organizacji. Uzyskane wyniki badań nie do końca dają jednoznaczną odpowiedź w tym zakresie. W sumie 37 podmiotów zatrudniało beneficjentów swoich usług. Równocześnie warto podkreślić, że sumaryczna liczba pracowników, którzy są równocześnie beneficjentami tych organizacji wyniosła aż 871 osób. Zdecydowana większość PES (84 podmioty) współpracowała w ciągu ostatnich 12 miesięcy z wolontariuszami (72,4%). Z badanymi organizacjami współpracowało łącznie 302 wolontariuszy. Liczba wolontariuszy, z którymi współpracowały organizacje była zróżnicowana. Średnia liczba wolontariuszy współpracujących z organizacją kształtowała się na poziomie 4 osób (mediana wyniosła 3 osoby), co należy uznać za niską wartość. W 28 organizacjach został zatrudniony w ciągu ostatniego roku co najmniej 1 pracownik. Odnosząc się do wartości średnich można stwierdzić, że w sumie w każdym badanym podmiocie w ciągu ostatnich 12 miesięcy zatrudniono 9 osób (mediana wyniosła 4). Oznacza to, że w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie organizacje zatrudniły łącznie 257 osób. Równocześnie z 24 badanych organizacji w ciągu ostatnich 12 miesięcy odeszli pracownicy. W sumie z pracy w badanych organizacjach odeszło jednak 78 osób, zdecydowanie mniej niż zostało zatrudnionych. Ankietowane organizacje optymistycznie podchodzą do planów związanych z poziomem zatrudnienia, tzn. prognozy przyjęć przeważają nad prognozami redukcji zasobów kadrowych (tylko 9,4% organizacji planuje zmniejszyć zatrudnienie, 54,7% nie planuje zmian w tym zakresie, a 35,9% respondentów wskazuje na zwiększenie zatrudnienia). Większość, bo 62,4% PES korzysta z różnorodnych form dokształcania swoich pracowników i finansuje je głównie ze środków zewnętrznych, np. finansowania z programów UE lub krajowych. Główny obszar zainteresowania usługami edukacyjnymi (np. szkolenia, doradztwo, studia podyplomowe, inne) przez badane podmioty dotyczy pozyskiwania środków finansowych, w tym np. z Unii Europejskiej, a także umiejętności i kwalifikacji związanych ze specyfiką działalności organizacji np. branży, w której funkcjonuje. W dalszej kolejności wymieniane były tematy dotyczące finansów i księgowości oraz zagadnienia prawne. Jedynie pięciu respondentów stwierdziło, że nie potrzebuje takiego typu wsparcia. Najważniejszą barierą rozwoju organizacji w zakresie zarządzania zasobami ludzkimi jest uzależnienie poziomu zatrudnienia (pozyskanie nowych pracowników, utrzymanie dotychczasowych) od zewnętrznego finansowania działalności wskazał na to największy odsetek badanych podmiotów. Respondenci zwrócili też uwagę na małą konkurencyjność podmiotów tego sektora pod względem wysokości zarobków oraz regulacje prawne związane 6

7 z zatrudnianiem pracowników. Spośród badanych, aż 31 nie dostrzegało barier związanych z zasobami ludzkimi, które utrudniałyby funkcjonowanie lub rozwój organizacji. 1.4 Działalność ekonomiczna Objęte badaniem PES jako jeden z ważniejszych obszarów swojej aktywności ekonomicznej wymieniają działalność usługową (56 wskazań). 22 ankietowanych wskazało z kolei na działalność produkcyjną. Działalność handlową prowadziło 11 podmiotów, natomiast hodowlę i uprawę oraz przetwórstwo spożywcze po 4 podmioty. Największy wpływ na decyzje podejmowane wewnątrz PES mają najczęściej pracownicy organizacji (86,1% ma średni lub duży wpływ na jej działania) i członkowie (83,8% ma duży wpływ na działania). Znacząca liczba podmiotów wskazała również na wpływ klientów (81,0%) oraz beneficjentów (78,6%). Jeśli chodzi o głównych odbiorców dóbr i usług oferowanych przez organizację najczęściej wymieniane grupy to: inne osoby indywidualne fizyczne, beneficjenci i przedsiębiorstwa prywatne. Zdaniem 50,5% respondentów społeczny aspekt działalności PES wpływa pozytywnie na decyzje klienta, zachęcając go do nabycia dóbr lub usług. Wypracowane przez siebie środki jako główne źródło finansowania wskazało 49,0% ankietowanych, środki publiczne jako pierwsze w kolejności wymieniło 26,0% respondentów. Najwięcej podmiotów (24 przypadki) zadeklarowało osiągnięcie przychodów ogółem w wysokości powyżej 10 tys. zł do 100 tys. zł, a 15 podmiotów wskazało na przedział od 250 tys. zł do 500 tys. zł. W przypadku 48,6% PES, udział przychodów z działalności ekonomicznej w przychodach ogółem został określony na poziomie %. Średni poziom udziału przychodów z działalności ekonomicznej w przychodach ogółem wyniósł w badanych organizacjach 58% (przy medianie równej 70%). Najwięcej procentowo z przychodów z działalności ekonomicznej korzystają spółdzielnie, a także stowarzyszenia. Najmniej takie podmioty jak CIS i WTZ, co wynika z ich działalności statutowej. Większość z badanych podmiotów odnotowuje zyski (61,5%). Największy odsetek jednostek deklarujących straty to spółdzielnie socjalne i spółdzielnie inwalidów i niewidomych (odpowiednio 61,1% i 57,1%). Jeśli chodzi o przeznaczenie zgromadzonych pieniędzy, największą część zysku badane podmioty przeznaczały na realizację działań społecznych (66,0% podmiotów wskazało ten cel). Na taką lokatę środków najrzadziej wskazywały spółdzielnie socjalne. Zaledwie niespełna 1/3 z tych podmiotów przeznacza środki na działania społeczne. Według 46,0% badanych sytuacja finansowa ich podmiotu polepszy się, a według 45,0% pozostanie bez zmian. Wśród barier związanych z działalnością ekonomiczną najczęściej wymieniana była trudność w pozyskiwaniu środków finansowych na rozwój PES. 7

8 1.5 Współpraca z otoczeniem Z przeprowadzonych badań wynika, że PES podejmują najczęściej współpracę z samorządem lokalnym i środowiskiem biznesu. Większość jednostek podejmujących taką współpracę była zadowolona z jej efektów lub też nie potrafiła ocenić jej jakości. Największe zadowolenie z podjętej współpracy występowało w przypadku samorządu lokalnego i instytucji pomocy społecznej, a także innych organizacji o takiej samej formie prawnej lub profilu działalności. Generalnie pracownicy podmiotów, którzy wyrazili obojętną i negatywna opinię oceniając współpracę z urzędem, wskazywali częściej na bariery wynikające ze współpracy z instytucjami publicznymi, takie jak: brak wiedzy pracowników instytucji publicznej o PES oraz negatywne lub obojętne nastawienie urzędników. Jeśli chodzi o bariery we współpracy z podmiotami zewnętrznymi najwięcej PES, bo 55 jednostek wskazało na brak wiedzy i znajomości specyfiki ich działalności występujący wśród pracowników instytucji publicznych. W opinii 29 badanych PES brak wiedzy występuje również po stronie innych organizacji. Znacząca liczba respondentów wskazywała na negatywne lub obojętne nastawienie urzędników do działań organizacji (36 wskazań), co z kolei może być pochodną braku wiedzy jednostek na temat specyfiki działalności instytucji, a co za tym idzie korzyści płynących z podejmowanego współpracy. Najmniej osób wskazało na niski poziom społecznej akceptacji działań, czy sceptycyzm otoczenia wobec ekonomicznej działalności organizacji. W opinii badanych istnieje przyzwolenie społeczne dla działań podejmowanych przez podmioty ekonomii społecznej. 2 Rekomendacje 2.1 Rekomendacje merytoryczne 1) Z badań wynika, że na rynku występuje mało nowych PES, działających krócej niż dwa lata. Jednocześnie nowopowstałe PES takie jak spółdzielnie socjalne mają problem z uzyskaniem stabilizacji na rynku. W kontekście tych wyników warto byłoby zastanowić się nad ofertą wsparcia dla nowopowstałych i tworzących się PES. Oferta taka powinna zawierać zarówno wsparcie finansowe (najwięcej organizacji zgłaszało trudności z pozyskaniem środków finansowych na rozwój), jak również merytoryczne. 2) W przyszłości warto byłoby określić obszar oddziaływania PES jeśli chodzi o prowadzone działania na rzecz społeczności lokalnej, a także sprawdzić na terenie jakich powiatów/gmin podmioty ekonomii społecznej funkcjonują, a w jakich w ogóle nie istnieją. Ważne jest również określenie przyczyn występowania takiego stanu oraz uchwycenie barier dla powstawania PES w danym powiecie, czy gminie. Istotne jest również stałe monitorowanie stanu ilościowego i jakościowego PES. 3) Znaczący odsetek podmiotów ekonomii społecznej deklaruje brak współpracy z ich instytucjonalnym otoczeniem. Należy prowadzić, poprzez wdrażanie odpowiednich projektów realizowanych przez instytucje publiczne na poziomie wojewódzkim, 8

9 do zaistnienia współpracy PES z instytucjami publicznymi, przedsiębiorstwami prywatnymi oraz organizacjami pozarządowymi. 4) Wśród głównych barier związanych z funkcjonowaniem PES pojawiły się takie jak: brak wiedzy przedstawicieli instytucji publicznych na temat PES oraz negatywne lub obojętne nastawieniem urzędników do PES. Jednocześnie dla rozwoju PES ważne jest zwiększenie wsparcia i/lub współpraca ze strony administracji publicznej (szczególnie samorządowej i gminnej) zarówno od strony finansowej, jak i pozafinansowej. W przyszłości należy dążyć do poszerzenia wiedzy pracowników instytucji publicznych w zakresie ekonomii społecznej i podmiotów ekonomii społecznej oraz zaistnienia współpracy miedzy PES i jednostkami administracji publicznej. 5) Z badań wynika, że znacząca część podmiotów ekonomii społecznej w dużej mierze opiera swoje działania na finansowaniu zewnętrznym. Bardzo ważne jest dążenie do jak największego usamodzielnienia PES. W związku z tym należy dążyć do jak najlepszego dostosowania udzielanego wsparcia do potrzeb danego PES. Przedstawiciele PES powinni być wyposażeni w kompetencje z zakresu prowadzenia firmy, marketingu, a także jeśli chodzi prowadzoną działalność gospodarczą, co daje możliwość świadczenia usług, dostarczania produktów wysokiej jakości, a co za tym idzie pozyskiwania większej ilości zleceń. 6) Przy udzieleniu wsparcia konieczne jest wyraźne zróżnicowanie PES jeśli chodzi o formę i charakter udzielanego wsparcia, podstawą różnicowania powinna być forma prawna i profil działalności danego podmiotu. Warto byłoby zastanowić się nad systemowym rozstrzygnięciem tej kwestii. Odmiennie należy traktować CIS i WTZ, gdyż jak pokazują badania ich profil działalności ukierunkowany jest przede wszystkim na szkolenia i doradztwo, przez co mogą stanowić inkubatory dla tworzenia bardziej samodzielnych podmiotów typu spółdzielnie socjalne. ZAZ z racji zatrudniania osób niepełnosprawnych nastawione są na rehabilitację i leczenie swoich pracowników, ale też oferują stałe zatrudnienie, co jest istotne przy niskim dostępie osób niepełnosprawnych do rynku pracy. Największy potencjał, jeśli chodzi o pójście w kierunku gospodarki rynkowej, mają spółdzielnie socjalne, które oferują przede wszystkim stałe zatrudnienie dla swoich członków i w największym stopniu pozwalają zintegrować się ze środowiskiem biznesowym. Oddzielną grupę stanowią stowarzyszenia i fundacje świadczące przede wszystkim usługi organizacyjne, doradcze i szkoleniowe. 7) W przyszłości warto byłoby podjąć się przeprowadzenia badań na temat przyczyn zaprzestawania prowadzenia działalności gospodarczej przez PES, co pogłębiłoby również nie do końca wyeksplorowany w ramach inwentaryzacji temat istniejących barier, które nie tylko utrudniają, ale wręcz uniemożliwiają funkcjonowanie PES. Sprzyjałoby to wyłonieniu barier kluczowych i faktycznie zagrażających istnieniu PES. W badaniu należałby również uwzględnić kwestię uzależnienia PES od zewnętrznych źródeł finansowania. Badania powinny mieć charakter jakościowy. 8) Najważniejszą barierą rozwoju organizacji w zakresie zarządzania zasobami ludzkimi jest uzależnienie poziomu zatrudnienia (pozyskanie nowych pracowników, utrzymanie 9

10 dotychczasowych) od zewnętrznego finansowania działalności. Ważne jest w tym kontekście dążenie do jak największego usamodzielnienia PES na rynku, co dawałoby możliwość zwiększenia zatrudnienia w sektorze ekonomii społecznej. 9) Warto byłoby zastanowić się nad wprowadzeniem spójnego systemu promocji PES wśród różnego typu instytucji i organizacji, a także wśród przedsiębiorstw prywatnych. 2.2 Rekomendacje do zastosowanej metodologii 1) W okresie realizacji projektu dotyczącego inwentaryzacji była prowadzona zbyt duża liczba różnego typu badań wśród PES. Prowadziło to do sytuacji, w której potencjalni respondenci byli kilkakrotnie proszeni o udzielenie informacji, co powodowało znaczącą liczbę odmów udzielenia odpowiedzi, a także niechęć respondentów do samego badania. W przyszłości należałoby zadbać o to, aby nie prowadzić kilku badań w jednym terminie w tych samych jednostkach/podmiotach. 2) Warto byłoby zastanowić się nad wprowadzeniem jednego monitoringu PES, aby uniknąć dublowania się przez kilka instytucji w pozyskiwaniu tych samych informacji. Konieczne jest w związku z tym monitorowanie pojawiających się badań na rynku zamówień publicznych. 3) Ważne jest dokładne definiowanie celu monitoringu, co daje możliwość dostosowania narzędzia do potrzeb Zamawiającego, pogłębienie niektórych zagadnień i rezygnację z pytań kwestionariuszowych, które w danym momencie nie są istotne z punktu widzenia potrzeb Zlecającego. 4) Do pierwszego pytania ankiety (o formę prawną podmiotu) należałoby włączyć nowe kategorie takie jak WTZ czy spółdzielnie pracy. 5) Ankieta za każdym razem powinna być modyfikowana pod kątem potrzeb Zamawiającego jeśli chodzi o informacje, jakie chce pozyskiwać. Należy uwzględniać zmieniające się uwarunkowania prawne w funkcjonowaniu podmiotów ekonomii społecznej. 6) Zaleca się przeprowadzenie badań metodą CATI. Technika CATI będzie najbardziej adekwatna do realizacji badania, gdyż ułatwia ona ankietowanie zbiorowości rozproszonych geograficznie, trudno dostępnych oraz pozwala na jednoczesne prowadzenie dużej ilości pomiarów. Ponadto jak pokazał proces realizacji, dotarcie do znacznej części respondentów jest łatwiejsze tradycyjnymi metodami ze względu na znaczny odsetek osób wykluczonych cyfrowo. Przeprowadzenie badań techniką CAWI stworzyło wiele trudności, a w części przypadków było wręcz niemożliwe. Zastosowanie techniki CATI gwarantuje uzyskanie wysokiej jakości wywiadów standaryzowanych, gdyż badanie realizowane tą techniką dostarcza wszystkich niezbędnych danych statystycznych, a prowadzenie ich ze specjalnie wyposażonego studia badań telefonicznych umożliwia kontrolowanie na bieżąco postępów badania i sprawdzanie jakości pracy ankieterów. 10

11 3 Wstęp Przedmiotem zamówienia była realizacja badania terenowego pn. Inwentaryzacja podmiotów ekonomii społecznej w Wielkopolsce oraz opracowanie wyników badania przy zastosowaniu ankiety przekazanej przez Zamawiającego oraz metodologii zbierania danych wypracowanej w ramach projektu: Monitoring przedsiębiorstw społecznych w Małopolsce współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego. Badanie realizowane było w ramach projektu systemowego pn. Podnoszenie kwalifikacji kadr pomocy i integracji społecznej w Wielkopolsce realizowanego przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Poznaniu. Celem strategicznym tego przedsięwzięcia było wpisanie na stałe monitoringu, czyli systematycznego zbierania danych ilościowych i jakościowych w określonym zakresie, w system regionalnego programowania polityk publicznych. Dotyczy to przede wszystkim polityki rozwoju regionalnego, w tym w szczególności polityki społecznej i polityki rynku pracy dla których monitoring stanowiłby instrument wspierający ich kreowanie, definiowanie celów i priorytetów oraz ocenę stopnia realizacji założonych celów. 4 Metodologia badawcza 4.1 Cel główny i cele szczegółowe badania Głównym celem badania było dokonanie inwentaryzacji działających w Wielkopolsce podmiotów ekonomii społecznej. 4.2 Odbiorcy monitoringu Bezpośredni adresaci, którzy otrzymają informację dotyczącą podmiotów ekonomii społecznej (PES) oraz charakteru ich działalności to: Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej (ROPS) w Poznaniu; ośrodki wsparcia ekonomii społecznej (OWES); podmioty ekonomii społecznej (PES); jednostki samorządu terytorialnego (JST). Pośredni adresaci: Zarząd Województwa Wielkopolskiego; wszystkie instytucje i organizacje realizujące działania w obszarze ekonomii społecznej; wszyscy zainteresowani ekonomią społeczną. 11

12 4.3 Podmioty objęte badaniem Badaniem zostały objęte następujące typy podmiotów ekonomii społecznej: Populacja 1 centra integracji społecznej (CIS); zakłady aktywności zawodowej (ZAZ); spółdzielnie socjalne; spółdzielnie inwalidów i niewidomych; warsztaty terapi zajęciowej (WZT); społdzielnie pracy. Populacja 2 organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą; organizacje pozarządowe prowadzące statutową działalność odpłatną w sferze pożytku publicznego w sposób ciągły i/lub sezonowy. W przypadku populacji 1 podjęto kontakt ( owy, telefoniczny lub bezpośredni) ze wszystkimi jednostkami wskazanymi przez Zamawiającego. W przypadku tej populacji wywiady nie zostały zrealizowane tylko w przypadku odmowy udzielenia wywiadu przez daną jednostkę lub też nieaktualności danych (dana instytucja nie istnieje lub prowadzi inną działalność statutową). W przypadku populacji 2 wysłano dwukrotnie za pomocą poczty elektronicznej link do badania, do wszystkich wyznaczonych do próby respondentów (czyli jednostek, którym w bazie został przypisany adres ). 4.4 Sposób realizacji i organizacji badania Zbieranie danych w ramach przeprowadzonego badania było podporządkowane trzem naczelnym zasadom sformułowanym w dokumencie Monitoring przedsiębiorstw społecznych w Małopolsce. Po pierwsze zadbano o to, by jak najwięcej PES miało szansę wzięcia udziału w badaniu. Po drugie, z punktu widzenia wykorzystania danych, nacisk położono na ich jakość (rozumianą zarówno jako kompletność, jak i zgodność z rzeczywistością). Po trzecie, jako że etap ten generował największe koszty ważne było zminimalizowanie ich przy jednoczesnej dbałości o spełnienie dwóch pierwszych kryteriów. Badanie zostało zrealizowane w III etapach zgodnie z zapisami oferty. Opis przebiegu realizacji poszczególnych etapów badania znajduje się poniżej. 12

13 I ETAP organizacja badań w terenie (1 tydzień realizacji badania) Na tym etapie badania Wykonawca przystąpił do organizacji badań w terenie w tym opracowane zostały: skrypt do badania CAWI oraz operat do badania wśród respondentów w ramach populacji 1 i 2. Wykonawca wysłał link do ankiety internetowej za pomocą poczty elektronicznej do wszystkich wskazanych w Opisie Przedmiotu Zamówienia respondentów z populacji 1 i 2 1 wraz z listem intencyjnym przygotowanym przez Zamawiającego w wersji PDF, a także rozpoczął pozyskiwanie dodatkowych kontaktów do respondentów z populacji 1. II ETAP realizacja badań w terenie (od 2 do 7 tygodnia realizacji badania) Na tym etapie gromadzone były dane pozyskane w trakcie badania populacji 1 i 2 techniką CAWI. Zostały również zrealizowane wywiady bezpośrednie lub telefoniczne w przypadku jednostek z populacji 1, do których nie udało się pozyskać kontaktu owego lub też nie wyraziły zgody na udział w ankiecie internetowej, ale były skłonne udzielić wywiadu w innej formie (bezpośredniej lub telefonicznej). Został również wysłany ponowny do respondentów z obydwu populacji oraz przeprowadzona rozmowa telefoniczna z respondentami z populacji 1 celem zachęcenia ich do udziału w badaniu, a także pozyskaniu innego (bardziej aktualnego) kontaktu owego lub bezpośredniego. Materiał informacyjny pozyskany w wyniku realizacji wywiadów CAWI oraz wywiadów prowadzonych innymi technikami został zakodowany w postaci bazy wynikowej. Dane pochodzące z badania ilościowego zostały poddane analizie statystycznej i opracowane za pomocą pakietu statystycznego SPSS przeznaczonego do wykonywania komputerowych analiz danych. Przed przystąpieniem do analizy danych, baza danych została sprawdzona pod względem logiczności i kompletności odpowiedzi zgodnie z wymaganiami Zamawiającego. Na tym etapie badania został opracowany raport pobadawczy prezentujący najważniejsze wyniki badania oraz wnioski i rekomendacje. III ETAP zdawczo odbiorczy (7 tydzień realizacji badania) Na tym etapie do Zamawiającego został dostarczony raport z badania oraz prezentacja wyników badania. W wyniku ustaleń między Zamawiającym, a Wykonawcą została również opracowana ostateczna wersja raportu końcowego i przekazane wszystkie materiały z badania. 1 W przypadku populacji 2 były to jednostki z bazy zamieszczonej na stronie ROPS Poznań: do których podany został adres oraz jednostki z bazy którą dysponował Wykonawca. 13

14 4.5 Metody/techniki badań zastosowane w badaniu Ankietowe badania internetowe (CAWI) Badanie za pomocą tej metody opierało się na specjalnie przygotowanym skrypcie umożliwiającym dotarcie do pełnej próby respondentów i bezproblemowe dla respondentów udzielenie odpowiedzi na pytania zawarte w narzędziu. Automatyczny system filtrowania odpowiedzi stanowił gwarancję bezbłędności wypełnienia ankiet oraz pełnej poprawności logicznej. Ankieta została wysłana em do wszystkich jednostek z populacji 1 i 2 z obszaru województwa wielkopolskiego (łącznie do ok. 570 instytucji aktywnych, wraz z ami, które wysłano po interwencji telefonicznej). Wykonawca dążył do otrzymania odpowiedzi z każdej z instytucji znajdującej się w operacie. W celu uzyskania odpowiedniego poziomu odpowiedzi, podjęte zostały dwie próby kontaktu z wszystkimi instytucjami z populacji 2: 1. Nawiązanie kontaktu i przesłanie linku do ankiety (CAWI); 2. W przypadku braku odpowiedzi, przypomnienie drogą elektroniczną, ewentualnie przesłanie informacji o badaniu faksem; 3. W razie konieczności, kolejne monitowanie. W celu uzyskania odpowiedniego poziomu odpowiedzi, podjęte zostały co najmniej 3 próby kontaktu z wszystkimi instytucjami z populacji 1: 1. Nawiązanie kontaktu i przesłanie linku do ankiety (CAWI); 2. Kontakt telefoniczny z prośbą o wypełnienie ankiety; 3. W razie konieczności, kolejne monitowanie; 4. Ponowna wysyłka a do respondentów, do których nie dotarł. Metoda doboru próby badawczej: Dobór respondentów do próby badawczej miał charakter próby pełnej, co oznacza, iż ankieta została przesłana do wszystkich podmiotów z populacji 1 i 2. Badanie ankietowe PAPI oraz ankieta telefoniczna W przypadku podmiotów należących do populacji 1 realizowane były wywiady telefoniczne lub bezpośrednie - w wypadku kiedy respondent wyraził gotowość do udzielenia wywiadu w innej formie niż ankieta CAWI. Wywiady bezpośrednie lub telefoniczne polegały na osobistej rozmowie z respondentem, przeprowadzanej przez ankietera przy użyciu ustrukturyzowanego kwestionariusza o takiej samej zawartości jak w przypadku badań CAWI (ale w wersji papierowej). Łącznie poprzez wywiad bezpośredni zrealizowano N=60 wywiadów, w tym: wywiady telefoniczne N = 51 wywiady bezpośrednie N = 9 14

15 5 Wnioski z prowadzonych badań 5.1 Opis podmiotów ekonomii społecznej W tej części raportu przedstawiony został podstawowy opis badanych organizacji. Wśród analizowanych zagadnień znalazły się: 1. Forma prawna badanej organizacji; 2. Rodzaj prowadzonej działalności ekonomicznej; 3. Wielkość miejscowości, w której organizacja posiada siedzibę; 4. Okres funkcjonowania organizacji na rynku. Celem badania była także eksploracja zagadnienia powstawania podmiotów ekonomii społecznej, zatem w tym celu przeanalizowane zostały dwie kwestie: 1. Jakiego rodzaju podmiot zainicjował powstanie organizacji; 2. Charakter środków finansowych wykorzystanych przy jej zakładaniu (publiczne/prywatne). Kryteria wyboru populacji przyjęte w badaniu określały precyzyjnie formę prawną podmiotów, które mogły znaleźć się w próbie. Były to następujące kategorie podmiotów: 1. Centra integracji społecznej (CIS); 2. Zakłady aktywności zawodowej (ZAZ); 3. Warsztaty terapii zajęciowej; 4. Spółdzielnie socjalne; 5. Spółdzielnie inwalidów i niewidomych; 6. Spółdzielnie pracy; 7. Spółki prawa handlowego; 8. Fundacje; 9. Stowarzyszenia. Poniżej przedstawiamy wykres, który prezentuje liczebność poszczególnych podmiotów objętych badaniem. Wśród podmiotów najwięcej było stowarzyszeń (44 podmioty), najmniej CIS (7 podmiotów), spółdzielni pracy (3 podmioty) oraz WTZ (2 podmioty). 15

16 Wykres 1. Liczebność poszczególnych typów PES biorących udział w badaniu (P1), N Stowarzyszenie Spółdzielnia socjalna Fundacja Zakład Aktywności Zawodowej ZAZ Spółdzielnia inwalidów i niewidomych Centrum Integracji Społecznej CIS Spółdzielnia pracy WTZ Drugim kryterium definiującym podmiot ekonomii społecznej zgodnie z definicją przyjętą w koncepcji badania, było prowadzenie przez organizację działalności ekonomicznej rozumianej jako zarejestrowana działalność gospodarcza, odpłatna działalność nie dla zysku lub obydwie formy jednocześnie. Kryterium to dotyczyło podmiotów będących fundacją lub stowarzyszeniem. Jak wynika z badania większość z tych podmiotów prowadzi działalność w formie zarejestrowana działalność gospodarcza, w tym 45,5% objętych badaniem stowarzyszeń (n-20) i 88,2% fundacji (n-15). 16

17 Wykres 2. Forma prawna a rodzaj działalności ekonomicznej PES (P, P1a), N-63 Stowarzyszenie 45,5% 54,5% zarejestrowana działalność gospodarcza odpłatna działalność nie dla zysku Fundacja 88,2% 11,8% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Wśród fundacji i stowarzyszeń, które deklarowały odpłatną działalność statutową dominowały te, które prowadziły ją w sposób ciągły (20 instytucji), były to niemal wyłącznie stowarzyszenia (n-19). Pozostałe organizacje (5 stowarzyszeń i 1 fundacja) zadeklarowały formę cykliczną działalności. Na wykresie zamieszczonym na kolejnej stronie przedstawiony został rozkład odpowiedzi na pytanie o rodzaj (wielkość) miejscowości, w której znajduje się siedziba organizacji. Zdecydowanie najczęściej wskazywaną odpowiedzią był Poznań. Wskazało na niego 68 podmiotów, czyli więcej niż na wszystkie pozostałe odpowiedzi łącznie. W miastach średniej wielkości (ponad 20 tys. mieszkańców) swoją siedzibę miało 14 badanych podmiotów, a w małych miastach (poniżej 20 tys.) 18 PES. Siedzibę na terenach wiejskich miało 16 organizacji, które wzięły udział w badaniu. Chociaż badania nie miały reprezentatywnego charakteru wskazuje to na tendencję do koncentrowania się tego rodzaju działalności w aglomeracji poznańskiej. 17

18 Wykres 3. Wielkość miejscowości, w której znajduje się siedziba PES (P2), N-116 wieś 16 miasto do 20 tys. mieszkańców 18 miasto powyżej 20 tys. do 50 tys. mieszkańców 9 miasto powyżej 50 tys., inne niż Poznań 5 Poznań 68 Analiza długości funkcjonowania PES na rynku mierzonej liczbą lat może prowadzić do interpretacji, że większość z podmiotów ekonomii społecznej to podmioty relatywnie starsze, utrzymujące się na rynku 5 lat lub dłużej (n-83 podmioty). Przyrost liczebny objętych badaniem podmiotów jest niewielki, ze względu na niski odsetek organizacji młodych 17 z badanych podmiotów funkcjonowało krócej niż dwa lata. Tymczasem warto odnieść te dane do form prawnych badanych podmiotów (dane prezentuje wykres zamieszczony na kolejnej stronie). Jeśli chodzi o długość funkcjonowania i formę prawną badanych podmiotów to najdłużej funkcjonują na rynku stowarzyszenia, spółdzielnie inwalidów i niewidomych oraz fundacje. W badaniu nie było żadnej spółdzielni inwalidów i niewidomych, która funkcjonowałaby krócej niż 5 lat. Najwięcej nowych PES powstało jeśli chodzi o spółdzielnie socjalne, centra integracji zawodowej oraz zakłady aktywności zawodowej. Niewielka liczba nowych podmiotów, które powstały w czasie nie dłuższym niż dwa lata, może świadczyć o istnieniu zewnętrznych barier związanych z funkcjonowaniem i zakładaniem podmiotów ekonomii społecznej. 18

19 Wykres 4. Liczba lat funkcjonowania PES na rynku ogółem (P3), N krócej niż 1 rok od 1 roku do 2 lat dłużej niż 2 lata, ale krócej niż 5 lat 5 lat lub więcej Tabela 1. Okres funkcjonowania PES na rynku a forma prawna podmiotu Typ instytucji Dane krócej niż 1 rok od 1 roku do 2 lat dłużej niż 2 lata, ale krócej niż 5 lat 5 lat lub więcej Liczebność Ogółem Centrum Integracji Społecznej CIS Zakład Aktywności Zawodowej ZAZ Spółdzielnia socjalna Spółdzielnia inwalidów i niewidomych Fundacja % z N w kolumnie 4,4% 10,5% 12,3% 72,8% Liczebność % z N w kolumnie 14,3% 14,3% 28,6% 42,9% Liczebność % z N w kolumnie 20,0% 0,0% 20,0% 60,0% Liczebność % z N w kolumnie 9,1% 27,3% 18,2% 45,5% Liczebność % z N w kolumnie 0,0% 0,0% 0,0% 100,0% Liczebność % z N w kolumnie,0% 17,6% 11,8% 70,6% Liczebność Stowarzyszenie % z N w kolumnie 0,0% 0,0% 9,3% 90,7% 19

20 Kolejnym pytaniem, jakie zadano respondentom w badaniu było pytanie o to, kto był założycielem organizacji. W przeważającej mierze, bo aż w 79 przypadkach, inicjatorami powstania organizacji były osoby fizyczne. W tej kategorii znalazły się niemal wszystkie spółdzielnie socjalne i spółdzielnie inwalidów i niewidomych (26 biorących udział w badaniu), 2 centra integracji społecznej, 12 fundacji i 35 stowarzyszeń. Znacząco mniej podmiotów wskazało takie podmioty jak organizacje pozarządowe (13 podmiotów) oraz administracja samorządowa (12 podmiotów). Instytucje publiczne były organem założycielskim przede wszystkim dla ZAZ, CIS oraz spółdzielni socjalnych. Wykres 5. Rodzaj założyciela PES (P4), N-112 osoby fizyczne 79 organizacje pozarządowe 13 administracja samorządowa 12 podmioty gospodarcze 5 podmioty kościelne, wyznaniowe 2 inne jednostki publiczne, np. szkoła 1 Kolejną kwestią, o którą pytano badanych było to, z jakich środków korzystano w procesie założycielskim organizacji. Na wykresie zamieszczonym na kolejnej stronie zaprezentowano rozkład procentowy odpowiedzi. Z danych wynika, że podmioty ekonomii społecznej korzystały najczęściej ze środków prywatnych (n-65), w drugiej kolejności ze środków publicznych (n-25 podmiotów). 10 podmiotów skorzystało w równym stopniu z dwóch źródeł. Na wykresie zamieszczonym na kolejnej stronie został przedstawiony rozkład procentowy odpowiedzi. W przypadku środków publicznych wśród najczęściej podawanych źródeł znalazły się: środki pochodzące z PFRON, na które wskazało 10 podmiotów. Dodatkowo wskazywane były instytucje takie, jak jednostki samorządu terytorialnego, w tym najczęściej urzędy miasta i gminy (11 wskazań), instytucje rynku pracy (3 wskazania). 20

21 Wykres 6. Rodzaj środków, z których korzystano w procesie założycielskim PES (P5), N ,0% głównie ze środków prywatnych 10,0% 65,0% mniej więcej w równym zakresie ze środków publicznych i prywatnych głównie ze środków publicznych Analizując rozkład odpowiedzi według formy prawnej PES można wyodrębnić trzy grupy podmiotów: Podmioty, które w większości powstały przy udziale środków prywatnych, to: stowarzyszenia, fundacje oraz spółdzielnie inwalidów i niewidomych; Podmioty, które opierały się głównie na środkach publicznych: ZAZ; Podmioty, które są wspierane zarówno ze środków publicznych i prywatnych: CIS i spółdzielnie socjalne. Zestawienie procentowe dla poszczególnych kategorii przedstawione zostało na wykresie zamieszczonym na kolejnej stronie. 21

22 Wykres 7. Rodzaj kluczowych środków, z których korzystano w procesie założycielskim PES, a forma prawna organizacji (P1/P5) 2,7% Stowarzyszenie, N-44 91,9% 5,4% Fundacja, N-17 91,7% 8,3% głównie ze środków prywatnych Spółdzielnia inwalidów i niewidomych, N-9 Spółdzielnia socjalna, N-22 Zakład Aktywności Zawodowej, N-10 40,0% 71,4% 15,0% 100,0% 45,0% 28,6% mniej więcej w równym zakresie ze środków publicznych i prywatnych głównie ze środków publicznych Centrum Integracji Społecznej, N-7 42,9% 14,3% 42,9% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 5.2 Działalność społeczna W tej części raportu omówione zostały zagadnienia związane z działalnością społeczną PES. Za działalność społeczną uznano po pierwsze wszelkie działania na rzecz grup wykluczonych bądź zagrożonych wykluczeniem społecznym, a po drugie działania na rzecz społeczności lokalnej. Poza tym badani mogli się wypowiedzieć o innych rodzajach działalności społecznej, której się podejmowali Beneficjenci działalności społecznej podmiotów ekonomii społecznej Badani przedstawiciele PES zostali poproszeni o określenie, czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy podejmowali w ogóle działalność na rzecz grup wykluczonych bądź zagrożonych wykluczeniem społecznym. Spośród przebadanych 117 PES zdecydowana większość (90,2%) prowadzi ten rodzaj działań. Część badanych zadeklarowała jednak, iż osoby wykluczone społecznie nie były objęte ich działalnością (9,8%). Dane prezentuje wykres zamieszczony na kolejnej stronie. 22

23 Wykres 8. Działalność PES na rzecz osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym (P6), N-117 9,8% Nie działamy na rzecz osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym 90,2% Działamy na rzecz osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym Jeśli chodzi formę prawną badanych PES, na rzecz osób wykluczonych działały niemal wszystkie spółdzielnie, a także wszystkie centra integracji społecznej oraz wszystkie zakłady aktywności zawodowej. Spośród spółdzielni inwalidów i niewidomych pojawiły się w największej liczbie podmioty nie prowadzące takiej działalności (n-5). Wykres 9. Prowadzenie działalności na rzecz osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym, a forma prawna PES (P6, P1), N-117 0% 20% 40% 60% 80% 100% Ogółem 9,8% 90,2% Centrum Integracji Społecznej Zakład Aktywności Zawodowej Spółdzielnia socjalna 5,6% 100,0% 100,0% 94,4% Nie działamy na rzecz osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym Spółdzielnia inwalidów i niewidomych Fundacja Stowarzyszenie 7,9% 26,3% 17,2% 92,1% 73,7% 82,8% Działamy na rzecz osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym 23

24 Przedstawicieli podmiotów ekonomii społecznej objętych badaniem zapytano także, jakie grupy osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym obejmują wsparciem. Badani mieli do wyboru 12 różnych kategorii. Kategorie te nie były rozłączne, co oznacza, że PES mogło działać na rzecz osób należących do kilku grup jednocześnie. Grupą, na rzecz której działało najwięcej spośród badanych podmiotów były osoby niepełnosprawne (57 wskazań). Kolejną grupą beneficjentów najczęściej wybieranych przez badane organizacje były osoby bezrobotne (40 wskazań), osoby uzależnione lub wychodzące z uzależnienia (36 wskazań), osoby ubogie (35 wskazań) oraz osoby o niskich kwalifikacjach (34 wskazań). Grupy beneficjentów wyodrębnione ze względu na wiek i sytuację na rynku pracy, czyli osoby po 50 roku życia oraz osoby do 25 roku życia mające trudności na rynku pracy objęte były działaniami kolejno 38 i 21 organizacji. Znaczna liczba badanych podmiotów objęła swoją działalnością osoby bezdomne i wychodzące z bezdomności (26 wskazań) oraz osoby samotnie wychowujące dzieci (25 wskazań). Osoby będące ofiarami przemocy wskazało jako grupę docelową 20 podmiotów. Najmniej PES zajmowało się wspieraniem osób powracających na rynek pracy po odbyciu kary pozbawienia wolności (18 wskazań). Dedykowanie wsparcia do osób bezrobotnych i po 50 roku życia ma z pewnością związek ze wsparciem organizowanym ze środków unijnych. Wykres 10. Liczba PES, które prowadziły w ciągu ostatnich 12 miesięcy działania na rzecz poszczególnych kategorii osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym (P6), N-117 osoby niepełnosprawne 57 osoby bezrobotne w tym długotrwale i wielokrotnie bezrobotne osoby po 50 roku życia mające trudności na rynku pracy osoby uzależnione i wychodzące z uzależnienia osoby ubogie osoby o niskich kwalifikacjach 34 osoby bezdomne i wychodzące z bezdomności osoby samotnie wychowujące dzieci osoby do 25 roku życia wchodzące na rynek pracy osoby będące ofiarami przemocy osoby powracające na rynek pracy po odbyciu kary pozbawienia wolności

25 Kolejne pytanie dotyczyło tego, która z wymienionych grup jest najważniejszym beneficjentem działań danego podmiotu ekonomii społecznej. W tym wypadku na pierwszym miejscu pojawiły się osoby bezrobotne (23 wskazania) i osoby o niskich kwalifikacjach (20 wskazań). Osoby uzależnione pojawiły się na 3 miejscu (8 wskazań). Trzy wskazania padły na kategorię osoby bezdomne i wychodzące z bezdomności, natomiast dwie osoby niepełnosprawne i powracające na rynek po odbyciu kary pozbawieni wolności. Jako najważniejszy beneficjent w ogóle nie pojawiły się osoby ubogie, osoby samotnie wychowujące dzieci, inne osoby wykluczone lub zagrożone wykluczeniem społecznym. Istotne jest, że 54 podmioty nie wyróżniły żadnej z wymienionych grup. Wykres 11. Liczba PES, dla których poszczególne grupy są najważniejszym beneficjentem (P6a), N-117 osoby bezrobotne w tym długotrwale i wielokrotnie bezrobotne 23 osoby o niskich kwalifikacjach 20 osoby uzależnione i wychodzące z uzależnienia 8 osoby bezdomne i wychodzące z bezdomności 3 osoby niepełnosprawne osoby powracające na rynek pracy po odbyciu kary pozbawienia wolności 2 2 osoby do 25 roku życia wchodzące na rynek pracy osoby po 50 roku życia mające trudności na rynku pracy osoby będące ofiarami przemocy Beneficjenci działalności społecznej podmiotów ekonomii społecznej Badane podmioty prowadziły różnego typu działania w stosunku do osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem. Najczęściej prowadzone były takie działania jak: podnoszenie kwalifikacji w ramach szkoleń i kursów zawodowych (30 wskazań), podnoszenie kwalifikacji zawodowych poprzez okresowe zatrudnienie i staże zawodowe w ramach organizacji (29 wskazań), oraz doradztwo i poradnictwo specjalistyczne (26 wskazań). Najrzadziej organizowane były staże w firmach zewnętrznych (7 wskazań), co może świadczyć o niewielkiej współpracy podmiotów 25

26 ekonomii społecznej ze środowiskiem biznesowym, czy innymi organizacjami. Dane prezentuje wykres zamieszczony poniżej. Wykres 12. Działania PES prowadzone w stosunku do grup osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem (P6b), N-115 podnoszenie kwalifikacji w ramach szkoleń i kursów np zawodowych, językowych itp podnoszenie kwalifikacji zawodowych poprzez okresowe zatrudnienie lub staże zawodowe w ramach organizacji doradztwo i lub poradnictwo specjalistyczne np psychologiczne, zawodowe trwałe ciągłe zatrudnienie w organizacji 21 organizowanie czasu wolnego i wypoczynku 19 zapewnienie im pomocy materialnej finansowej, rzeczowej w tym pomoc żywnościowa pomoc i/lub praca terapeutyczna leczenie i/lub rehabilitacja zdrowotna 12 organizowanie staży w instytucjach firmach zewnętrznych 7 Jeśli przyjrzeć się poszczególnym kategoriom prawnym PES, można zauważyć, że zakłady aktywności zawodowej oddziałują na beneficjentów najczęściej poprzez trwałe zatrudnienie w ramach organizacji oraz leczenie, rehabilitację zdrowotną. Centra integracji społecznej działają głównie przez doradztwo, pośrednictwo, szkolenia. Spółdzielnie socjalne oddziaływają przez trwałe zatrudnienie w organizacji, podobnie było w przypadku spółdzielni inwalidów i niewidomych. Fundacje i stowarzyszenia udzielają wsparcia największej licznie osób, działają głównie przez podnoszenie kwalifikacji zawodowych poprzez okresowe zatrudnienie lub staże zawodowe w ramach organizacji, organizowanie czasu wolnego, doradztwo i poradnictwo specjalistyczne. Kolejnym zagadnieniem poruszonym w kwestionariuszu ankiety była liczba beneficjentów objętych poszczególnymi rodzajami działań. Średnio największa liczba osób skorzystała z oferowanej przez podmioty pomocy lub pracy terapeutycznej, a także doradztwa lub poradnictwa. Trzecia co do wielkości grupa została objęta pomocą materialną. Najmniej beneficjentów skorzystało ze stażu 26

27 w tym podmiocie lub instytucji zewnętrznej. Dane w podziale na poszczególne typy instytucji prezentuje tabela poniżej. Tabela 2. Liczba beneficjentów korzystających z poszczególnych form wsparcia oferowanych przez PES (średnia) Rodzaj wsparcia Ogółem Centrum Integracji Społecznej CIS Zakład Aktywności Zawodowej ZAZ Spółdzielnia socjalna Spółdzielnia inwalidów i niewidomych Fundacja Stowarzyszenie Średnia liczba osób, którym udzielano wsparcia Liczba przeszkolonych osób w ciągu ostatnich 12 miesięcy, N-37 Liczba pracujących beneficjentów w ciągu ostatnich 12 miesięcy, N-35 Liczba osób zatrudnionych okresowo i objętych stażem w organizacji w ciągu ostatnich 12 miesięcy, N-21 Liczba osób, którym została udzielona pomoc materialna w ciągu ostatnich 12 miesięcy, N-19 Liczba osób, które były objęte doradztwem i/lub poradnictwem w ciągu ostatnich 12 miesięcy, N-61 Liczba osób, które odbyły staż w instytucji/firmie zewnętrznej w ciągu ostatnich 12 miesięcy, N-10 Liczba osób, którym zorganizowano czas wolny i wypoczynek w ciągu ostatnich 12 miesięcy, N-23 Liczba osób objętych pomocą bądź pracą terapeutyczną w ciągu ostatnich 12 miesięcy, N-56 Liczba osób objętych leczeniem i/lub rehabilitacją w ciągu ostatnich 12 miesięcy, N

28 5.2.3 Działalność na rzecz społeczności lokalnej Przedstawicieli podmiotów ekonomii społecznej zapytano także o ich działalność na rzecz społeczności lokalnej. Działalność taka była rozumiana jako np.: organizacja świąt, festynów, akcji sprzątania dzielnicy, budowy ścieżek rowerowych, akcji promujących zdrowy tryb życia lub postawy proekologiczne itp. na rzecz mieszkańców, innych organizacji i instytucji ulokowanych na terenie miejscowości, w której badana organizacja ma siedzibę. Większość organizacji zdeklarowała, iż prowadzi działalność tego rodzaju (58,1%). Wykres 13. Prowadzenie działalności na rzecz społeczności lokalnej w ciągu ostatnich 12 miesięcy (P7), N-117 nie; 41,9% tak; 58,1% Jeśli przyjrzymy się rozkładowi odpowiedzi na to pytanie w zależności od formy prawnej organizacji, widać iż spółdzielnie najrzadziej działają na rzecz społeczności lokalnej (w tym spółdzielnie inwalidów i niewidomych w ogóle nie prowadzą takiej działalności). Spośród CIS-ów i ZAZ 4 podmioty odpowiedziały, iż takich działań się nie podejmują, natomiast zdecydowana większość taką działalność prowadzi (13 podmiotów). Działalność tego typu prowadzi też przeważająca liczba badanych stowarzyszeń i fundacji. 28

29 5.2.4 Inne rodzaje działalności społecznej W badaniu założono, iż podmioty ekonomii społecznej mogą prowadzić także inny rodzaj działalności niż wsparcie osób zagrożonych wykluczeniem lub wykluczonych, czy działalność na rzecz społeczności lokalnej. Większość z badanych organizacji (86,3%) zadeklarowała, iż nie prowadzi innego rodzaju działalności społecznej niż wsparcie osób zagrożonych wykluczeniem lub działalność na rzecz społeczności lokalnej. Wykres 14. Prowadzenie innego rodzaju działalności społecznej niż wsparcie osób zagrożonych wykluczeniem (lub wykluczonych) lub działalność na rzecz społeczności lokalnej (P8), N-117 tak; 13,7% nie; 86,3% Jednostki, które pozytywnie odpowiedziały na to pytanie wskazywały na takie działania jak: kultura, sztuka, ochrona dóbr kultury i dziedzictwa narodowego, przeciwdziałanie uzależnieniom i patologiom społecznym, działalność na rzecz osób w wieku emerytalnym oraz niepełnosprawnych, nauka, szkolnictwo wyższe, edukacja, oświata i wychowanie (od 1 do 4 wskazań). Badane jednostki wymieniały również działalności na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (4 wskazania) Plany związane z działalnością społeczną Jak wynika z przeprowadzonych badań najwięcej organizacji nie planuje zmian w poziomie działalności społecznej (49,1%), zaś nieznacznie mniejszy odsetek 45,7% planowało go zwiększyć. Jedynie 3,4% organizacji zakładało zmniejszenie bądź zakończenie lub zawieszenie działalności społecznej. Jeśli przyjrzeć się odpowiedziom na to pytanie w podziale na kategorie prawne, widać, iż zakończenie działalności społecznej planuje CIS oraz spółdzielnia socjalna. Zwiększyć skalę działalności najczęściej planują spółdzielnie socjalne i fundacje. Natomiast utrzymać ja na takim samy poziomie zakłady aktywności zawodowej. 29

30 Wykres 15. Plany organizacji związane z działalnością społeczną (P9), N-116 1,7% 1,7% 1,7% 49,1% 45,7% zamierzamy zwiększyć skalę działalności społecznej zamierzamy utrzymać działalność społeczną na dotychczasowym poziomie zamierzamy zmniejszyć skalę działalności społecznej planujemy zakończyć odmowa odpowiedzi 5.3 Zasoby ludzkie W tej części opracowania zaprezentowane zostaną: 1. Informacje dotyczące osób pracujących (według różnych form zatrudnienia); 2. Wyniki dotyczące pracujących w organizacjach beneficjentów i wolontariuszy; 3. Plany organizacji dotyczące zatrudnienia; 4. Kwestie podnoszenia kwalifikacji przez pracowników (w tym obszary, w których organizacje potrzebują wsparcia szkoleniowego); 5. Podsumowanie stanowić będzie opis barier związanych z zasobami ludzkimi, które zostały zidentyfikowane w badanych podmiotach Pracujący w PES według różnych form zatrudnienia Analizując badaną populację organizacji pod względem poziomu zatrudnienia 2, można dostrzec, że są to głównie podmioty małe. Wprawdzie średnia liczba pracowników opłacanych kształtowała się na poziomie 76 osób, co jest wysokim wynikiem jak na podmioty ekonomii społecznej, ale już wartość mediany jest zdecydowanie niższa i wynosi 4. Oznacza to, że w połowie badanych organizacji liczba pracujących nie przekracza 4 osób. Na wysoką wartość średniej wpłynął jeden podmiot, w którym poziom zatrudnienia wyniósł 250 osób. Warto jednak dodać, że łączna liczba osób pracujących w badanych organizacjach wyniosła 747 osób, co jest wartością znaczącą. 2 Zaprezentowane w tej części opracowania wyniki badań dotyczące liczby pracujących według różnych form zatrudnienia należy opatrzyć jedną ogólną uwagą. Otóż respondenci najpierw byli pytani o ogólną liczbę płatnych pracowników, a następnie o liczbę osób pracujących wg różnych form zatrudnienia. Ponieważ umowy o pracę, umowy cywilno-prawne, zatrudnienie subsydiowane, czy też zatrudnienie beneficjentów nie są kategoriami rozłącznymi dotyczące ich wartości nie sumują się do liczby pracowników ogółem. 30

31 Wśród analizowanych organizacji, najliczniej reprezentowane były podmioty zatrudniające 1 3 i 4 5 pracowników, których było po 38 (po 33,0%). Blisko czwarta część (28 badanych organizacji) zatrudniała 6 7 pracowników (24,4%). Sytuacja taka jest zrozumiała, gdyż relatywnie niski poziom zatrudnienia w badanych PES determinuje specyfika ich działalności. Pojedyncze organizacje zatrudniały większa liczbę pracowników: 22, 70 (spółdzielnie pracy) i 250 osób (spółdzielnia inwalidów i niewidomych). Zaskakująco wysoki poziom zatrudnienia wystąpił w pierwszym wspomnianym wcześniej podmiocie. Była to spółdzielnia inwalidów i niewidomych. Wykres 16. Liczba osób pracujących ogółem (P12), N-115 0,9% 0,9% 0,9% 24,4% 7,0% 33,0% 1-3 pracowników 4-5 pracowników 6-7 pracowników 22 pracowników 33,0% 70 pracowników 250 pracowników brak odpowiedzi Rozpatrując wyniki przez pryzmat formy, w której działalność prowadziły badane podmioty, i odnosząc je do zaobserwowanego średniego poziomu zatrudnienia w całej populacji równego 76 osób oraz mediany wynoszącej 4 osoby, należy odwołać się do wyników znajdujących się w tabeli zamieszczonej na kolejnej stronie. 31

32 Tabela 3. Poziom zatrudnienia za wynagrodzeniem wg rodzaju podmiotów (średnia, mediana) Rodzaj podmiotu Średnia Mediana Łączna liczba pracujących za wynagrodzeniem Centrum Integracji Społecznej CIS Zakład Aktywności Zawodowej ZAZ Spółdzielnia socjalna Spółdzielnia inwalidów i niewidomych Fundacja Stowarzyszenie Warsztaty terapii zajęciowej Spółdzielnia pracy Można stwierdzić, że wśród badanych podmiotów, bazując na wartości mediany, która jest bardziej odporna na zniekształcenia, największą liczbę pracowników zatrudniają spółdzielnie pracy, a następnie spółdzielnie inwalidów i niewidomych oraz ZAZ. Pozostałe typy organizacji są już, co do zasady, zdecydowanie mniejszymi podmiotami. W 61 organizacjach były zatrudnione osoby na podstawie umowy o pracę. W badanych podmiotach średnia liczba osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę wynosiła 37 osób, mediana wynosiła 12 osób, co należy uznać za wartość wysoką. Wiedząc, że dla całej badanej grupy podmiotów średnia liczba osób pracujących na podstawie umowy o pracę wynosiła 37 osób, a mediana była równa 12 osób, warto porównać te wartości z wynikami dla poszczególnych form prowadzonej działalności, które zostały zaprezentowane w poniższej tabeli. 32

33 Tabela 4. Poziom zatrudnienia na podstawie umowy o pracę według rodzaju podmiotów (średnia, mediana) Rodzaj podmiotu Średnia Mediana Centrum Integracji Społecznej CIS 13 7 Zakład Aktywności Zawodowej ZAZ Spółdzielnia socjalna 4 4 Spółdzielnia inwalidów i niewidomych Fundacja 13 7 Stowarzyszenie Warsztaty terapii zajęciowej Spółdzielnia pracy Ogółem największymi podmiotami pod względem liczby pracujących na podstawie umowy o pracę okazały się spółdzielnie inwalidów i niewidomych oraz ZAZ, a następnie spółdzielnie pracy. Pozostałe typy organizacji charakteryzowały się znacznie niższym zasobem osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Wyniki badań wskazują, że ankietowane PES dość chętnie stosują elastyczne formy zatrudnienia. W 30 podmiotach występowały osoby pracujące w oparciu o umowy cywilno-prawne (umowa zlecenie lub umowa o dzieło). Z jednej strony może to dobrze świadczyć o ich prorynkowej orientacji (obniżaniu kosztów swojego funkcjonowania), z drugiej jednak może być sygnałem, że podmioty te, z powodu słabej sytuacji finansowej, nie mogą sobie pozwolić na zatrudnienie większej liczby osób w oparciu o umowę o pracę. Średnia liczba osób zatrudnionych na podstawie umowy tego typu to 4 osoby, mediana wyniosła 3 osoby, co należy uznać za wartość wysoką biorąc pod uwagę liczbę organizacji, która w ogóle zatrudnia pracowników. Ostatnią z analizowanych form zatrudnienia było zatrudnienie subsydiowane. 16 badanych podmiotów korzystało z możliwości subsydiowania zatrudnienia. Zatrudnienie subsydiowane umożliwia m.in. refundację części wynagrodzenia i składek zdrowotnych, należnych z tytułu świadczonej przez osobę zatrudnioną pracy. Oprócz niewątpliwych zalet finansowych dla podmiotów zatrudniających pracowników subsydiowanych, nie można pominąć korzyści, które są po stronie pracowników. Osoby te bardzo często dysponują niższą pozycją konkurencyjną w stosunku do innych pracowników. Wynika to m.in. z niskiego poziomu lub braku doświadczenia zawodowego, długotrwałego bezrobocia lub niepełnosprawności. Dzięki zatrudnieniu subsydiowanemu mają 33

34 możliwość zdobycia cennych kwalifikacji i umiejętności, wzmocnienia swojej pozycji na rynku pracy, czy też zwiększenia poziomu zaufania w swoje umiejętności Beneficjenci i wolontariusze Analizując PES, nie sposób pominąć ważnego kontekstu ich funkcjonowania, jakim jest korzystanie z pracowników, będących równocześnie beneficjentami ich działalności (z punktu widzenia dostarczanych na rynek dóbr i usług). Przystępując do badań a priori można byłoby intuicyjnie przyjąć, że w tego typu podmiotach pracujący beneficjenci mogą stanowić istotną część zasobów ludzkich organizacji. Uzyskane wyniki badań nie do końca dają jednoznaczną odpowiedź w tym zakresie. 37 badanych podmiotów zatrudniało beneficjentów swoich usług. PES opierające swoja strategię na zatrudnianiu beneficjentów są w mniejszości. Przyglądając się jednak grupie podmiotów, które zadeklarowały zatrudnianie takich pracowników widoczne są i pozytywne symptomy. Warto chociażby wspomnieć o sumarycznej liczbie pracowników, którzy są równocześnie beneficjentami tych organizacji. W badanej grupie podmiotów było to aż 871 osób. Średnia liczba beneficjentów zatrudnionych w badanych podmiotach wynosiła 24 osoby, mediana wynosiła 5 osób. Ciekawych informacji może dostarczyć analiza odpowiedzi na pytanie o liczbę beneficjentów, którzy w ciągu ostatnich 12 miesięcy zostali zatrudnieni w badanych podmiotach. W 28 organizacjach został zatrudniony w ciągu ostatniego roku co najmniej 1 pracownik. Odnosząc się do wartości średnich można stwierdzić, że w sumie w każdym badanym podmiocie w ciągu ostatnich 12 miesięcy zatrudniono 9 osób (mediana wyniosła 4). Oznacza to, że w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie organizacje zatrudniły łącznie 257 osób. Równocześnie z 24 badanych organizacji w ciągu ostatnich 12 miesięcy odeszli pracownicy, w tym z 13 podmiotów dotychczasowi pracownicy odeszli z powodu znalezienia nowej pracy, a z 11 z powodu zakończenia projektu bądź z powodu końca umowy o pracę. W sumie z pracy w badanych organizacjach odeszło 78 osób, zdecydowanie mniej niż zostało zatrudnionych. Odnosząc się do wartości średnich można stwierdzić, że w sumie w każdym badanym podmiocie w ciągu ostatnich 12 miesięcy zwolniono 4 osoby (mediana wyniosła 2), co należy uznać za wartość niską. Bardzo ważną informacją z punktu widzenia potencjału ludzkiego podmiotów ekonomii społecznej jest nie tylko liczba ich pracowników opłacanych, ale i wolontariuszy, nieodpłatnie współpracujących z tymi podmiotami. Zwiększają oni bowiem potencjalną skalę i zakres realizowanej działalności społecznej, a równocześnie nie zwiększają kosztów osobowych organizacji, których potencjał ekonomiczny nie jest najwyższy. Zdecydowana większość organizacji (84 podmioty) współpracowała w ciągu ostatnich 12 miesięcy z wolontariuszami (72,4%). W 32 przypadkach nie odnotowano współpracy z wolontariuszami (27,6%). Z badanymi organizacjami współpracowało łącznie 302 wolontariuszy. Liczba wolontariuszy, z którymi współpracowały organizacje była zróżnicowana: 23,8% organizacji współpracowało z zaledwie jednym wolontariuszem (20 podmiotów). Z dwoma wolontariuszami współpracowało 21,4% podmiotów (18 organizacji). W 29,8% podmiotów liczba wolontariuszy wynosiła 3 5 osób (25 organizacji). Równocześnie czwarta część organizacji (21 podmiotów) współpracowało z 6 7 wolontariuszami 34

35 (22,0%). Średnia liczba wolontariuszy współpracujących z organizacją kształtowała się na poziomie 4 osób (mediana wyniosła 3 osoby), co należy uznać za niską wartość, choć z drugiej strony nie jest to zaskakujące biorąc pod uwagę, że większość badanych podmiotów zakwalifikowało się do kategorii małych organizacji. Wykres 17. Liczba wolontariuszy współpracujących z organizacjami (P15), N-84 25,0% 23,8% 1 wolontariusz 2 wolontariuszy 29,8% 21,4% 3-5 wolontariuszy 6-7 wolontariuszy Rozwój zasobów ludzkich Analizując sytuację respondentów pod kątem planowanych zmian w poziomie zatrudnienia należy zauważyć, iż co trzecia organizacja zamierza w ciągu najbliższego roku zatrudnić dodatkowych pracowników (42 podmioty, 35,9%), jednak większość nie planuje zmian w tym zakresie (64 podmiotów, 54,7%). Biorąc pod uwagę, iż jedynie 9,4% organizacji (11 podmiotów) mówi otwarcie o redukcji zatrudnienia, można pokusić się o stwierdzenie, iż są to wyniki optymistyczne. Wykres 18. Plany dotyczące zatrudnienia (P16), N-117 planujemy zwiększyć zatrudnienie 54,7% 35,9% 9,4% planujemy zmniejszyć zatrudnienie nie planujemy zmian w poziomie zatrudnienia 35

36 Dokonując analizy planów dotyczących zmian w zatrudnieniu według wyodrębnionych form ankietowanych podmiotów należy zauważyć, iż żaden CIS nie planuje zwiększenia zatrudnienia, natomiast redukcję 3 podmioty. Spośród objętych badaniem ZAZ 3 planują zwiększenie zatrudnienia, równocześnie 2 inne jego redukcję, ponadto jedna z badanych spółdzielni inwalidów i niewidomych planuje redukcję zatrudnienia, inna z kolei zwiększenie zatrudnienia. Największy poziom optymizmu co do poziomu zatrudnienia wykazują spółdzielnie socjalne (68,2% badanych spółdzielni planuje zwiększenie zatrudnienia (15 podmiotów), a tylko jedna z nich planuje redukcję zatrudnienia), fundacje (52,9% fundacji planuje zwiększenie zatrudnienia, a tylko 11,8% -2 podmioty - redukcję zatrudnienia) i stowarzyszenia (29,5% badanych stowarzyszeń planuje zwiększenie zatrudnienia, a tylko 2,3% - 1 podmiot redukcję zatrudnienia). Warsztaty terapii zajęciowej i spółdzielnie pracy nie planują zmian w poziomie zatrudnienia. Tabela 5. Plany dotyczące zatrudnienia a forma organizacji (P16.1) Rodzaj podmiotu Zwiększenie zatrudnienia Zmniejszenie zatrudnienia Brak zmian w zatrudnieniu Centrum Integracji Społecznej CIS 0,0% 42,9% 57,1% Zakład Aktywności Zawodowej ZAZ 30,0% 20,0% 50,0% Spółdzielnia socjalna 68,2% 4,5% 27,3% Spółdzielnia inwalidów i niewidomych 11,1% 11,1% 77,8% Fundacja 52,9% 11,8% 35,3% Stowarzyszenie 29,5% 2,3% 68,2% Warsztaty terapii zajęciowej 0,0% 0,0% 100% Spółdzielnia pracy 0,0% 0,0% 100% Kolejna część analizy dotyczy kwestii związanej z aktywnością badanych organizacji jako usługobiorców na rynku szkoleń, doradztwa, studiów wyższych i podyplomowych oraz innych form kształcenia. Na pytanie, czy w okresie ostatniego roku pracownicy badanych organizacji korzystali z jakiejkolwiek formy podnoszenia kwalifikacji zawodowych blisko dwie trzecie podmiotów udzieliło twierdzącej odpowiedzi (62,4%). Wynik ten wskazuje, że pracownicy podmiotów ekonomii społecznej są zainteresowani podnoszeniem swoich kompetencji i kwalifikacji w drodze edukacji formalnej, jak i nieformalnej oraz wykorzystują dostępne na rynku możliwości. Równocześnie nieco ponad trzecia część nie skorzystała z żadnej z form kształcenia w ciągu ostatnich 12 miesięcy (37,6%). W najmniejszym stopniu z jakichkolwiek form podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników korzystały spółdzielnie inwalidów i niewidomych (ponad połowa z nich 55,6%). Liderem w tym względzie były ZAZ, z których wszystkie pochwaliły się w ankiecie uczestnictwem 36

37 swoich pracowników w tego typu formach edukacyjnych i CIS, w wypadku których dokształcali się pracownicy sześciu z 7 badanych podmiotów. Wykres 19. Korzystanie z jakichkolwiek form podnoszenia kwalifikacji zawodowych (P17), N-117 tak; 62,4% nie; 37,6% Badane organizacje, które zadeklarowały, iż w ostatnim czasie ich pracownicy uczestniczyli w różnych formach podnoszenia kwalifikacji zawodowych, poproszone zostały dodatkowo o udzielenie odpowiedzi na pytanie, z jakich źródeł sfinansowane zostały te działania. Okazało się, iż dla nieco więcej niż połowy z nich podstawowym źródłem były środki zewnętrzne, w tym finansowanie z programów krajowych lub unijnych (57,5%). Ponad czwarta część podmiotów wykorzystał w tym zakresie własne środki organizacji (28,8%). Taki stan rzeczy świadczy o dużej aktywności PES na rynku usług edukacyjnych związanych z finansowaniem zewnętrznym oraz o dość dużym dopasowaniu dostępnej oferty szkoleniowej do specyficznych potrzeb i oczekiwań podmiotów ekonomii społecznej. Wykres 20. Źródła finansowania form podnoszenia kwalifikacji zawodowych (P17a), N-73 12,3% 1,4% przede wszystkim środki własne organizacji 28,8% 57,5% przede wszystkim środki zewnętrzne np finansowanie z programów UE lub krajowych przede wszystkim środki własne pracowników organizacji 37

38 Kolejna część badania dotyczyła obszarów, w jakich ankietowane organizacje widzą potrzebę wsparcia doradczo-szkoleniowego. Najczęściej wybieraną odpowiedzią było zagadnienie pozyskiwania środków finansowych (19,1%). Odpowiedź tą może oznaczać dwojakiego rodzaju potrzeby pracowników PES: 1. Po pierwsze, poznanie różnych metod, technik i źródeł pozyskiwania środków finansowych na działalność PES (tj. fundrasing uzupełniony o szerokie spektrum źródeł finansowania: publicznych, prywatnych, zwrotnych, bezzwrotnych); 2. Po drugie, z uwagi na dostępność i skalę funduszy z Unii Europejskiej może także oznaczać chęć nabycia wiedzy i umiejętności w obszarze pozyskiwania środków z UE (narzędzia, procedury, zarządzanie projektami finansowanymi z UE). Nieco mniejszy odsetek respondentów wskazał na umiejętności i kwalifikacje związane ze specyfiką działalności organizacji np. branży, w której funkcjonuje (15,8%). Nie budzi zaskoczenia, iż dość znaczny odsetek respondentów wskazał na obszar finansów i księgowości (13,9%) i obsługę prawną (12,4%) jako dziedziny zainteresowania szkoleniowego. Wynika to z funkcjonowania podmiotów w warunkach ciągle zmieniających się przepisów i regulacji, np. prawa podatkowego. Optymistyczne jest, że tylko 5 respondentów uznało, że pracownicy ich organizacji nie potrzebują żadnego wsparcia doradczo szkoleniowego. Wykres 21. Obszary, w których pracownicy organizacji potrzebują wsparcia (P18), N-85 pozyskiwanie środków finansowych, np. z UE umiejętności kwalifikacje związane ze specyfiką działalności organizacji finanse i księgowość 13,9% 15,8% 19,1% prawo 12,4% promocja, reklama zarządzanie zasobami ludzkimi zarządzanie organizacją techniki sprzedaży technologie informatyczne 8,6% 8,6% 7,2% 6,7% 4,8% pracownicy organizacji nie potrzebują tego typu wsparcia 2,4% Ostatnim pytaniem w niniejszym rozdziale (bloku) była analiza określonych przez respondentów barier, związanych z zasobami ludzkimi, które utrudniają funkcjonowanie i rozwój organizacji. Wśród najważniejszych barier wskazano kwestie uzależnienia poziomu zatrudnienia (pozyskanie 38

39 nowych pracowników, utrzymanie dotychczasowych) od zewnętrznego finansowania działalności wskazał na to największy odsetek badanych podmiotów (29,6%). Można przez to rozumieć, że rozwój zespołu i organizacji jest pochodną uzyskania nowej linii finansowania działań (projektów) PES, a nie rozwoju na przykład prowadzonej działalności gospodarczej. Następnie respondenci zwracali uwagę na problemy związane z zatrudnieniem: niski poziom wynagrodzeń, jaki mogą zaoferować pracownikom (18,7%) oraz regulacje prawne związane z zatrudnianiem pracowników (12,3%). Nie są to dane zaskakujące, gdyż na takie same ograniczenia rozwoju podmiotów wskazują od dawna wszystkie polskie organizacje zrzeszające przedsiębiorców i pracodawców. Należy również zauważyć, iż jedynie 31 ankietowanych nie widziało żadnych barier, które utrudniają funkcjonowanie i rozwój organizacji (15,3%). Wykres 22. Bariery, które utrudniają funkcjonowanie podmiotów ekonomii społecznej (P19), N-117,0% 10,0% 20,0% 30,0% uzależnienie poziomu zatrudnienia od zewnętrznego wsparcia finansowego niski poziom wynagrodzeń dla pracowników nie ma takich barier regulacje prawne związane z zatrudnianiem pracowników 12,3% 15,3% 18,7% 29,6% trudności z pozyskaniem pracowników niska jakość szkoleń i doradztwa dofinansowanych ze środków unijnych niski poziom kwalifikacjikompetencji pracowników niewystarczające umiejętności zarządcze brak możliwości rozwoju kwalifikacji pracowników 7,4% 5,4% 4,4% 4,4% 2,5% 5.4 Działalność ekonomiczna W tej części opracowania zaprezentowane zostały dane dotyczące działalności ekonomicznej podmiotów ekonomii społecznej, w szczególności: Jej zakres (tj. obszary działalności, rodzaj odbiorców); Kondycja ekonomiczna PES (np. struktura i poziom przychodów organizacji, źródła finansowania działalności); Ocena ryzyka ekonomicznego prowadzonej działalności. Jako podsumowanie przedstawiono opis barier związanych z działalnością ekonomiczną, które zostały zidentyfikowane przez badane podmioty. 39

40 Dodatkowo, do analizy w niniejszym rozdziale włączono wybrane kwestie dotyczące zarządzania podmiotem ekonomii społecznej: sposób podejmowania decyzji przez PES; sposób dystrybucji zysków Zakres działalności gospodarczej Przeprowadzone badanie wykazało, iż zdecydowana większość respondentów jako jeden z dwóch głównych obszarów swojej aktywności ekonomicznej wymienia działalność usługową (56 wskazań). 22 ankietowanych wskazało z kolei na działalność produkcyjną. Działalność handlową prowadziło 11 podmiotów, natomiast hodowlę i uprawę oraz przetwórstwo spożywcze po 4 podmioty. Wykres 23. Obszary działalności ekonomicznej (P20), N-87 działalność usługowa 56 działalność produkcyjna 23 działalność handlowa 11 hodowla i uprawa 4 przetwórstwo spożywcze 4 Analizując odpowiedzi uzyskane od respondentów na pytanie o wpływ na podejmowanie najważniejszych decyzji dotyczących działalności podmiotów możemy stwierdzić, iż badane podmioty wskazują raczej na źródła tego wpływu pochodzące z wewnątrz własnej organizacji niż otoczenia. Najczęstsze odpowiedzi udzielane przez ankietowanych wskazują na pracowników organizacji, innych niż kierownictwo (86,1% ma średni lub duży wpływ na jej działania) i członków (83,8% ma duży wpływ na działania). Znacząca liczba ankietowanych wskazała również na wpływ klientów (81,0%) czy beneficjentów (78,6%). Badane organizacje określiły, iż otoczenie reprezentowane przez lokalny biznes ma niski wpływ na opisywany proces decyzyjny. Ciekawy 40

41 wydaje się fakt, iż w grupie mało decyzyjnej znaleźli się również wolontariusze, co oznacza, iż organizacje korzystając z ich usług stosunkowo rzadko uwzględniają opinie tej grupy przy podejmowaniu decyzji ważnych dla organizacji. Wykres 24. Poziom wpływu różnych grup interesariuszy na podejmowanie istotnych decyzji w PES (P23) biznes lokalny, N ,7% 17,0% 56,6% 4,7% samorząd lokalny, N ,2% 17,1% 7,6% 53,3% 14,3% nie dotyczy klienci, N ,4% 66,7% 14,3% brak wpływu beneficjenci, N-103 7,8% 13,6% 69,9% 8,7% średni wpływ duży wpływ wolontariusze, N ,5% 10,8% 60,8% 2,0% pracownicy (inni niż kierownictwo), N-108 5,6% 8,3% 69,4% 16,7% 5,4% członkowie, N ,8% 55,0% 28,8% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Jeśli chodzi o głównych odbiorców dóbr i usług oferowanych przez organizacje najczęściej wymieniane grupy to: inne osoby indywidualne fizyczne (36 wskazań) oraz beneficjenci (26 wskazań) i przedsiębiorstwa prywatne (25 wskazań). Najrzadziej odbiorcami usług są organizacje pozarządowe i spółdzielnie (6 wskazań). W tym przypadku należy zwrócić uwagę na niewykorzystanie potencjału rozwoju podmiotów sektora ekonomii społecznej związanego z możliwością kontraktowania usług publicznych zlecanych przez administrację państwową i samorządową (jedynie 12 wskazań). 41

42 Wykres 25. Główni odbiorcy dóbr i usług oferowanych przez organizację (P24), N-105 inne osoby indywidualne fizyczne 36 beneficjenci 26 przedsiębiorstwa prywatne 25 podmioty publiczne przedsiębiorstwa publiczne ilub administracja publiczna 12 organizacje pozarządowe i spółdzielnie 6 Respondentów zapytaliśmy również o wpływ społecznego charakteru działalności PES na decyzje klientów dotyczące korzystania z oferowanych przez daną organizację produktów bądź usług. Zdaniem 50,5% respondentów społeczny aspekt działalności PES wpływał pozytywnie na decyzje klienta, zachęcając go do nabycia dóbr lub usług. Natomiast tylko według 6,9% ankietowanych fakt ten jest zniechęcający. Warto zwrócić uwagę, że przedmiotem analizy są wskazania i perspektywa samych PES, a nie ich klientów. Wykres 26. Wpływ społecznego charakteru PES na decyzje klientów (P25), N-101 6,9% zachęca klientów do korzystania z produktów usług organizacji 42,6% 50,5% ani nie zachęca, ani nie zniechęca klientów do korzystania z produktów usług organizacji zniechęca klientów do korzystania z produktów usług organizacji 42

43 5.4.2 Kondycja ekonomiczna i zarządzanie Zamieszczone poniżej analizy odnoszą się do tych podmiotów, które funkcjonowały w 2010 roku. Analizując źródła finansowania działalności w tej grupie podmiotów należy wskazać zasadnicze strumienie pozyskiwania środków pieniężnych, tj. dochody własne, środki publiczne (np. rządowe, samorządowe) oraz darowizny i składki członkowskie. Wśród źródeł wskazywanych w pierwszej kolejności najczęściej wskazywane były dochody własne, środki publiczne, ale także fundusze strukturalne UE. Wypracowane przez siebie środki jako główne źródło wskazuje 49,0% ankietowanych, środki publiczne jako pierwsze w kolejności wymieniła czwarta część respondentów. Takie źródła finansowania jak środki pochodzące z organizacji pozarządowych, zyski z majątku, czy środki pochodzące z odliczenia 1% podatku dochodowego od osób fizycznych na organizacje posiadające status organizacji pożytku publicznego mają w tym kontekście dużo mniejsze znaczenie (nie były wymieniane jako najważniejsze źródło finansowania). W obszarze pozyskiwania środków z funduszy UE z pewnością istnieje możliwość zwiększenia absorpcji przez PES (jako główne źródło wskazania wskazało je 7,7% respondentów). Wykres 27. Źródła finansowania PES w 2010 roku, N-104 w pierwszej kolejności w drugiej kolejności w trzeciej kolejności dochody z działalności ekonomicznej 49,0% 30,8% 19,2% środki publiczne rządowe i samorządowe np Fundusz Pracy, PFRON, FIO 26,0% 14,1% 11,5% składki członkowskie 6,7% 12,8% 21,2% darowizny od osób indywidualnych i przedsiębiorstw 3,8% 17,9% 17,3% inne 6,7% 9,0% 17,3% fundusze strukturalne UE 1% na rzecz OPP 7,7% 7,7% 3,8% 5,8% środki finansowe pochodzące od organizacji pozarządowych 1,3% 1,9% Zyski z majątku 2,6% 43

44 Rozkład badanych podmiotów według wielkości przychodów ogółem osiągniętych w 2010 r. jest relatywnie równomierny. Najwięcej podmiotów (24 przypadki) zadeklarowało osiągnięcie przychodów ogółem w wysokości powyżej 10 tys. zł do 100 tys. zł, a 15 podmiotów wskazało na przedział od 250 tys. zł do 500 tys. zł. Mniej licznie reprezentowane były wyższe przedziały przychodów. Przychody od 500 tys. do 1 mln zł zadeklarowało 5 organizacji, od 1 mln zł do 2 mln zł 6 podmiotów, powyżej 2 mln zł 8 podmiotów. Najniższy poziom przychodów ogółem (od 0 do 10 tys. zł) zadeklarowało 14 organizacji. Dane zostały zaprezentowane na poniższym wykresie. Jeśli chodzi o najniższe przychody najczęściej osiągały je spółdzielnie socjalne w przypadku wszystkich tych podmiotów przychód nie przekroczył progu 100 tys. złotych. Wykres 28. Poziom przychodów ogółem w 2010 r. (P26b), N tys zł pow 10 tys zł do 100 tys zł pow 100 tys zł do 250 tys zł pow 250 tys zł do 500 tys zł pow 500 tys zł do 1 mln zł pow 1 mln zł do 2 mln zł pow 2 mln zł Jeśli chodzi o potencjał ekonomiczny podmiotów ekonomii społecznej, niezwykle istotny jest poziom przychodów tych podmiotów, uzyskiwany z działalności ekonomicznej. Im wyższy jest to udział, tym bardziej stabilnie osadzony jest na rynku taki podmiot i tym mniejsze jest ryzyko, że działalność społeczna albo nie będzie mogła być w ogóle realizowana (bądź też będzie realizowana w bardzo małej skali), albo też będzie wymagała pozyskiwania środków zewnętrznych, co oznaczałoby niski poziom autonomii tych podmiotów. W badanej populacji 29,8% wszystkich podmiotów określiło udział przychodów z działalności ekonomicznej w przychodach ogółem na poziomie od 0 do 25%, natomiast 13,5% podmiotów mieściło się w przydziale 26-50%. Dla 8,1% podmiotów poziom badanego wskaźnika ukształtował się na poziomie 51-75%, a w przypadku 48,6% organizacji wynosił %, w tym aż 9 podmiotów w tej grupie zadeklarowało, że z działalności ekonomicznej pochodzi 100% ich przychodów. Dane prezentuje wykres umieszczony na kolejnej stronie. 44

45 Wykres 29. Udział przychodów z działalności ekonomicznej (P26c), N-37 29,8% 48,6% do 25% od 26% do 50% 13,5% od 51% do 75% 8,1% od 76% do 100% Średni poziom udziału przychodów z działalności ekonomicznej w przychodach ogółem wyniósł w badanych organizacjach 58,0% (przy medianie równej 70%). Najwięcej procentowo z przychodów z działalności ekonomicznej korzystają spółdzielnie, a także stowarzyszenia. Najmniej takie podmioty jak CIS i WTZ. Wykres 30. Średni udział przychodów z działalności podmiotów (P26c) ekonomicznej w podziale na poszczególne typy Ogółem Spółdzielnia pracy Spółdzielnia inwalidów i niewidomych Spółdzielnia socjalna Stowarzyszenie Zakład Aktywności Zawodowej ZAZ Fundacja Centrum Integracji Społecznej CIS 15 WTZ 2 Kolejne pytanie dotyczyło zagadnienia, czy prowadzona działalność przynosi zyski czy stratę, co jest istotne z punktu widzenia siły osadzenia podmiotu na rynku. Większość z badanych podmiotów 45

46 odnotowuje zyski 61,5%. Największy odsetek jednostek deklarujących straty to spółdzielnie socjalne i spółdzielnie inwalidów i niewidomych (odpowiednio 61,1% i 57,1%). Tabela 6. Odsetek instytucji, w przypadku których działalność przyniosła w 2010 roku zyski/straty (P26d), N-91 Rodzaj podmiotu Zysk Strata Ogółem 61,5% 38,5% Centrum Integracji Społecznej CIS 85,7% 14,3% Zakład Aktywności Zawodowej ZAZ 85,7% 14,3% Spółdzielnia socjalna 38,9% 61,1% Spółdzielnia inwalidów i niewidomych 42,9% 57,1% Fundacja 75,0% 25,0% Stowarzyszenie 62,9% 37,1% Warsztaty terapii zajęciowej WTZ 50,0% 50,0% Spółdzielnia pracy 66,7% 33,3% Jeśli chodzi o przeznaczenie zgromadzonych pieniędzy, największą część zysku badane podmioty przeznaczały na realizację działań społecznych (66,0% podmiotów wskazało ten cel). Na taką lokatę środków najrzadziej wskazywały spółdzielnie socjalne zaledwie niespełna 1/3 z tych podmiotów przeznacza środki na działania społeczne. Najczęściej na takie cele przeznaczają środki zakłady aktywności zawodowej i fundacje. Niespełna 1/3 objętych badaniem podmiotów reinwestuje zarobione środki i przeznacza je na działalność ekonomiczną. Spółdzielnie socjalne przeznaczają zdecydowanie najczęściej swoje środki na realizację działań ekonomicznych, wynika to z pewnością z faktu, że są to podmioty młode od niedawna działające na rynku, potrzebujące inwestycji w sprzęt czy też remonty lokali, a także inwestowanie w bieżącą działalność ekonomiczną. Tylko dwa podmioty wskazały, że przekazują osiągnięte zyski udziałowcom, właścicielom bądź założycielom, w zależności od formy prawnej danej organizacji. Opisane dane prezentuje wykres zamieszczony na kolejnej stronie. 46

47 Wykres 31. Przeznaczenie zysku wypracowanego przez PES w 2010 roku (P26e), N-47 27,7% 4,3% 2,1% 66,0% na realizację działań społecznych na realizację działań ekonomicznych dla udziałowców/ właścicieli /założycieli inne Kolejne pytanie zadane w ankiecie dotyczyło przewidywań, co do sytuacji finansowej podmiotów w 2011 roku. Dominowały raczej nastroje optymistyczne - 46,0% badanych podmiotów stwierdziła, że sytuacja finansowa ich przedsiębiorstw polepszy się, 45,0% zadeklarowało, że sytuacja pozostanie bez zmian. Do najbardziej zagrożonych podmiotów, jeśli chodzi o deklarowaną kondycję finansową należą: spółdzielnie inwalidów i niewidomych. Najbardziej optymistyczni okazali się przedstawiciele spółdzielni socjalnych, chociaż aktualnie najwięcej z nich odnosi straty. Dane prezentuje poniższy wykres. Wykres 32. Prognozy dotyczące sytuacji finansowej (P26f), N-100 9,0% polepszy się 45,0% 46,0% pozostanie podobna pogorszy się Respondenci zostali także poproszeni o ocenę prawdopodobieństwa upadku lub likwidacji PES w ciągu najbliższych 12 miesięcy. Znacząca część podmiotów, bo blisko trzecia część, określiła, 47

48 że prawdopodobieństwo upadku PES w przeciągu roku jest zerowe (30,2%). W przypadku blisko połowy podmiotów, prawdopodobieństwo upadku nie sięga 50% (49,1%). Równe 50% prawdopodobieństwo jest w przypadku 11,3% podmiotów. Prawdopodobieństwo upadku lub likwidacji na poziomie powyżej 50%, oszacowało 9,5% jednostek. Jeśli chodzi o średnią prawdopodobieństwa wyliczoną dla poszczególnych jednostek, najwyższa średnia prawdopodobieństwa upadku pozostająca na poziomie 34% dotyczyła spółdzielni socjalnych, co jest ciekawe w kontekście deklaracji tych jednostek odnośnie polepszenia się ich sytuacji finansowej i może świadczyć o bardzo niestabilnej pozycji na rynku. Przedstawicielom podmiotów objętych badaniem zadaliśmy również pytanie o główne bariery i słabości prowadzenia działalności ekonomicznej (każdy z respondentów mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź). Zdecydowanie najczęściej padającą w tym kontekście odpowiedzią były trudności z pozyskaniem środków pieniężnych na rozwój organizacji, wskazały na nią 43 jednostki, co stanowiło 23,1% respondentów. 28 organizacji zwróciło uwagę na profil pracowników i beneficjentów (15,1%). Znacząca część jednostek wskazywała również na brak popytu na wytwarzane dobra lub świadczone usługi oraz koniunkturę na rynku (czyli bariery ekonomiczne), łącznie 41 jednostek. Równie duża grupa wskazywała na niejasność i zmienność prawa, a także biurokrację i bariery administracyjne (łącznie 37 wskazań). Najmniejsza grupa badanych wskazała na nieskuteczność polityki informacyjno - promocyjnej oraz brak odpowiedniej wiedzy i doświadczenia w organizacjach. Tylko 10 jednostek nie dopatrzyło się żadnych barier. Wykres 33. Bariery i słabości utrudniające działalność ekonomiczną PES (P28), N-117 trudności z pozyskaniem środków finansowych na rozwój profil naszych pracowników, w tym beneficjentów brak popytu na wytwarzane przez organizację dobra i świadczone usługi przepisy prawne koniunktura na rynku 18 biurokracja, bariery administracyjne 15 nie ma takich barier braki związane z wyposażeniem trudności związane z zarządzaniem zasobami ludzkimi w organizacji brak doświadczenia, odpowiedniej wiedzy w organizacji brak lub nieskuteczna polityka promocyjnoinformacyjna

49 Jeśli rozpatrzymy dane w podziale na poszczególne typy jednostek, to trudność w pozyskiwaniu środków była wymieniana najczęściej przez fundacje i stowarzyszenia. Zakłady aktywności zawodowej i spółdzielnie socjalne wspominały najczęściej o trudnościach wynikających z niejasności i zmienności przepisów prawnych oraz barier administracyjnych. Barierę dla części spółdzielni socjalnych stanowi również brak popytu na świadczone usługi lub produkowane dobra. Na profil pracowników, beneficjentów wskazywały najczęściej ZAZ i WTZ. 5.5 Współpraca z otoczeniem W badaniu poddano eksploracji kwestie związane ze współpracą PES z otoczeniem. W badaniu skoncentrowano się na trzech kluczowych kwestiach: Identyfikacja otoczenia podmiotów ekonomii społecznej, czyli tych kategorii podmiotów; które wskazywały one najczęściej jako partnerów; Określenie poziomu zadowolenia z efektów współpracy; Identyfikacja kluczowych barier we współpracy z otoczeniem. Na wykresie zamieszczonym na kolejnej stronie zaprezentowaliśmy porównanie poszczególnych kategorii podmiotów pod kątem liczby podmiotów ekonomii społecznej, które wskazały na fakt współpracy z nimi w ciągu ostatnich 12 miesięcy, a także zaznaczono poziom zadowolenia wśród tych organizacji, które taką współpracę nawiązały. Z przeprowadzonych badań wynika, że organizacje podejmują najczęściej współpracę z samorządem lokalnym i środowiskiem biznesu. Większość jednostek podejmujących taką współpracę była zadowolona z jej efektów lub też nie potrafiła ocenić jej jakości. Generalnie badane organizacje oszczędnie wypowiadały opinie na temat innych jednostek. Znacząca część wstrzymywała się od zabrania głosu. Największe zadowolenie z podjętej współpracy występowało w przypadku samorządu lokalnego i instytucji pomocy społecznej, a także innych organizacji o takiej samej formie prawnej lub profilu działalności. Badane instytucje najrzadziej podejmowały współpracę z kościołem lub innymi związkami wyznaniowymi oraz formalnymi i nieformalnymi sieciami organizacji. Z badania wynika, że generalnie badane podmioty rzadko współpracowały z innymi podmiotami ze swojego otoczenia. 49

50 Wykres 34. Współpraca z innymi podmiotami w ciągu ostatnich 12 miesięcy oraz poziom zadowolenia z efektów tej współpracy (P10), N-117 inne organizacje o podobnym rodzaju działalności społecznej 59,3% 28,8% 11,0%,8% inne organizacje o takiej samej formie prawnej 61,5% 29,1% 8,5%,9% kościół, związki wyznaniowe 76,9% 12,8% 8,5% 1,7% formalne i nieformalne sieci organizacji 69,2% 17,1% 10,3% 3,4% media lokalne 61,5% 20,5% 14,5% 3,4% biznes 49,6% 14,5% 34,2% 1,7% instytucje pomocy społecznej 59,8% 32,5% 2,6% urzędy pracy 56,4% 28,2% 12,0% 3,4% samorząd regionalny 53,0% 24,8% 20,5% 1,7% samorząd lokalny 42,7% 32,5% 21,4% 3,4% 0% 20% 40% 60% 80% 100% nie współpracowaliśmy z tym podmiotem ani zadowoleni ani niezadowoleni zadowoleni lub raczej zadowoleni niezadowoleni lub raczej niezadowoleni W badaniach podjęta została także kwestia barier utrudniających podmiotom ekonomii społecznej współpracę z otoczeniem. Na występowanie takich barier wskazało 81,7% badanych. Każdy z respondentów mógł wskazać maksymalnie 3 bariery utrudniające podmiotom ekonomii społecznej współpracę z otoczeniem. Najwięcej podmiotów, bo 55 jednostek wskazało na brak wiedzy i znajomości specyfiki ich działalności występujący wśród pracowników instytucji publicznych. W opinii 29 badanych PES brak wiedzy występuje również po stronie innych 50