Oblicza współczesnych konfliktów zbrojnych. redakcja naukowa Tomasz Okraska

Transkrypt

1 Oblicza współczesnych konfliktów zbrojnych redakcja naukowa Tomasz Okraska

2 Oblicza współczesnych konfliktów zbrojnych redakcja naukowa Tomasz Okraska

3 Recenzent płk dr hab. Tadeusz Szczurek, prof. WAT Redakcja naukowa Tomasz Okraska Współpraca Kamila Gal Agnieszka Miarka Marzena Mruk Sara Piwowarska Projekt graficzny Jakub Michniowski Zdjęcie na okładce PDPhotos Skład i łamanie Jakub Michniowski JAK studio graficzne Publikacja wydana pod patronatem Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego. Copyright Tomasz Okraska ISBN Nakład 100 egz. Wydanie I Katowice 2014 JAK studio graficzne

4 Spis treści Wprowadzenie... 5 Jacek Surzyn Konflikt izraelsko-palestyński. Rokowania na rozwiązanie Katarzyna Czornik Amerykańska percepcja wojny iracko-irańskiej ( ) Agnieszka Słowińska Polska obecność wojskowa w misji stabilizacyjnej w Iraku Agnieszka Miarka Wojna domowa w Libii determinanty, przebieg, implikacje Kamila Gal Wojna Tuaregów, czyli konflikt malijski i jego implikacje Tomasz Okraska Wojna chińsko-indyjska z 1962 r. w świetle strategii Chińskiej Republiki Ludowej Sebastian Tomasz Rodzik Ewolucja charakteru współczesnych konfliktów zbrojnych. Studium przypadku wojny w Wietnamie Łukasz Nowok Bog i Hrvati! Odzyskanie niepodległości przez Chorwatów w wyniku rozpadu Jugosławii Przemysław Zawada Łamanie praw człowieka podczas rozpadu Jugosławii, w latach Magdalena Rajzer Tortury w epoce walki z terrorem Katarzyna Konieczna Formalno-prawny status separatystów w obliczu konfliktu zbrojnego

5 Contents Preface... 5 Jacek Surzyn Israeli-Palestinian conflict. Predictions for solution Katarzyna Czornik American perception of the Iraq-Iran war ( ) Agnieszka Słowińska The presence of Polish military in the stabilization mission in Iraq Agnieszka Miarka The civil war in Libya determinants, course, implications Kamila Gal War of the Tuareg, or conflict of Mali and its implications Tomasz Okraska Sino-Indian War of 1962 in view of the strategy of People s Republic of China Sebastian Tomasz Rodzik The evolution of modern warfare. Case study of the War of Vietnam Łukasz Nowok Bog i Hrvati! The regaining of independence by Croats as a result of the disintegration of Yugoslavia Przemysław Zawada Human rights violations during the disintegration of Yugoslavia, Magdalena Rajzer Torture in the era of the war on terror Katarzyna Konieczna Formal and legal status of separatist movements under the armed conflict

6 Wprowadzenie Jeśli przyjąć założenie, że wojny są nieodłącznym atrybutem rodzaju ludzkiego od momentu, gdy zaczęły konstytuować się pierwsze zbiorowości, to na tę samą chwilę możemy datować początki refleksji nad ich genezą, istotą i skutkami. Przez wieki nie ustawano w zgłębianiu tego dlaczego konflikty wybuchają, od czego zależy ich przebieg, jak prowadzić działania w sposób najbardziej efektywny i minimalizować negatywne konsekwencje. Pytano co można uznać za wojnę sprawiedliwą, jak mają postępować wobec siebie strony konfliktu, zarówno gdy chodzi o żołnierzy, jak i cywilów. Wreszcie, poddawano analizie wojnę jako zjawisko życia społecznego. Refleksja nad wojną, której rewersem były rozmyślania nad pokojem, była stale pogłębiana i doczekała się instytucjonalizacji w postaci powstania obszaru badań zwanego polemologią. Termin ten zaproponował w 1942 r. francuski filozof i prawnik Gaston Bouthoul parafrazując przy okazji starorzymską sentencję Flawiusza Wegecjusza ( chcesz pokoju, szykuj się do wojny ) słowami chcesz pokoju, poznaj wojnę. Ilekroć w historii wydawało się ludzkości, że poznała wojnę na tyle, by z pełną świadomością jej unikać, tylekroć przekonanie to okazywało się ułudą. Trudno o bardziej wymowny przykład niż publikacja w 1913 r. książki angielskiego dziennikarza Normana Angella o niezamierzenie trafnym tytule Wielka iluzja, w której autor przepowiadał, iż wojna nie wybuchnie, bo w dobie ścisłych powiązań gospodarczych narody nie miałyby w ten sposób nic do zyskania. Rok później rozpoczął się największy konflikt w naszych dziejach, który niedługo później miał zostać przyćmiony przez tragedię II wojny światowej, zaś cały okres bywa celnie określany jako druga wojna trzydziestoletnia. Na ironię zakrawa fakt, iż czas od 1945 r., który popularnie nazywamy okresem powojennym był w rzeczywistości areną ponad 150 wojen i konfliktów wewnętrznych, w których zginęło ponad 40 mln ludzi. Mimo tego wciąż zdarzają się momenty wspominanej wielkiej iluzji, w których nagłaśniane są argumenty mające świadczyć o tym, że zjawisko wojny, o ile nie zniknie w ogóle, to będzie poddane efektywnej kontroli. Ilustracją podobnej tendencji w myśleniu była chwila przełomu w światowej polityce związana z upadkiem Związku Radzieckiego, a tym samym zakończeniem zimnej wojny. Mający wówczas nastąpić koniec Historii, co rozumiano jako bezdyskusyjne zwycię- 5

7 stwo modelu wolnorynkowej demokracji, który w krótkim czasie zdominuje cały glob, łączono z rozpoczęciem nowej ery, w której wojny będą odchodzić do przeszłości, a ich prowodyrów ukarze społeczność międzynarodowa, tak jak to miało miejsce w przypadku wymierzonej w Irak Saddama Husajna operacji Pustynna Burza w 1991 r. Nawet wśród największych optymistów trudno szukać argumentów na poparcie podobnej tezy w kontekście wydarzeń kolejnych dekad. Ostatnia wreszcie ułuda, której heroldowie głosili, że Europa jest kontynentem spokojnym, a wyzwań strategicznych dla takich organizacji jak NATO trzeba szukać poza obszarem państw członkowskich, rozwiała się w 2014 r. wraz z kryzysem na Ukrainie. Działania Rosji dowiodły, że Historia w istocie się nie skończyła, a być może nawet, jak chcą niektórzy, powraca do schematów obowiązujących w XIX wieku, związanych z podbojami terytorialnymi i agresywnym nacjonalizmem. Z pewnością zaś mamy obecnie wciąż więcej pytań niż odpowiedzi związanych z obszarem badań nad wojną i pokojem. Jeśli przyjrzeć się dokładniej, uświadomimy sobie, iż mimo kolosalnego postępu, który dokonał się na świecie w samym tylko XX i XXI wieku, wysuwane przez nas wątpliwości nie różnią się od tych, które trapiły osoby podejmujące tę problematykę setki, a nawet tysiące lat wcześniej. Dlaczego współcześnie wybuchają długotrwałe wojny mimo funkcjonowania prawa międzynarodowego wraz z Organizacją Narodów Zjednoczonych, która winna być jego strażnikiem? Mimo imponującego rozwoju gospodarczego, technologicznego i umysłowego ludzkości? Wreszcie, mimo ogromnej przewagi militarnej Stanów Zjednoczonych, pozycjonujących się wszakże jako gwarant światowego bezpieczeństwa, nad innymi państwami? Jak dzisiaj zdefiniować wojnę? Czy spełniają jej kryteria rozliczne konflikty, których antagoniści, obszar działań i przedmiot sporu nie są często jasno określone w myśl klasycznych pojęć? Czy można lege artis mówić choćby o wojnie z terroryzmem, jeśli oznacza to w ścisłym sensie walkę z pewnym sposobem prowadzenia działań? Czy adekwatną odpowiedzią na działania asymetryczne są metody konwencjonalne? Jeśli zaś uznamy terrorystów (którzy w innych okolicznościach bywają bojownikami o wolność bądź rewolucjonistami ) za przeciwników w ramach działań wojennych, to czy powinny im przysługiwać takie same prawa jak np. jeńcom w trakcie konfliktu konwencjonalnego? Idąc dalej, czy zasadne jest używanie wobec nich tortur w nadziei na uzyskanie informacji, jeśli takich samych środków nie wykorzystalibyśmy wobec własnych obywateli? Jakie kryteria musi dziś spełniać wojna sprawiedliwa, której koncept powstał przy okazji recepcji pacyfistycznego dotąd chrześcijaństwa jako kultu państwowego? Czy sprawiedliwym są działania pokroju interwencji humanitarnej, bądź też obalania re- 6

8 żimu potencjalnie zagrażającego społeczności międzynarodowej? Jak się ma w końcu problem sprawiedliwości wojny do jej legalnego umocowania? Czy pojawiające się nieuchronnie, mimo rozwoju technologii wojskowej, ofiary cywilne stanowią zło konieczne podczas prowadzenia operacji zbrojnych? Przykładowo, czy uznajemy za dopuszczalne poświęcenie życia dzieci w Pakistanie, które giną przy okazji ataków na osoby podejrzane o terroryzm, w imię tego, że dzięki temu, być może, nie zginą w przyszłości dzieci w innym miejscu świata? Jak sprofilować prawo konfliktów zbrojnych wobec nowych wyzwań współczesnego pola walki, związanych szczególnie z dehumanizacją wojny poprzez wykorzystywanie w coraz większym stopniu pojazdów bezzałogowych? Jak traktować choćby operatora powietrznego drona, siedzącego w USA, który przyciśnięciem guzika decyduje o życiu i śmierci na drugiej półkuli? Wreszcie, jeśli uznajemy wojnę, a przynajmniej możliwość jej wystąpienia, za nieodzowny element dzisiejszego świata, jak skutecznie się do niej przygotować? Z jednej strony należy wziąć pod uwagę mnogość czynników determinujących kształt współczesnego pola walki. Warto tu wspomnieć choćby o rozwijanej przez Pentagon koncepcji bitwy powietrzno-morskiej (ASB), zakładającej efektywne współdziałanie sił powietrznych, morskich, lądowych, kosmicznych, strategicznych i działających w cyberprzestrzeni. Zarazem jednak warto pamiętać, że wiele rad udzielanych niegdyś przez klasyków myślenia strategicznego w żaden sposób nie straciło na aktualności. Odnosząc się do formuły Carla von Clausevitza, wojna ani o jotę nie zmieniła swojego charakteru i wciąż stanowi kontynuację polityki prowadzoną innymi środkami choć zarazem trudno niekiedy orzec, choćby na przykładzie sytuacji za wschodnią granicą Polski, co jest jeszcze polityką, a co już wojną. Niezwykle żywotną dla współczesnej polityki Chińskiej Republiki Ludowej i wielu innych globalnych graczy materią pozostaje zaś pochodzący z VI w. p.n.e. traktat Sztuka wojenna autorstwa Sun Zi, głoszącego że szczytem umiejętności nie jest zwycięstwo w stu bitwach, ale pokonanie przeciwnika bez walki. Wzmiankowane wcześniej pytania są zaledwie wyimkiem pośród niesłychanie bogatej materii badań nad wojną i pokojem. Niniejsza publikacja ma zaś na celu nie tylko poszukiwanie odpowiedzi na te i inne dylematy, ale i stawianie kolejnych wątpliwości, niezbędnych dla twórczej i krytycznej refleksji nad tymi zagadnieniami o fundamentalnym znaczeniu. Autorzy artykułów podejmują szeroki katalog problemów ważnych i aktualnych, nawet jeśli pozornie wydawać by się mogło inaczej w przypadku wojen sprzed kilku dekad. Jacek Surzyn analizuje w przedstawionym tekście problem konfliktu izraelsko- -palestyńskiego, czyli jednego z najważniejszych, a zarazem najbardziej długowiecznych 7

9 współczesnych sporów. W różnych stadiach cechował się on zmienną intensywnością, zawsze jednak w istotny sposób oddziaływał na regionalne środowisko międzynarodowe, stanowiąc zarazem mozaikę dylematów, których nie sposób rozwiązać w sposób prosty, jak też jednocześnie uzasadnionych i wzajemnie sprzecznych racji stron konfliktu. Amerykańska percepcja wojny iracko-irańskiej z lat jest przedmiotem refleksji Katarzyny Czornik. Odbicie problemów przedstawionych przez Autorkę można znaleźć we współczesnej sytuacji regionu bliskowschodniego, który pozostaje obszarem niestabilności, zwłaszcza w perspektywie działań Państwa Islamskiego. Ostatni kontekst stanowi doskonałą ilustrację kontrowersji związanych z polityką Stanów Zjednoczonych w tej części świata, zwłaszcza względem relacji Waszyngtonu z Bagdadem i Teheranem właśnie. Agnieszka Słowińska poddaje analizie polską obecność wojskową w misji stabilizacyjnej w Iraku. Udział Polski w wojnie z reżimem Husajna oraz późniejszej okupacji kraju to z pewnością jedne z najważniejszych wydarzeń w polityce bezpieczeństwa RP po zakończeniu zimnej wojny. Rezonują one do dziś pytaniami choćby o charakter naszych relacji ze Stanami Zjednoczonymi oraz o sens prowadzenia wojskowej polityki ekspedycyjnej. Ostatni wspomniany wątek znajduje swoje miejsce również w refleksji nad wojną domową w Libii w 2011 r., która stała się udziałem Agnieszki Miarki. Ponadto, konflikt ten w naturalny sposób ogniskuje zainteresowanie badawcze z racji na postępowanie Rady Bezpieczeństwa ONZ w kontekście działań reżimu Muammara Kaddafiego wobec ludności Libii oraz sposób wykorzystania mandatu Rady przez państwa koalicji. Jedną z konsekwencji wojny libijskiej było rozpętanie konfliktu w Mali, będącego przedmiotem analizy Kamili Gal. Wydarzenia te, wraz z rozwojem sytuacji w Libii po obaleniu Kaddafiego pokazują jak trudne bywa nieraz przewidywanie skutków własnych posunięć na arenie międzynarodowej. Jest to istotne zwłaszcza gdy bierze się pod uwagę sytuację na obszarze o tak licznych i zróżnicowanych problemach jak kontynent afrykański. Tomasz Okraska porusza kwestię wojny chińsko-indyjskiej z 1962 r., a także współczesnych sporów międzynarodowych z udziałem Chińskiej Republiki Ludowej, widzianych w perspektywie strategii Pekinu. Autor dostrzega głębokie poczucie historyczności widoczne w formułowaniu chińskiej strategii, uwzględniając zwłaszcza odniesienia do rad formułowanych przez starożytnego myśliciela Sun Zi. Ewolucja charakteru współczesnych konfliktów zbrojnych na przykładzie wojny w Wietnamie jest tematem artykułu Sebastiana Tomasza Rodzika. W tekście podejmowane są problemy hybrydowości i nieregularności wojny wietnamskiej, a także umiejscowienia jej w kontekście problemu terroryzmu jako strategii prowadzenia działań wojennych, z uwzględnieniem lekcji, jakie z Wietnamu wyciągnęły inne podmioty walczące z silniejszymi przeciwnikami. 8

10 Zainteresowania Łukasza Nowoka oraz Przemysława Zawady ogniskują się na problemach wynikających z rozpadu Jugosławii. Pierwszy z Autorów diagnozuje proces odzyskiwania niepodległości przez Chorwatów, podczas gdy drugi skupia się na zagadnieniu łamania praw człowieka podczas konfliktu bałkańskiego. Wojna w b. Jugosławii pozostaje do dziś ważnym punktem kontrowersji historiograficznych, jak również wciąż rzutuje na niestabilną sytuację republik powstałych po rozpadzie państwa, zwłaszcza Bośni i Hercegowiny. Magdalena Rajzer podejmuje kwestię tortur w epoce walki z terrorem, zwracając uwagę na problemy definicyjne związane z tym pojęciem. Szczególnie dyskusyjny charakter miała w ostatnich latach praktyka waterboardingu, stosowanego przez Stany Zjednoczone wobec podejrzanych o terroryzm. Autorka nawiązuje również do kontrowersji związanych z funkcjonowaniem więzień Guantanamo oraz Abu Ghraib. Formalno-prawny status separatystów w obliczu konfliktu zbrojnego jest przedmiotem refleksji w tekście Katarzyny Koniecznej. Problem ten wydaje się coraz bardziej aktualny wobec trudności z ustaleniem statusu członków różnego rodzaju grup podejmujących walkę z przeciwnikiem o charakterze państwowym. Związane z licznymi kontrowersjami jest choćby rozgraniczenie i przełożenie na praktykę pojęć takich jak separatysta, terrorysta czy kombatant. Georges Clemenceau rzekł niegdyś, iż wojna jest zbyt poważną sprawą by można ją pozostawić wojskowym. Charles de Gaulle z kolei, z identycznego powodu nie uważał za słuszne powierzanie jej politykom. Nie ulega zaś wątpliwości, iż wojna jest istotnie zbyt poważną sprawą by zaniechać pogłębionej refleksji nad nią. Żywiąc nadzieję, iż niniejszy tom wniesie swój wkład w ten obszar rozważań, zapraszam Państwa do krytycznej lektury. Tomasz Okraska 9

11

12 Jacek Surzyn Konflikt izraelsko-palestyński. Rokowania na rozwiązanie. Trochę historii Nie ulega wątpliwości, że Bliski Wschód stale jest jedną z najbardziej zapalnych części świata 1. To na tym obszarze w Iraku i Afganistanie tzw. świat zachodni, a właściwie Stany Zjednoczone wspomagane przez sojuszników, prowadzi i prowadził krwawe wojny. Od kilku lat w Syrii toczy się okrutna wojna domowa, która praktycznie zaczyna przemieniać się w konflikt międzynarodowy (zob. powstanie na obszarach Syrii i Iraku tzw. Wolnego Państwa Islamskiego i konsekwencje, które z tego faktu wynikają). Interwencje te uświadomiły zarazem nowy współczesny paradygmat prowadzenia działań zbrojnych odmienny od klasycznych zmagań militarnych znanych w XX wieku. Stanowią one bowiem dobry przykład konfliktów asymetrycznych, zrywając ze schematem myślenia o wojnie w kategoriach zdobywania określonego terytorium wroga, zniszczenia jego siły żywej, pokonania go w klasycznej bitwie w ramach szerszej operacji militarnej. Prowadzone przez Amerykanów i zachodnich sojuszników działania w Iraku i Afganistanie mają inny wymiar, ponieważ, poza początkową fazą wojny w Iraku, nie toczy się w nich otwartych bitew z umundurowaną i podlegającą ogólnie przyjętym regułom wojskowym armią. Tutaj przeciwnik działa inaczej: jest nieumundurowany, operuje w małych grupach, zazwyczaj jest też lekko uzbrojony (bez ciężkiego militarnego sprzętu), skupia się na podkładaniu bomb, atakuje z zasadzki patrole, ostrzeliwuje bazy wojskowe, dokonuje zamachów i ataków terrorystycznych (często samobójczych). Wojny te rozpętano przynajmniej werbalnie w imię światowej walki z terroryzmem, mają więc także 1 Literatura dotycząca sytuacji w regionie, a konkretnie omawianego konfliktu jest bardzo obszerna i nie sposób nawet w części jej tu przywołać. Oczywiście poza monografiami i opracowaniami omawiającymi kompleksowo zagadnienie zarówno w kontekście historycznym, newsy z Bliskiego Wschodu niemal każdego dnia pojawiają się w kanałach informacyjnych stacji z całego świata, a także w prasie. W swoim tekście ograniczyłem się zasadniczo do kilku wybranych pozycji, wśród których dominują pozycje anglojęzyczne. Pominąłem praktycznie wiadomości prasowe i informacyjne. 11

13 Jacek Surzyn charakter podkreślany, zwłaszcza za rządów prezydenta George a Busha krucjaty cywilizowanego (czytaj: zachodniego) świata walczącego z terrorystami i fundamentalistami, którzy chcą pogrążyć świat w totalnej destrukcji. To, jaki przyniosły efekt i jak w ich wyniku zmieniła i zmienia się sytuacja w omawianym regionie pozostaje oczywiście sprawa otwartą i skłania do polemiki, która przekracza ramy zakreślonego tu tematu. Należy wszak pamiętać, że na tym obszarze już siódmą dekadę, dokładnie od 1948 roku toczy się z różnym natężeniem konflikt, na który zresztą w różnym stopniu wpływają opisane wydarzenia w Afganistanie i Iraku, czy Syrii. Jest to konflikt, który dziś najczęściej przedstawiany jest jako konflikt izraelsko-palestyński, choć niektórzy traktują go w szerszym rozumieniu jako konflikt izraelsko-arabski. W prezentowanym tekście konflikt ten będę rozumiał jako konfrontację izraelsko-palestyńską, ponieważ wydaje się, że takie określenie lepiej oddaje istotę zagadnienia. Praktyka stosowania terminu konfliktu izraelsko-arabskiego nosi w sobie silną konotację ideologiczną ujmuje bowiem zagadnienie w szerszych kategoriach odwołujących się do stawiania naprzeciwko siebie dwóch światów. Z jednej strony świata arabskiego, rozumianego w szerszym cywilizacyjnym znaczeniu, a z drugiej żydowskiego, czyli wykraczającego daleko poza granice samego Izraela i dotyczącego światowej diaspory. Przekonuje mnie jednak inne nastawienie mianowicie że konflikt należy ograniczyć do starcia dwóch bliskowschodnich narodów, których historie splotły się ze sobą w nierozerwalnych więzach. W kontekście historycznym można mówić o konflikcie izraelsko-arabskim, lecz aktualnie, od czasu zakończenia tzw. wojny Jom Kippur, konflikt zmienił charakter, ponieważ kraje arabskie (wpierw Egipt, później Jordania i inne) przekonały się, że nie są w stanie militarnie pokonać Izraela i jedynym wyjściem realizującym jednak wyłącznie partykularne interesy tych państw jest ułożenie bilateralnych relacji ze zwycięskim państwem żydowskim 2. Otworzyło to drogę do poprawy stosunków i stopniowej normalizacji sytuacji międzypaństwowej wokół granic Izraela, czego efektem było podpisanie traktatu pokojowego najpierw z Egiptem (26 marca 1979 r.), a później z Jordanią. Także stosunki państwa żydowskiego z trzecim sąsiadem, Syrią, poprawiały się, choć do zawarcia pokoju oficjalnie nie doszło. Można zatem stwierdzić, że bezpośrednia konfrontacja izraelsko-arabska zakończyła się. Wycofanie się krajów arabskich z otwartej wojny z Izraelem rozpoczętej jak wiadomo wraz z odrzuceniem rezolucji ONZ o podziale 2 Całość konfliktu wyczerpująco opisują: K.E. Schulze, Konflikt arabsko-izraelski, Warszawa 2010; J.L. Gelvin, Konflikt izraelsko-palestyński, Kraków Szczególnie ta druga pozycja dość wyjątkowa na polskim rynku wydawniczym próbuje ukazać konflikt w szerokim historycznym kontekście rodzenia się z jednej strony idei państwa żydowskiego pod koniec XIX wieku w ramach ruchu syjonistycznego T. Herzla, z drugiej powstania i rozwoju arabskiej świadomości narodowej. Wszystko to opisane jest w szerokiej perspektywie polityczno-społecznych uwarunkowań Bliskiego Wschodu od drugiej połowy XIX w. 12

14 Konflikt izraelsko-palestyński. Rokowania na rozwiązanie. Palestyny z 29 listopada 1947 roku sprowadziło konfliktu do formatu, w którym jedną ze stron pozostali sami Palestyńczycy (od końca lat 70. reprezentowani przez OWP), w pośredni sposób wspierani przez swych arabskich braci 3. Tym samym konflikt na Bliskim Wschodzie osiągnął wymiar starcia izraelsko-palestyńskiego i taki charakter ma dzisiaj, zatem próby jego rozwiązania muszą w pierwszym rzędzie ograniczać się do bezpośrednio zainteresowanych, czyli Izraela i Palestyny, choć oczywiście udział innych państw arabskich (a także ich pośrednictwo w rozmowach) z najbliższej perspektywy wydaje się konieczny 4. Bez wątpienia jednak kompromis musi być osiągnięty w wyniku obopólnej zgody i woli działania Izraela oraz Palestyńczyków i tylko w ramach takiej opcji należy szukać pozytywnego rozwiązania. Zarazem żadna inicjatywa w tym krajów arabskich nie ma większych szans powodzenia bez kompleksowego rozwiązania tzw. problemu palestyńskiego. Dobra wola obu stron i bezpośrednie rokowania wydają się w tej kwestii warunkiem podstawowym w rozumieniu conditio sine qua non. Niestety dotychczasowa, 63-letnia historia konfliktu, nie daje wielu powodów do optymizmu. Wszelkie podjęte w przeszłości działania, choć doprowadziły do unormowania relacji Izraela z sąsiadującymi krajami arabskimi, w kwestii palestyńskiej, a więc jądra konfliktu, nie przyniosły satysfakcjonujących rozstrzygnięć. Należy wręcz podkreślić, że poszczególne fazy konfliktu, wyznaczane rytmem otwartych wojen izraelsko-arabskich (w skrócie pisze się o czterech takich wojnach: pierwsza z lat , druga zwana wojną sueską z roku 1956, trzecia wojna sześciodniowa z 1967 roku 5 i czwarta zwana Jom Kippur lub wojną Ramadan z 1973 roku), a potem starć izraelsko-palestyńskich (izraelski atak na Liban w 1982 r. w celu zniszczenia OWP, dwie intifady na Terenach Okupowanych, wojna Izraela z Hezbollahem w południowym Libanie w 2006 r., konfrontacja z Hamasem w Strefie Gazy), doprowadziły w efekcie do pojawienia się nowych faktów w stosunku do sytuacji z 1947 roku, które to fakty w zasadniczy sposób zmieniły uwarunkowania dla ewentualnych negocjacji pokojowych (mam tu na myśli: problem palestyńskich uchodźców, kwestię Ziem Okupowanych, powstanie żydowskich osiedli 3 Poparcie dla sprawy palestyńskiej wśród krajów arabskich jest znakomitym przykładem wewnętrznych podziałów i rywalizacji o dominację nad cały regionem w świecie arabskim. Jest to podział przede wszystkim na linii sunnici-szyici, wspierający różne odłamy Palestyńczyków ostro rywalizujące między sobą (aktualnie przede wszystkim Fatah prezydenta Abbasa głównie Arabia Saudyjska i Katar, oraz Hamas wraz z Hezbollahem pozostające pod silnym wpływem Iranu). 4 Gelvin pisze o tym tak: Przez czterdzieści pięć lat, które minęły od roku 1948 do 1993, niemal cały świat wolał postrzegać zmagania o Palestynę jako spór izraelsko-arabski [ ]. Teraz dzięki perspektywie, jaką daje nam historia, jesteśmy mądrzejsi. Konflikt izraelsko-arabski stanowił zaledwie jeden z etapów zmagań, które wróciły już do punktu wyjścia i których nie zdoła zakończyć żaden pokój pomiędzy Izraelem a państwami sąsiednimi. Jedynie strony bezpośrednio zaangażowane mogą położyć im kres, J.L. Gelvin, op. cit, s. IX. 5 Z wielu pozycji opisujących w szerokim kontekście wojnę sześciodniową wraz z jej konsekwencjami wymienię tylko: R. Parker, The Six-Day War A Retrospective, Gakianesville

15 Jacek Surzyn na tych terenach, problem Strefy Gazy). W wymiarze szerszym, konflikt bliskowschodni w różnym stopniu angażował także mocarstwa światowe (zob. bezpośrednią interwencję Brytyjczyków i Francuzów w wojnie o Kanał Sueski w 1956 roku) w okresie zimnej wojny, otwierając tym samym kolejny obszar niebezpiecznej rywalizacji między wrogimi blokami. Oczywiście nie sposób nie wspomnieć w tym miejscu o jeszcze jednej, kto wie czy nie najważniejszej konsekwencji starcia Izrael świat arabski. Chodzi mianowicie o problem światowego terroryzmu, który po 11 września 2001 roku został niemal w całości (co wydaje się przesadą) sprowadzony do radykalnego islamskiego fundamentalizmu. Taka klasyfikacja okazała się o tyle łatwa, że rzeczywiście terroryzm stał się narzędziem walki strony arabskiej (palestyńskiej: OWP, czy Hamasu i wielu pomniejszych organizacji czasami niezależnych, czasami powiązanych z tymi największymi), a Al Kaida, przynajmniej werbalnie, do tego konfliktu także się odwoływała. Zresztą wiele krajów arabskich swą międzynarodową politykę opierało (zob. Irak Husajna), lub nadal opiera (Iran) na antyizraelskiej retoryce. Wszystko to sprawia, że w przypadku rzeczonego konfliktu mamy do czynienia z zagmatwaną i skomplikowaną sytuacją, w której niełatwo znaleźć drogi prowadzące do ewentualnego rozwiązania. Wielu obserwatorów i znawców zagadnienia wyraża zatem sceptycyzm w kwestii perspektyw trwałego pokoju w regionie. Można by więc trochę ironicznie stwierdzić, że konflikt izraelsko-palestyński osiągnął pewien stan stabilności i ma się dobrze, być może nawet trwale wpisując się w stosunki międzynarodowe w regionie i w światową politykę. Na Bliskim Wschodzie bez zmian ta parafraza tytułu sławnej książki Ericha Marii Remarque a najlepiej oddaje sytuację w omawianym regionie. Od trzech dekad obie strony tkwią w stanie wojny pozycyjnej charakterystycznej dla pierwszej wojny światowej, w której główne siły wrogich bloków nie były w stanie wykonać decydującego uderzenia. Paradoksalnie, dzisiejsza sytuacja stron konfliktu może nasuwać skojarzenia z wojennymi zmaganiami państw centralnych i ententy. Wydawać by się mogło, że przedstawione tu porównanie nie może być przyjęte przede wszystkim dlatego, że konflikty te różnią się w swej istocie, to znaczy w pierwszej wojnie światowej rywalizacja stron przebiegała w wymiarze symetrycznym, czyli między zwalczającymi się blokami istniała względna równowaga sił i środków (oczywiście wiadomo, że państwa trójporozumienia miały potencjalną przewagę, lecz w początkowym okresie była ona równoważona większą gotowością i sprawnością Niemiec, które były najlepiej pod każdym względem do wojny przygotowane). W przypadku starcia izraelsko-palestyńskiego pozornie mamy do czynienia z sytuacją odmienną, to znaczy z założenia wydaje się, że jest to konflikt asymetryczny charakteryzujący się nierównowagą zmagających się stron. Brak zatem podstawowej spójności umożliwiającej doszukiwania się podobieństw. Niemniej pogląd ten nie jest słuszny, ponieważ jest zbyt powierzchownym, schematycznym ujęciem 14

16 Konflikt izraelsko-palestyński. Rokowania na rozwiązanie. istoty starcia izraelsko-palestyńskiego. W konflikcie między Izraelem a Palestyńczykami aktualnie (mniej więcej od trzech dekad) mamy do czynienia ze stanem beznadziejnej wojny pozycyjnej bez większych perspektyw na odmianę tej wyczerpującej dla obu stron sytuacji chyba że nastąpi zasadnicza zmiana w obszarze około-konfliktowym (analogicznie, jak w przypadku pierwszej wojny światowej rozstrzygająca okazała się owa zmiana sytuacji około-konfliktowej, to znaczy obalenie caratu i rewolucja w Rosji oraz przystąpienie do wojny Stanów Zjednoczonych) zmuszająca jedną ze stron (lub obie) do porzucenia starego paradygmatu działań i szukania nowych rozwiązań. Spróbujmy teraz przedstawić, co musiałoby się zmienić, aby do takiej sytuacji doszło. Założenia metodologiczne Tytułem wstępu konieczne wydaje się przedstawienie pewnych założeń metodologicznych, które pomogą zdiagnozować analizowany konflikt. Należy rozpocząć od wskazania, jakie właściwie strony biorą w nim udział. W pierwszej fazie (praktycznie do wojny Jom Kippur) należy mówić o konflikcie izraelsko-arabskim, zatem z jednej strony barykady stanęło w pełni uformowane państwo żydowskie, z drugiej plejada państw arabskich będących na różnym poziomie rozwoju państwowego. Współcześnie, jak wspomniałem, jest to starcie izraelsko-palestyńskie. To ważne rozróżnienie, ponieważ sprowadza na właściwe tory istotę samego konfliktu. Nie można bowiem bezkrytycznie przyjmować, że w regionie mamy do czynienia z antagonizmem między światem arabskim z jednej strony, a państwem Izrael z drugiej, co wiązałoby się z szerszym kontekstem konfliktu pojmowanego w kategoriach Żydzi Arabowie, a nawet w kategoriach konfrontacji: świat Zachodu ogólnie pojęty świat islamu, zatem przejaw globalnej wojny cywilizacji, której ów konflikt jest elementem składowym. Takie myślenie nie jest pozbawione podstaw, jednak wydaje się zbyt skrajne, ponieważ nie należy w tak dużym stopniu łączyć walki Izraela i Palestyńczyków z nowym (myślę tu o sytuacji po ataku na World Trade Center) wymiarem światowego terroryzmu i wojną z nim. Mimo wszystko, są to dwa różne konflikty: terroryzm w wymiarze globalnego zagrożenia ma nie pozostając obojętnym wobec faktu że Al-Kaida wielokrotnie odwoływała się do argumentu obrony Palestyńczyków (zob. retorykę zamachów z 11 września 2001 r.) dziś niewiele wspólnego z rywalizacją na Bliskim Wschodzie, nawet jeśli werbalnie się do niej odwołuje. Jeśli mówić w przypadku terroryzmu o sprawie palestyńskiej, to tylko w sensie instrumentalnym, wykorzystywanym w sferze retoryki, bez realnej próby zaangażowania się i wpłynięcia na sam konflikt. Wskazując więc na strony konfliktu należy precyzyjnie mówić o Izraelu (a nie o Żydach w ogóle, ponieważ nie jest to również konflikt żydowsko-arabski) i Palestyńczykach. Jedynie w granicach wyznaczonych przez 15

17 Jacek Surzyn interesy tych dwóch stron należy poszukiwać rozwiązań konfliktu, co oczywiście nie wyklucza stymulującej roli (i interesów) stron trzecich. Podstawowym założeniem winno być zatem przyjęcie, że w tym przypadku mamy do czynienia z konfliktem bilateralnym i tylko w takim układzie jest możliwe (bądź niemożliwe!) jego sensowne rozwiązanie. Oczywiście trzeba pamiętać, że początkowo wojna na Bliskim Wschodzie miała charakter starcia izraelsko-arabskiego, co wpisywało się zresztą w szerszą płaszczyznę konfliktu dwóch bloków politycznych, które widziały w Bliskim Wschodzie kolejne miejsce globalnej rywalizacji o obszary wpływów. Ta pierwsza faza konfliktu zakończona została faktycznie wojną Jom Kippur. Kolejne wojny miały już odmienny charakter i na kanwie porozumień pokojowych zawartych przez Izrael najpierw z Egiptem (Camp David, 1978 r.), a później z Jordanią, przybrały obecną postać konfrontacji izraelsko- -palestyńskiej, co potwierdziły wydarzenia np. z pierwszej i drugiej wojny libańskiej, jako bądź co bądź formalnie prowadzonych przez Izrael działań zbrojnych na obszarze innego państwa (Libanu). Co jednak wynika z przyjęcia, że stronami konfliktu są Izrael (a nie Żydzi w ogóle) i Palestyńczycy (a nie Arabowie w ogóle)? Założenie to jest decydujące, ponieważ pozwala właściwie opisać charakter konfliktu i jego istotę, a więc umożliwia postawienie diagnozy i ocenę rokowań na skuteczne rozwiązanie. Wydaje się bowiem, że przynajmniej częściowo brak rozwiązania konfliktu i w przeszłości i współcześnie wynika ze zbyt szerokiego jego pojmowania, to znaczy łączenia jego rozwiązania z szerszym kontekstem rywalizacji w regionie i interesów stron, które na Bliskim Wschodzie odgrywają lub chcą odgrywać jakąś rolę i realizować własne interesy. Mam tu na myśli przede wszystkim Iran i kraje arabskie o szerszych ambicjach politycznych (Arabia Saudyjska, w mniejszym stopniu Turcja i Egipt) zmierzające do dominacji w regionie. W aktualnej sytuacji politycznej z obu stron w konflikcie biorą udział trzej liczący się gracze, to znaczy z jednej strony jest Izrael, niepodległe, autonomiczne państwo, z drugiej strony są Palestyńczycy, których oficjalnie w wymiarze politycznym na zewnątrz reprezentuje Autonomia Palestyńska twór powstały w wyniku procesu zapoczątkowanego porozumieniami z Oslo. Faktycznie jednak strona palestyńska jest reprezentowania przez dwa duże i niezależne względem siebie ciała polityczne. Jednym z nich jest Fatah organizacja, która zdominowała OWP i jest dzisiaj oficjalnym dysponentem Autonomii Palestyńskiej. Fatah uznaje się na arenie międzynarodowej za reprezentanta Palestyńczyków, uczestniczył i uczestniczy on w rozmowach z Izraelem, a także podpisywał z nim wszystkie porozumienia. Drugim reprezentantem strony palestyńskiej od kilku lat jest Hamas, niekwestionowany zwycięzca demokratycznych wyborów przeprowadzonych na obszarze Autonomii w 2006 roku i przeciwnik Fatahu. 16

18 Konflikt izraelsko-palestyński. Rokowania na rozwiązanie. Założony w 1987 roku Hamas 6 odwołujący się w przeciwieństwie do świeckiego Fatahu do tradycji religijnej, jest organizacją uznawaną zarówno przez Izrael, jak i większość świata za terrorystyczną (odpowiedzialną za krwawe akty terroru wobec Izraela), co odbiera mu wszelką legitymację międzynarodową. Przeprowadzone pod naciskiem głównie Unii Europejskiej wybory z roku 2006 do dzisiaj wielu przywódcom zachodnim odbijają się czkawką, ponieważ były to pierwsze w pełni demokratyczne wybory w Autonomii, które zakończyły się zwycięstwem krwawej terrorystycznej organizacji nie uznawanej na Zachodzie, co mocno skomplikowało sytuację samych Palestyńczyków i to zarówno wewnętrzną (rywalizacja Fatahu z Hamasem), jak i zewnętrzną doprowadzając do faktycznego bojkotu nowego rządu Autonomii. W roku 2008 doszło do zbrojnego zamachu Hamasu na struktury Fatahu w Strefie Gazy, co ostatecznie doprowadziło do opanowania tego obszaru i podziału części palestyńskiej. Wspomnieć należy jeszcze o innym ważnym graczu w tym obszarze (jego rola systematycznie rośnie) choć bezpośrednio nie reprezentującym strony Palestyńskiej, ale wspomagającym Hamas to znaczy o szyickim Hezbollahu, który współrządzi w Libanie (a właściwie niezależnie rządzi południem tego kraju), i z którym Izrael stoczył w 2006 roku wojnę przez wielu w samym Izraelu uważaną za wojnę przegraną. Hezbollah, klient Teheranu, jest organizacją wspomagającą (a może nawet stymulującą) działania Hamasu, lecz ostatecznie w kontekście strategicznym nie liczy się jako strona, która może wpłynąć decydująco na losy konfrontacji izraelsko-palestyńskiej. Strony konfliktu Izrael Izrael wyszedł zwycięsko ze wszystkich konfrontacji zbrojnych z Arabami, udało mu się także unormować stosunki polityczne z najbliższymi sąsiadami, Egiptem i Jordanią, co ostatecznie oddaliło zagrożenie całkowitego unicestwienia kraju. Izrael uzyskał także przewagę nad Syrią i od wojny Jom Kippur okupuje Wzgórza Golan, co praktycznie neutralizuje zagrożenie syryjskie, zwłaszcza, że Syria po militarnych klęskach i normalizacji w stosunkach między wspomnianymi Egiptem i Jordanią a państwem żydowskim utraciła tradycyjnych sojuszników i raczej przez całe lata z różnym skutkiem próbowała umac- 6 Klasyczną pozycją o Hamasie jest książka: M. Levitt, Hamas polityka, dobroczynność i terroryzm w służbie dżihadu, Kraków

19 Jacek Surzyn niać swą pozycję w Libanie, a w ostatnim czasie staje się coraz bardziej zależna od Iranu 7. Od roku 2011 pogrążona w chaosie wojny domowej praktycznie przestała liczyć się jako państwo w rywalizacji z Izraelem (co oczywiście nie sprawia, że nie stanowi dla Izraela zagrożenia). Z grubsza można więc przyjąć, że z arabskimi sąsiadami, a dawniej wrogami, Izrael osiągnął jakiś etap normalizacji stosunków. Oczywiście do pewnej zmiany sytuacji może doprowadzić trwająca wojna w Syrii i niewiadoma związana z Irakiem po opuszczeniu tego kraju przez wojska amerykańskie. Dla Izraela ważna pozostaje jeszcze kwestia Libanu, którego największym problemem jest Hezbollah. Bez wątpienia jest on realnym zagrożeniem dla Izraela, zwłaszcza jako narzędzie realizacji polityki Teheranu i wsparcie dla Hamasu, a zatem jako czynnik konieczny do uwzględnieniu w relacjach izraelsko-palestyńskich. Dla szyickiego Iranu Hezbollah jest ważnym elementem budowania silnej pozycji w całym regionie i to nie tylko wobec Izraela, względem którego Teheran nie kryje wrogich zamiarów, lecz także wobec sunnickich krajów arabskich. Teheran gra tu kartą obrońcy szyitów i staje tym samym do konfrontacji wewnątrz- -arabskiej o dominację w tym świecie. Sytuacja w Libanie jest więc tym czynnikiem, który Izrael osłabia zwłaszcza, że na militarne pokonanie Hezbollahu, co pokazała interwencja w 2006 roku, szans wielkich nie ma. Analizując pozycję strategiczną Izraela w regionie w ujęciu szerszym, niedotyczącym tylko bezpośrednich sąsiadów, należy zauważyć, że z jego perspektywy sytuacja w ostatnich latach ulega stałemu pogorszeniu. Przede wszystkim Izrael traci (już stracił?) ważnego sojusznika w świecie arabskim, to znaczy Turcję. Stosunki izraelsko-tureckie nie były jeszcze tak złe, jak obecnie. Przyczyn pogorszenia na linii Ankara-Tel Awiw jest kilka, lecz najogólniej mówiąc mają one swe podstawy w przemianach politycznych zachodzących w obu krajach w ostatnich latach. Decydujące wydaje się przejęcie w Turcji władzy przez AKP (Partię Sprawiedliwości i Rozwoju). Przywódca partii i nowo wybrany prezydent kraju Recep Erdogan nie jest dobrze nastawiony do współpracy z Izraelem, co w kontekście niesławnych incydentów, które zaszły między obu krajami (chodzi głównie o akcję izraelskich komandosów przeciwko próbie przełamania blokady Strefy Gazy zakończonej zabiciem kilku obywateli tureckich. Rząd Erdogana zażądał przeprosin, Izrael się z nimi ociągał i w konsekwencji Turcy podjęli kroki polityczne). Z drugiej strony, rząd premiera Netanjahu również wykazuje dystans w kontaktach z Turcją. Dla Izraela utrata poparcia 7 Dla lepszej orientacji w historii konfliktów Izraela z arabskimi sąsiadami kilka wybranych pozycji.: I. Abu Lughod, The Arab-Israeli Confrontation of June 1967: An Arab Perspective, Evanston 1987 (to znakomita pozycja, jak wskazuje tytuł, ukazująca arabski punkt widzenia dotyczący nie tylko samej wojny z 1967 roku, ale przede wszystkim jej konsekwencji dla świata arabskiego w kolejnych latach); M. Bar On, The Gates of Gaza: Israel s Road to Suez and Back , New York 1994; M. J. Cohen, The Origins and Evolution of the Arab-Israeli Conflict, Berkeley-London 1987; The Israel-Arab Reader: A Documentary History of the MIddle East Conflict, ed. by W. Laqueur, New York

20 Konflikt izraelsko-palestyński. Rokowania na rozwiązanie. Turcji jest na pewno ciosem (zwłaszcza w sferze wojskowej i wywiadowczej), dla Turcji zaś strata wydaje się niewielka w dalszej perspektywie, w kontekście prowadzonej przez Ankarę rywalizacji o hegemonię w regionie może nawet przynieść korzyści. Drugim czynnikiem osłabiającym Izrael jest stałe zagrożenie z strony wspomnianego Iranu i jego programu nuklearnego. Ewentualne zbudowanie przez Teheran bomby atomowej nie musi oczywiście prowadzić do rozpętania wojny jądrowej, ale posiadanie przez Iran takiej broni dramatycznie pogarsza sytuację strategiczną państwa żydowskiego odbierając mu bezwzględną pozycję militarnego hegemona w regionie. Prawdę mówiąc, Izrael nie może do tego dopuścić, choć znajduje się w trudnym położeniu, gdyż w aktualnych warunkach nie sposób już przeprowadzić np. otwartego ataku lotniczego, jak Izrael uczynił wobec Iraku w latach 80., czy też wobec Syrii kilka lat temu. W tym przypadku zagrożenie Izraela będzie stale rosło, chyba że na jakąś zdecydowaną akcję przeciw Teheranowi zdecyduje się Zachód (Stany Zjednoczone) i uczyni to na tyle skutecznie, by zniszczyć irański program jądrowy. Trzecim elementem wyznaczającym położenie Izraela w konflikcie z Palestyńczykami jest ogólna sytuacja w świecie arabskim w konsekwencji arabskiej wiosny i wojny domowej w Syrii, która może w zasadniczy sposób zmienić konfigurację polityczną Bliskiego Wschodu, burząc stabilny i bez wątpienia korzystny dla Izraela status quo. Szczególnie ważny jest dla Izraela kierunek zmian zachodzących w Egipcie, gdzie po zdobyciu władzy przez Bractwo Muzułmańskie, zaczęła się szersza współpraca z Hamasem przeciwko Izraelowi, choć została ona zatrzymana przez dokonany przez wojsko faktyczny zamach stanu, co pozwoliło przywrócić w relacjach obu krajów korzystny stan współpracy. Dla pełniejszego obrazu należy jeszcze nieco miejsca poświęcić sytuacji wewnętrznej Izraela. W tym przypadku również odbierane są sygnały negatywne, które nie sprzyjają umocnieniu kraju. Oczywiście państwu żydowskiemu nie grożą żadne wzburzenia na podobieństwo arabskiej wiosny. W obliczu zewnętrznego zagrożenia społeczeństwo Izraela wykazuje dużą stabilność. Widoczne są jednak zmiany w sferze społecznej i politycznej. 31 marca 2009 roku, po rozpadzie rządu Ehuda Olmerta i powszechnych wyborach, do władzy doszedł prawicowy gabinet pod przywództwem Benjamina Netanjahu (z partii Likud), co zaostrzyło izraelski kurs wobec Palestyńczyków. W niemałym stopniu przyczynił się do tego poza radykalnym i nieprzejednanym stanowiskiem samego premiera udział w rządzie skrajnie prawicowej partii pod przywództwem Avigdora Liebermanna, który jako Minister Spraw Zagranicznych jednoznacznie dał do zrozumienia, że rozmów z Palestyńczykami na dotychczasowych zasadach nie będzie (już na wstępie urzędowania praktycznie wypowiedział porozumienie z Annapolis ostatnią dużą inicjatywę amerykańską i międzynarodową). W samym Izraelu widoczny jest coraz 19

21 Jacek Surzyn większy wpływ postaw radykalnych, którym na pewno sprzyja rosnąca rola pokolenia nowej emigracji, głównie z krajów byłego Związku Radzieckiego, odmiennej kulturowo i mentalnie od tradycyjnej izraelskiej diaspory aszkenazyjskiej i sefardyjskiej. Właśnie Liebermann, emigrant rosyjski, jest reprezentantem tej grupy, która charakteryzuje się specyficznymi poglądami odnoszącymi się do Palestyńczyków i w ogóle arabskich sąsiadów. Również postawa premiera Netanjahu sprzyja konfrontacji, co częściowo pogorszyło relacje Izraela ze Stanami Zjednoczonymi. Izrael stopniowo będzie więc stawał wobec, po pierwsze, pogarszającej się sytuacji geopolitycznej połączonej z narastaniem napięć społecznych, mając na razie perspektywę radykalnego rządu podsycającego nastroje i funkcjonującego bez jakiegoś sensownego, długoterminowego planu działania. Strony konfliktu Palestyńczycy Po drugiej stronie barykady stoją Palestyńczycy, których sytuacja ogólna nie wydaje się lepsza od Izraela, a dodatkowo skomplikował ją poważny problem wewnętrznego podziału, który dla sprawy palestyńskiej może mieć katastrofalne skutki. Po przegranych przez Arabów wojnach z Izraelem, Palestyńczycy stopniowo zaczęli wyłaniać się jako samodzielna siła polityczna. Szybko przywódczą rolę zaczęła odgrywać OWP z jej najsilniejszą frakcją Fatahu, na czele której w latach siedemdziesiątych stanął charyzmatyczny Jaser Arafat. Kryzys nastąpił w momencie izraelskiej inwazji na Liban w 1982 roku, zmuszając OWP do opuszczenia tego kraju i przenosin do Tunisu. Sytuacja OWP poprawiła się znacznie dopiero w wyniku porozumień z Oslo, gdzie, po pierwsze, uznano organizację za jedynego przedstawiciela negocjacyjnego Palestyńczyków, po drugie, to właśnie OWP i Fatah przejęły kontrolę nad powstającą Autonomią Palestyńską. Prezydentem Autonomii został Arafat. Fatah przejął kontrolę nad administracyjnymi strukturami Autonomii i samodzielnie sprawował władzę, wojując zarówno dyplomatycznie, jak i zbrojnie (zob. druga intifada) z Izraelem, ale też z przeciwnikami politycznymi. Diametralną zmianą okazały się pierwsze wolne wybory w Autonomii i dojście do władzy Hamasu (premierem z ramienia tej organizacji został Ismail Hanija). Śmierć Arafata w 2005 roku i objęcie przywództwa przez Mahmuda Abbasa (Abu Mazena) osłabiła Fatah, na dodatek rząd Haniji od początku jest bojkotowany zarówno przez Izrael, jak i społeczność międzynarodową. Apogeum wewnętrznych problemów to wybuch otwartych walk między Fatahem i Hamasem i ostateczne opanowanie Strefy Gazy przez Hamas, co doprowadziło do faktycznego podziału terenu Autonomii oraz ograniczyło oficjalną i uznawaną władzę prezydenta Mahmuda Abbasa jedynie do Zachodniego Brzegu. W kontekście dwuwładzy i wewnętrznych sporów wśród Palestyńczyków trudno mówić nawet o powrocie do stołu negocjacyjnego. Hamas umocnił się w walce 20

22 Konflikt izraelsko-palestyński. Rokowania na rozwiązanie. z Fatahem, choć początkowo wydawało się, że w Strefie Gazy nie ma zbyt dużych szans ze względu na zarządzoną ścisłą blokadę ze strony Izraela i wspomniany bojkot. Ponadto sytuacja wewnątrz Strefy nie była dla Hamasu łatwa. Musiał wpierw umocnić władzę walcząc z różnymi grupami interesu i klanami korzystającymi i kontrolującymi sytuację wewnątrz Strefy. Dodatkowo na tym terenie zawsze silna była działalność różnych grup niezależnych bojowców atakujących Izrael na własną rękę i pozostających poza kontrolą. Ataki z kolei wywołują reakcje strony izraelskiej podsycając konflikt i pogarszając ogólną sytuacji w Strefie (głównie ludności cywilnej). Hamas stanął więc przed niełatwym zadaniem ustabilizowania sytuacji i przede wszystkim wyjścia z izolacji, w której się znalazł. W pewnym sensie pomogła mu w tym interwencja Izraela w Libanie przeciw Hezbollahowi, co zresztą było reakcją na przemyślaną i skoordynowaną akcję tych dwóch ugrupowań. Najpierw Hamas zaatakował i porwał żołnierzy izraelskich, następnie to samo w potyczce w pobliżu sławnych Farm Szeba uczynił Hezbollah. W efekcie premier Izraela Olmert pod wpływem jastrzębi i dowódców wojskowych zdecydował się na operację militarną w Libanie. Wojna nie zakończyła się sukcesem Izraela, a korzyści przyniosła Hezbollahowi (choć poniósł dotkliwe straty w rozbudowywanej na południu Libanu infrastrukturze militarnej), ale być może przede wszystkim Hamasowi. Należy zaznaczyć, że po wojnie w Libanie w stosunkach między Izraelem i Hamasem zapanował rozejm, przerwany dopiero ostrą reakcją armii izraelskiej na prowokacje rakietowe ze strony Strefy Gazy (operacja Płynny Ołów na przełomie 2008 i 2009 roku). Nasilenie konfliktu nastąpiło w ostatnim czasie, podczas niedawnej interwencji Izraela w Strefie jako odpowiedzi na ostrzał rakietowy. Władza Hamasu umocniła się na tyle, że dzisiaj już w ewentualnych rozmowach pokojowych nie sposób go ignorować, głównie z dwóch powodów. Po pierwsze, sam Hamas prowadzi bardziej racjonalną politykę wobec Izraela zdając sobie sprawę, że jego siła polityczna wśród Palestyńczyków również na Zachodnim Brzegu jest duża i zagrażająca Fatahowi, zatem istnieje szansa na przejęcie pełni władzy warunkiem tego jest uzyskanie pewnej neutralności strony izraelskiej. Sytuacji tej nie zmienił nawet ostatni konflikt. Po drugie, zmieniła się sytuacja w krajach arabskich w kilku przypadkach doszło do obalenia dyktatur i wytworzenia się nowej jakości politycznej. Tu jednak sytuacja jest dynamiczna (zob. np. obalenie prezydenta Mursiego w Egipcie, niejasna sytuacja w Tunezji, pogłębiający się chaos w Libii, problem Syrii i Iraku po wyjściu wojsk amerykańskich). Kluczowy wydaje się Egipt, choć wojskowa władza tego kraju nie jest postrzegana jako sojusznik sprawy palestyńskiej. Hamas toleruje rolę pośrednika rządu egipskiego, choć należy podkreślić, że ścisłe kontakty Hamas utrzymywał z Bractwem Muzułmańskim, czyli obaloną w Egipcie władzą. W czasach rządów prezydenta Mursiego pojawiły się nawet buńczuczne zapowiedzi jednego z ministrów w rządzie Hamasu, który publicznie 21

23 Jacek Surzyn obiecał, że niedługo zniknie blokada i będzie można przejechać drogą ze Strefy Gazy do Maroka, co miało sugerować całkowite odblokowanie od strony Egiptu granicy ze Strefą byłby to przełom w dotychczasowej sytuacji tego obszaru. Do zmiany jednak nie doszło i Strefa w dalszym ciągu pozostaje ściśle izolowanym terytorium. Jeśli więc miałoby dojść do wznowienia pokojowych rozmów palestyńsko-izraelskich, to nastąpi w nich zasadnicza zmiana, ponieważ przez wiele lat oficjalną stroną negocjacyjną dla Izraela (i międzynarodowych rozjemców) był wyłącznie Fatah, przy czym i w tej organizacji obserwujemy istotne zmiany. W ostatnim czasie do stołu negocjacyjnego (na razie niebezpośrednio rolę pośrednika pełni Egipt) dopuszczono Hamas i jego rola w procesie pokojowym po stronie palestyńskiej będzie stale rosnąć. Zresztą zmiany dotknęły też Fatah. Podstawowym czynnikiem okazała się zmiana na stanowisku przywódczym związana ze śmiercią charyzmatycznego Jasera Arafata, który praktycznie jednoosobowo kierował organizacją jako jej twórca, a także główny architekt budowy palestyńskiej państwowości. Pod tym względem pozycja następcy Arafata jest dużo słabsza, szczególnie wobec wewnętrznego podziału Autonomii, ale również braku pomysłu i pewnej inercji Abbasa w stosunkach z Izraelem. Problem pogłębia się w najbliższej perspektywie utraty przez Fatah oraz samego Abbasa legitymacji sprawowania władzy. Kadencja Abbasa na stanowisku prezydenta Autonomii właśnie się kończy i do wiosny przyszłego roku muszą odbyć się nowe wybory (według ostatnich sygnałów, wstępne porozumienie w tej sprawie już zawarto), co wydaje się niekorzystne dla Fatahu i Abbasa osobiście, gdyż szanse na zwycięstwo nie są duże. Każde wybory wiążą się dla Fatahu z potencjalną utratą władzy, jak to się stało w 2005 roku. Reasumując ten krótki opis wewnętrznej sytuacji wśród Palestyńczyków, należy wskazać, że aktualnie ich pozycja wobec Izraela nie jest zbyt silna, a priorytetem staje się niedopuszczenie do trwałego podziału wewnętrznego, ponieważ w takiej sytuacji zdecydowaną przewagę zdobyłby Izrael. Rokowania na przyszłość. Jaka nadzieja na rozwiązanie? Doświadczenie sześciu dekad zmagań każe być ostrożnym w wykazywaniu zbyt daleko idącego optymizmu. Wszystkie dotychczasowe próby zakończenia konfliktu okazały się nieskuteczne, co źle rokuje na przyszłość. Trudno jednak zgodzić się na wariant pesymistyczny, gdyż właściwie sprowadza się on do założenia, że konflikt izraelsko-palestyński jest nierozwiązywalny, a to w konsekwencji prowadzi do ogólniejszego wniosku, że wszelkie działanie polityczne winny być zaniechane, ponieważ z definicji okazują się nieprzydatne i nieskuteczne. Z drugiej strony, konflikt trwa wystarczająco długo, aby ukształtowało się pewne status quo nie tylko w wymiarze politycznym, ale także (a może 22