wiatowy rynek skroplonego gazu ziemnego The global market of liquified natural gas

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH Nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2010 prof. nzw. dr hab. Krzysztof Kubiak Dolno l ska Szko a Wy sza wiatowy rynek skroplonego gazu ziemnego The global market of liquified natural gas Streszczenie: W artykule przedstawiono generalny obraz wiatowego rynku gazu skroplonego (LNG). Autor przedstawi zasadnicze elementy a cucha dostaw, z uwzgl dnieniem podsystemu wydobywczo-skraplaj co- adunkowego, transportu morskiego i roz adunku. W konkluzji zarysowano potencjalny wp yw najnowszej technologii wydobywania gazu z zasobów upkowych na rynek LNG. Abstract: The article show the general picture of Liquifide Natural Gas market. The Author shows the most important elements of global chain of supplay elemensts. The system consists of very costly liquified infrastructure, natural gas carriers and friendly port of re-loading. In the conclusion the Author shows the influence of shale gas on global market of LNG. Wst p Charakterystyczn cech wspó czesnej gospodarki globalnej jest znaczne oddalenie rejonów wydobycia kluczowych surowców energetycznych od obszarów ich najwi kszej konsumpcji. Uwaga ta w ca ej rozci g o ci odnosi si do b kitnego paliwa. Gaz transportowany jest wi c na znaczne odleg o ci przy wykorzystaniu dwóch sposobów: w stanie lotnym ruroci gami oraz w stanie skroplonym, na pok adach specjalnych statków. Przedmiotem niniejszego artyku u jest w a nie globalny rynek gazu skroplonego, w odniesieniu do którego powszechnie stosowany jest angielski akronim LNG 1. 1 LNG (Liquefied Natural Gas) jest produkowany z gazu ziemnego poprzez usuni cie zanieczyszcze i ci szych w glowodorów, a nast pnie skroplenie go w ci nieniu atmosferycznym poprzez odpowiednie sch odzenie do temperatury -160 C. Typowy sk ad LNG po oczyszczeniu do transportu z dwutlenku w gla, siarkowodoru, azotu i pary wodnej to: proc. metanu, 6 7 proc. propanu oraz 2 proc. wy szych w glowodorów. Warunki potrzebne aby skropli gaz ziemny zale od jego dok adnego sk adu, pó niejszego wykorzystania oraz procesu, który b dzie zastosowany podczas skraplania. Najcz ciej wykonuje si to w temperaturze mi dzy -160 a -170 C (metan skrapla si przy -161 C) i w ci nieniach rz du 1-60 atmosfer. Spr ony gaz ziemny jest skraplany i w tej postaci zajmuje obj to w przybli eniu równ 1/600 obj to ci gazu ziemnego w warunkach normalnych.

2 100 K. Kubiak a cuch dostaw gazu skroplonego Obrót skroplonym gazem ziemnym wymaga znacznych inwestycji, których koszty ponosz zarówno eksporter jak i importer, ale wydatki te w obu przypadkach wp ywaj na kszta towanie ko cowej ceny surowca. W sk ad infrastruktury a cucha LNG, od miejsca pozyskania gazu do momentu dostarczenia go odbiorcy, wchodz nast puj ce ogniwa: podsystem wydobycia gazu, podsystem obróbki gazu surowego przydatnego do produkcji LNG, magazynowania LNG wyprodukowanego w procesie skroplenia, transportu do terminalu wysy kowego i za adunku na statek, podsystem transportu morskiego, podsystem regazyfikacji i w czania dostarczonego morzem gazu do krajowego systemu przesy owego. Rys. 1. a cuch dostaw LNG Fig. 1. Chain of LNG supplies ród o: opracowanie w asne. Source: own study. Wielko kosztów w g ównych ogniwach a cucha technologicznego LNG zale y wi c miedzy innymi od: wielko ci, z o ono ci i lokalizacji z ó gazu, zakresu koniecznej obróbki wydobytego gazu, odleg o ci mi dzy terminalami, zastosowanej technologii i sprawno ci instalacji do skraplania, odleg o ci na jakie LNG transportowany jest morzem oraz sprawno ci instalacji regazyfikacyjnych 2. Kwesti interesuj c jest porównanie cen LNG oraz gazu transportowanego ruroci gami. Porównuj c te dwie formy dostaw, nale y na wst pie zwróci uwag, e warto gazu jako produktu to nie tylko cena, ale równie takie czynniki jak: swoboda wyboru dostawcy i punkt dostawy, elastyczno dostaw, formu y cenowe, terminy, ilo, jako i inne warunki kontraktowe. Porównanie ceny gazu dostarczanego gazoci gami i LNG, wskazuje, i kszta tuj si one na korzy ceny gazu z gazoci gu. Konieczne jest jednak zwrócenie uwagi na specyfik dostaw LNG, która w pewnych 2 S. Trzop, Hossa na nowe technologie w transporcie i magazynowaniu gazu ziemnego, Nowoczesne gazownictwo, 2005 nr 3, s Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87

3 wiatowy rynek skroplonego gazu ziemnego 101 sytuacjach umo liwia zakup gazu po ni szej cenie (na przyk ad zakup gazu, kiedy jest on wydobywany dodatkowo przy ropie naftowej). Koszty dostaw LNG (skraplania, transportu, regazyfikacji) malej i wed ug wiarygodnych szacunków do roku 2020 powinny zmniejszy si o ponad po ow. Koszty transportu gazoci gami s dzisiaj ni sze od morskich przewozów LNG, ale w prognozie przysz ych dostaw b d ros y, poniewa - ze wzgl du na wyczerpywanie si blisko po o onych róde gazu - wyd u aj si odleg o ci przesy u. Tym samym punkt graniczny konkurencyjno ci gazoci gu do LNG - wraz z odleg o ci - przesuwa si na korzy LNG 3. Kolejn kwesti jest wp yw dostaw LNG na funkcjonowanie rynku gazu, g ównie pod k tem rozwoju handlu tym surowcem i wolnego rynku. W praktyce w Europie rodkowo-wschodniej funkcjonuje model tak zwanego rynku dostawców, z dominuj cym dostawc i ograniczon swobod zakupu od innego sprzedaj cego. Wp yw dostaw LNG na rynek mo na scharakteryzowa : pojawieniem si dywersyfikacji bezpiecze stwa dostaw w stosunku do jednego kierunku zaopatrzenia gazoci gami, nowym modelem kontraktowania gazu, dotycz cym odmiennych warunków zakupu: punktu dostawy, prawa i ryzyka w asno ci, transportu, formu cenowych, odpowiedzialno ci, jak równie innych elementów: czasu, ilo ci, jako ci, harmonogramu dostaw, klauzuli Take or Pay i regulacji prawnych, mo liwo ci rozwoju wolnego rynku gazu, przy swobodnym dost pie do terminalu LNG (konkurencja, handel), pojawieniem si nowych ryzyk operacyjnych i ekonomicznych (ze wzgl du na brak do wiadcze ) oraz potrzeb zarz dzania nimi, wyst pieniem elastyczno ci dostaw, agodz cej sezonowo i nie- równo-mierno mi dzy popytem i poda, wsparciem potrzeb magazynowych gazu (dostawa na zamówienie). Rozwini te rynki gazu ziemnego w Stanach Zjednoczonych czy Wielkiej Brytanii definiuje si jako tak zwane rynki kupuj cych, poniewa istnieje tam mo liwo wyboru dostawców tego surowca. Rozwój w kierunku wolnego rynku i handlu gazem mog u atwi dostawy LNG przez umo liwienie zakupu od ró nych dostawców. Jednak e wybór sposobu dywersyfikacji - gazoci g czy terminal LNG - wymaga analizy z o onej grupy elementów (gwarancji dostaw, kosztów i nak adów inwestycyjnych oraz warunków zakupu - ceny, elastyczno ci, jako ci). Ocena jest wypadkow, w zale no ci od priorytetów przyj tych przy okre laniu strategii zaopatrzenia w gaz ziemny. Kwesti kluczow jest zatem pytanie: czy dywersyfikacja ma oznacza zakup po ni szych cenach, czy te ma przede wszystkim zapewni bezpiecze stwo dostaw i da mo liwo wyboru? 3 Ibidem, s ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010

4 102 K. Kubiak Podsystem skraplania i za adunku Obecnie eksport LNG prowadzi 15 pa stw. Jak ju wspomniano mo liwo ci eksportowe nie s to same z posiadaniem z ó, lecz wymagaj znacznych inwestycji w budow infrastruktury skraplaj co-za adunkowej. Poniewa szereg s abszych pa stw nie dysponuje mo liwo ci ud wigni cia ci aru takiej inwestycji cz sto prawo w asno ci instalacji znajduje si przy mi dzynarodowym koncernie (konsorcjach) finansuj cych przedsi wzi cia, a pa stwo na którego instalacja si znajduje zadowala si op atami koncesyjnymi. W ogólnym przypadku terminal za adunkowy LNG obejmuje: instalacj do skraplania gazu, systemu ruroci gów przesy owych, naziemne lub podziemne zbiorniki ch odzone (kriogenicznych), przysta za adunkow p ynnego gazu (sk ada si na ni pirs roz adunkowy z urz dzeniami cumowniczymi i odbojnicami wykonanymi z materia ów nieiskrz cych, ramiona prze adunkowe cz ce manifoldy na gazowcu z ruroci gami terminalu, instalacja ga nicza, instalacja uziemiaj ca statek i tym podobne), obrotnic dla statków, falochrony i inne urz dzenia oceanotechniczne zapewniaj ce ochron przez wp ywem falowania. Wykaz funkcjonuj cych i budowanych portów za adunkowych LNG zawiera tabela 1. Tabela 1. Pracuj ce i budowane terminale eksportowe LNG na wiecie (stan na ) Table 1. Working and built export terminals LNG in the world (state on ) TERMINALE EKSPLOATOWANE Kraj Nazwa W a ciciel AFRYKA Rok uruchomienia Algieria Arzew GL-1Z (Bethouia) Sonatrach 1978 Algieria Arzew GL-2Z (Bethouia) Sonatrach 1981 Algieria Arzew GL-4Z (Camel) Sonatrach 1964 Algieria Skikda GL-1K Phase 1 Sonatrach 1972 Algieria Skikda GL-1K Phase2 Sonatrach 1981 Egipt Egyptian LNG Bechtel/Phillips/ Brtish Gas 2005 Egipt SEGAS Damietta SEGAS 2005 Libia Marsa El Brega NOC (Sirte Oil Comparry) 1970 Nigeria Bonnylsland T1&T2 Nigerian LNG Ltd 1999 Nigeria Bonny Island T3 Nigerian LNG Ltd 2002 Marathon Oil, Noble Gwinea Równikowa Bioko Island LNG Terminal Energy Inc and GEPetrol, 2007 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87

5 wiatowy rynek skroplonego gazu ziemnego 103 AZJA i OCEANIA Australia NWS Australian LNG Woodside Offshore Petroleum PTY Ltd 1989 Australia NWS Australian LNG Woodside Offshore Petroleum PTY Ltd 1992 Australia NWS AustraBan LNG Woodside Offshore Petroleum PTY Ltd 2004 Brunei Lumutl Brunei LNG 1972 Indonezja Arun Phase 1 PT Arun NGL 1978 Indonezja Arun Phase 1A PT Arun NGL 1983 Indonezja Arun Phase 1B PT Arun NGL 1986 Indonezja Bontang A-H (Kalimantan) PT Badak NGL Malezja Bintulu MLNG 1 Petronas, Shell, Mitsubishi 1983 Malezja Bintulu MLNG 2 (Dua) Petronas, Shell, Mitsubishi 1994 Sarawak Malezja Petronas, Shell, Bintulu MLNG 3 (Tiga) Mitsubishi 2003 Sarawak RODOWY WSCHÓD Oman OLNG (Oualhat) Oman LNG 2000 Katar Oatargas 1 T1-T3 datargas 1997 Katar Rasgas 1 (Ras Laffan) Rasgas 1999 Katar Rasgas 2 (Ras Larfan) T1 Rasgas 2004 ZEA ADGAS (Das Island l & 11) ADGAS AMERYKA PÓ NOCNA Stany Kenai 1969 Conoco Phillips Zjednoczone Trynidad i Tobago Trynidad i Tobago AMERYKA RODKOWA Atlantic LNG Atlantic 1999 Atlantic LNG T2 & T3 LNG Atlantic LNG TERMINALE W BUDOWIE Kraj Nazwa projektu Planowana data uruchomienia AFRYKA Angola Angola LNG 2010 Algieria Gassi Touil 2010 Algieria Skikda Replacement 2010 Nigeria Brass River LNG 2011 Nigeria OK-LNG 3& Nigeria OK-LNG l & Nigeria NLNG Seven 2010 ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010

6 104 K. Kubiak Egipt Damietta T AZJA I OCEANIA Australia North Wesi Shelf Australia 2008 Australia Gorgon LNG 2010 RODKOWY WSCHÓD Iran NIOC LNG 2010 Iran Pars LNG 2010 Iran Persian LNG 2011 AMERYKA RODKOWA I PO UDNIOWA Trynidad i Tobago Atlantic LNG T Peru Camisea LNG 2011 EUROPA Russia A.C. Baltic LNG 2010 ród o: Opracowanie w asne na podstawie Existing LNG Regasification-Import Terminals Worldwide, Source: own study on the basis of Existing LNG Regasification-Import Terminals Worldwide, Z powy szego zestawienia wynika, e nie wszystkie pa stwa dysponuj ce zasobami gazu w równej mierze zainteresowane s jego eksportem w postaci skroplonej. Najbardziej charakterystyczny jest tu przyk ad Rosji, która b d c prawdziwym gazowym gigantem dopiero w roku 2010 uruchomi pierwsz instalacj skraplaj co-za adunkow. Podobnie przez d ugie lata post powa a Norwegia. Dopóki istnia a zatem mo liwo transportu ruroci gami by a ona wykorzystywana, a skraplanie gazu i przewóz go morzem uwa ano za rodek uzupe niaj cy. W innej sytuacji znajduj si pa stwa wyspiarskie, takie jak Indonezja i Australia, lub po o one w rejonach sk d transport w innej postaci jest utrudniony, za rynek lokalny niewielki (Libia, Egipt, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Katar, Angola). W tym przypadku dla eksportu gazu w postaci skroplonej nie ma po prostu alternatywy. Transport morski Transport gazu prowadzony jest przy u yciu specjalistycznych statków zwanych zbiornikowcami kriogenicznymi, zbiornikowcami-gazowcami, metanowcami lub po prostu gazowcami 4. Popyt na ten wysoce specjalistyczny to- 4 Mimo, e transport skroplonego gazu ziemnego sta si bardzo popularny dopiero w ostatnich latach, sama technologia takich przewozów znana jest od dawna. Ju w roku 1914 ameryka ski fizyk, przemys owiec oraz w a ciciel pól gazowych i naftowych Godfrey Lowell Cabot ( ) opatentowa bark do przewozu LNG. Ze wzgl du na niewielk skal ten segment transportu wodnego traktowany by jednak niszowo. W 1960 w Arzew w Algierii uruchomiono pierwsz przemys ow instalacj do skraplania gazu ziemnego. By on nast pnie transportowany przez gazowiec Julius Verne do Havru. Przedsi wzi cie to nadal mia o jednak charakter eksperymentu. Dopiero w 1964 roku rozpocz a si faza w pe ni komercyjnego transportu LNG drog morsk. Sta o si to za spraw zamówie brytyjskich. Do ich obs ugi uruchomiono lini eglu- Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87

7 wiatowy rynek skroplonego gazu ziemnego 105 na i jego poda s mniej wi cej równe. Z uwagi na wysokie koszty pojedynczego statku nie wyst puje tutaj - charakterystyczna dla rynku adunków masowych i drobnicy - du a nadpoda tona u. Gazowce budowane s po to by zabezpiecza realizacj konkretnych kontraktów. Gazowce s jednymi z najbardziej skomplikowanych jednostek eksploatowanych obecnie w egludze handlowej 5. Pod wzgl dem z o ono ci konstrukcji oraz zaawansowania technologicznego mog one by porównywane tylko z wielkimi statkami pasa erskimi (wycieczkowcami). Przy ich budowie wykorzystuje si najnowsze osi gni cia okr townictwa, ale równie in ynierii materia owej, informatyki, elektroniki czy teorii niezawodno ci i bezpiecze stwa systemów. Jest to przy tym stosunkowo m oda grupa statków rednia wieku tona u nie przekracza tu 15 lat. Obecnie wykorzystywane s dwa rozwi zania w zakresie konstrukcji jednostek i zbiorników umo liwiaj ce transport skroplonego gazu drog morsk : zbiorniki kuliste (zwane te wolnostoj cymi sferycznymi zbiornikami niezale nymi) 6 oraz zbiorniki membranowe 7. Cech wspóln wszystkich gazowców LNG jest posiadanie w asnych instalacji wy adunkowych wyposa onych w wysokowydajne pompy umo liwiaj ce przet aczanie do m sze. p ynnego gazu na godzin. Z tego te powodu ka da tego typu jedgow pomi dzy Zjednoczonym Królestwem (terminal w Canvey Island) a Algieri, obs ugiwan przez dwa gazowce Methane Progress oraz Methane Princess. W nast pnych latach projektowano i budowano nowe jednostki wprowadzaj c w 1969 gazowce o zbiornikach membranowych (Polar Alasca i Arctic Tokio, po m 3 ), w 1971 gazowce o zbiornikach kulistych, a w 1993 gazowce ze zbiornikami typu IHI. 5 Przyk adem wielkiego gazowca mo e by statek Energy Frontier nale cy do Tokyo LNG Tankers (operatorem statku jest Mitsui OSK Line). Jednostka powsta a w stoczni Kawasaki Sakaide. Kontrakt podpisano we grudniu 2000 roku, za armator odebra statek we wrze niu 2003 roku. Statek ma 289,50 m d ugo ci, 49,00 m szeroko ci i 11,40 m zanurzenia. Instalacja nap dowa (turbina parowa Kawasaki UA-400 o mocy kw) nadaje mu pr dko ekonomiczn 19,5 w z a. Posiada on cztery zbiorniki o cznej pojemno ci m 3. Za oga liczy 43 osoby. Wed ug dost pnych informacji statek kosztowa 132 mln USD. 6 Technologia zbiorników kulistych opracowana zosta a przez norwesk firm Kvaerner-Moss (st d cz sto nazywana jest technologi norwesk ). Sferyczne zbiorniki te nie s cz ci konstrukcji kad uba, lecz s one posadowione i mocowane do specjalnych elementów przytwierdzonych do kad uba. Wewn trzna warstwa zbiornika zbudowana z aluminium lub jego stopu, ob o ona jest zewn trz warstw izolacji zamkni tej w stalowej sferycznej skorupie. Zbiornikiem a burtami znajduj si zbiorniki balastowe. W 2005 roku oko o po owy ca ego tona u gazowców zbudowane by o by a w tej technologii. 7 Zbiorniki membranowe opracowane zosta y we Francji przez Gas Transport Technigas. Wewn trzna ciana zbiornika jest cienk membran wykonan z niskow glowej stali nierdzewnej lub stopu (inwar) z wysok zawarto ci niklu spoczywaj c na mocnej izolacji, która oparta jest z kolei na konstrukcji statku. Wyst puje kilka wariantów tej technologii ró ni cych si przede wszystkim sposobem czenia z kad ubem oraz strukturze podwójnych ok adzin izolacyjnych z membranami. Wyró ni wi c mo na: system Gas Transport GT No 96 Membrane Containment System wyposa ony w segmenty (ang. boxes) posiadaj ce membran z inwaru o grubo- ci 0.7 mm oraz izolowane szk em wulkanicznym (ang. perlite), udzia tego rozwi zania tona u gazowców to oko o 37%, systemu Technigas TG Mark III Membrane Containment System s z panelami (ang. panels) wyposa onymi w membran ze stali nierdzewnej, triplexu oraz tworzywa izoluj cego, oko o 11% ca o ci tona u, zbiorniki systemu IHI (tak zwane zbiorniki pryzmatyczne, ang. prismatic tank) cz cego rozwi zania GT i TG (rozwi zanie japo skie bazuj ce na patencie ameryka skim zastosowanym na pierwszych gazowcach Methane Progress oraz Methane Princess). ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010

8 106 K. Kubiak nostka musi posiada instalacje balastowe wspomagane komputerowo pozwalaj ce zachowa odpowiedni stateczno podczas za i wy adunku. Dotychczas na wi kszo ci gazowców silnikiem g ównym jest turbina parowa, zasilana z kot ów dostosowanych zarówno do opalania paliwem p ynnym jak i par metanu (pochodz cych z paruj cego adunku). Z kolei fakt parowania adunku w trakcie transportu wymusza d enie do maksymalnego skrócenia rejsu. St d gazowce s jednymi z najszybszych statków handlowych eksploatowanych we flocie wiatowej. Obecnie jedynie kilkana cie firm dzia aj cych na terenie dziesi ciu krajów posiada wiedz, do wiadczenie i umiej tno ci umo liwiaj ce budow gazowców. Statki takie budowane s w: Finlandii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Japonii, Korei Po udniowej, Niemczech, Norwegii, Stanach Zjednoczonych i W oszech. Stan wiatowej floty zbiornikowców LNG ro nie z bardzo du dynamik. Obecnie stanowi one oko o 2,5 proc. ca o ci wiatowego tona u handlowego, a ich ilo nie przekracza 340 sztuk (337 jednostek w eksploatacji wed ug stanu z 31 marca ), a portfel zamówi na nast pne lata szacuje si na oko o Wi kszo tych statków to jednostki du e o pojemno ci przekraczaj cej m sze. LNG, a planowan s jeszcze wi ksz dochodz c do m sze. Spada równi ich c na - z 270 mln USD w 1991 roku (za w 2007 roku 10. Jak ju wspomniano te specjalistyczne statki budowane s po to by zabezpiecza realizacj konkretnych kontraktów, a eksporterzy d do tego by sprawowa kontrol nad tak zwan gesti transportow, czyli morskim ogniwem a cucha dostaw. Silny eksporter zatrudnia zatem do obs ugi kontraktów albo w asn flot gazowców (tak jak na przyk ad Quatar Gas czy British Petroleum), albo jednostki czarterowane w oparciu o kontrakty d ugoletnie od uznanych przewo ników niezale nych (Golar LNG, Höegh, BW Gas, dawniej Bergensen) 11. Tak samo post puje algierski pa stwowy koncern energetyczny Sontrach. Przedsi biorstwo to od kilku lat rozbudowuje swoj flot nabywaj c u ywane, du e zbiornikowce LNG 12. Prócz kontraktów d ugookresowych pewien procent tona u gazowców dost pny jest na rynku spot (chwilowym), ale faktem jest, e rozmiary dostaw gazu realizowane tym sposobem stanowi zaledwie kilkana cie procent ca o ci obrotu. 8 Fleet World of LNG, Ibidem. 10 Riviera Maritime Media, LNG_Oct07_carrier_fleet_del.pdf; P.B. Stare czak, Rok zmaga o gazoport, Nasze Morze, 2007 nr 1, s Ibidem, s. 33. Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87

9 wiatowy rynek skroplonego gazu ziemnego 107 Podsystem roz adunku i regazyfikacji Port roz adunkowy jest nijako lustrzanym odbiciem portu za adunkowego i w ogólnym przypadku sk ada si z: falochronów i urz dze oceanotechnicznych zapewniaj cych ochron przez wp ywem falowania, obrotnicy dla statków, przystani roz adunkowej, systemu ruroci gów przesy owych, zbiorników kriogenicznych, urz dze regazyfikuj cych, przy czy do krajowego systemu gazowniczego. Wykaz funkcjonuj cych i budowanych portów za adunkowych LNG zawiera tabela 2. Tabela 2. Pracuj ce terminale odbiorcze LNG na wiecie Table 2. Working receiving terminals LNG in the Word Kraj Nazwa W a ciciel Ilo zbiorników Pojemno zbiorników [m 3 ] Rok uruchomienia EUROPA Belgia Zeebrugge Fluxys Francja Fos-sur - Mer Gas de France Francja Montor de Bretagne Gas de France Grecja Revithoussa Depa Hiszpania Barcelona Engas Hiszpania Huelva Engas Hiszpania Kartagena Engas Hiszpania Bilbao Repsol, BP Amoco, Iberdrola, EVE Portugalia Sines Transgaz Turcja Marmara Erglisi Botas Turcja Aliaga Izmir Egegaz Wielka Grain LNG Isle of Grain Brytania Limited W ochy Panigaglia Snam Rete Gas AZJA Indie Dahej Petronet Gujarat LNG Ltd Japonia Shin Mintao Sendai Gas Japonia Higashi Niigata Tohoku Electric Japonia Futtsu Tohoku Electric Japonia Sedeguara Tolyo Electric, Tokyo Gas Japonia Higashi Ogishima Tokyo Gas Japonia Ogishima Tolyo Electric Japonia Tokyo Gas, Negishi Tokyo Electric Japonia Shimizu LNG, Sodeshi Shizuoka Gas ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010

10 108 K. Kubiak Japonia Senboku II Osaka Gas Japonia Himeji Osaka Gas Japonia Osaka Gas, Himeji Joint Kansai Electric Japonia Hatsukaichi Hiroshima Gas Japonia Yaian Huboku Electric Japonia Ohita Ohita LNG, Kyushu Electric, Kyushu Oil, Ohita Gas Japonia Tobata Kita Kyushu LNG, Kyushu Electric, Nippon Steel Japonia Fuguoka Saibu Gas Japonia Kagoshima Kagoshima Gas Japonia Toho Gas Taho Gas Korea Po udniowa Pyeong Teak Kogas Korea Po udniowa Incheon Kogas Korea Po udniowa Tongyeong Kogas Korea Po udniowa Gwang Yang TOSCO Tajwan Yung - Ang CPT AMERYKA PÓ NOCNA Stany Distrigas/ Everett Zjednoczone Tractebel Stany Zjednoczone Cove Point Dominion Stany Zjednoczone Elbe Island Southern LNG Stany Zjednoczone Lake Charles CMS Energy Stany Gulf Gateway Zjednoczone Energy Bridge Excelerate AMERYKA PO UDNIOWA Dominikana AES Los minos AES Corporation Puerto Rico Electricta Adisson Mission Energy, Gas Natural ród o: Opracowanie w asne na podstawie Existing LNG Regasification-Import Terminals Worldwide, Source: own study on the basis of Existing LNG Regasification-Import Terminals Worldwide, Prócz samych instalacji prze adunkowych nies ychanie skomplikowana, z technicznego punktu widzenia, jest budowa zbiorników kriogenicznych. Do powiedzie, e ze wzgl du na ekstremalnie niskie temperatury robocze (-163 C) i zwi zan z tym krucho stali samo sch adzanie zbiornika po Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87

11 wiatowy rynek skroplonego gazu ziemnego 109 uko czeniu budowy (a przed przyj ciem pierwszej porcji gazu) trwa oko o dwóch miesi cy 13. Najbardziej rozbudowan sieci terminali roz adunkowych dysponuj pa stwa w najwi kszym stopniu uzale nione od importu gazu skroplonego, takie jak Japonia i Republika Korei nie posiadaj ce innych mo liwo ci importu b kitnego surowca, czy Hiszpania le ca w znacznym oddaleniu od zaspokajaj cych wi kszo potrzeb Europy Zachodniej z ó rosyjskich. Zatem podobnie jak w przypadku portów za adunkowych, tak i w przypadku terminali roz adunkowych zasadniczym elementem determinuj cym ich budow jest geografia i geoekonomia. Obroty skroplonym gazem ziemnym Najwi kszymi zasobami gazu ziemnego wed ug dzisiejszego stanu wiedzy s obdarzone Rosja, Iran, Katar, Arabia Saudyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Stany Zjednoczone, Nigeria, Algieria, Wenezuela oraz Irak 14. W drugiej po owie lat dziewi dziesi tych zacz y si wyczerpywa skromne zasoby europejskie, szczególnie Wielkiej Brytanii i Holandii, znacz co podnosz c import tego surowca do Europy. Posiadanie z ó gazu nie jest jednak we wszystkich przypadkach to same z siln pozycj na rynku producentów LNG. Przyk adowo Rosja, ze wzgl du na kontynentalne po o enie nie by a zainteresowana t technologi transportu, zadowalaj c si rozbudowan sieci gazoci gów. Sytuacja ta zmieni a si dopiero niedawno, w zwi zku z zamiarem prowadzenia rosyjskiego gazu na rynek Kanady i Stanów Zjednoczonych (zamys ten mo e okaza si nieaktualnym ze wzgl du na rozpocz cia w Stanach Zjednoczonych wydobycia gazu ze ska upkowych). W ostatnich pi ciu latach eksport LNG rozpocz y Norwegia, Egipt oraz Gwinea Równikowa. W momencie uko czenia planowanych terminali do grona eksporterów gazu skroplonego do cz Rosja, Iran, Angola i Peru. Ze wzgl du na wyczerpywanie z ó rodzimych import LNG rozpocz a Wielka Brytania. Struktur i wielko obrotów gazem skroplonym ukazuje tabela F. Wi niewski, Terminale LNG na polskim wybrze u, Ruroci gi, Magistrale przesy owe i energetyka odnawialna, 2005 nr 4, s Szacunki zawarte w tabeli dotycz klasycznych z ó gazu, nie za gazu zawartego w ska- ach upkowych. Wynika to z tego, i dopiero kilkana cie miesi cy temu firmy ameryka skie rozpocz y przemys ow eksploatacj gazu upkowego. Jest ona jedna nader obiecuj ce, ze wst pnych analiz za rok 2009 wynika, i dzi ki temu Stany Zjednoczone zaj y pozycj pierwszego producenta gazu na wiecie (przed Rosj ), odnotowuj c mimo kryzysu wzrost wydobycia rz du 4 proc. (w tym samym okresie wydobycie gazu w Rosji spad o o proc.). Por. A. Kublik, Gazprom nie trawi upków, Gazeta Wyborcza, 2010 nr 146 z 14 czerwca, s. 35. ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010

12 110 K. Kubiak Tabela 3. Struktura i wielko obrotów gazem skroplonym w roku 2009 [w mld m sz.] Table 3. The Structure and the size of trades in gas liquefied in 2009 [in the bn cubic metres] Eksporterzy Importerzy Trynidad USA i Tobago Norwegia Oman Katar ZEA Algieria USA - 7,47 0,48-0, Meksyk 1,28 0,08-0, Argentyna 0, Dominikana - 0, Puerto Rico - 0, Belgia - 0,08 0,8-2, Francja - 0,08 0, ,60 Grecja - 0, ,70 W ochy ,56 Portugalia Hiszpania - 4,32 1,05 0,17 5,12-4,90 Turcja ,25 Wielka - 0, ,12-0,37 Brytania Chiny ,17 Indie - 0,24 0,08 0,35 7,98 0,13 0,65 Japonia 0,97 0,67 0,17 4,25 10,91 7,41 1,12 Korea P d. - 0,84-6,04 11,62-0,47 Tajwan - 0,22-0,09 1,10-0,08 Suma eksportu 0,97 17,36 2,19 10,90 39,68 7,54 21,87 Importerzy Eksporterzy Egipt Gwinea Równikowa Libia Nigeria Australia Brunei Indonezja Malezja USA 1, , ,57 Meksyk 1,12-1,04 - Argentyna 0, Dominikana Puerto Rico Belgia 0, Francja 1, , Grecja 0, W ochy Portugalia , Hiszpania 4,91 0,08 0,53 7, Turcja 0, , Wielka 0, Brytania Chiny 0,25 0,16 0, ,01 Indie 0,26 0,44-0,41 3, Japonia 2,21 1,64-2,36 0,16 8,22 18,79 17,47 Korea P d. 2,13 1,33-0,16 15,94 0,98 4,06 8,31 Tajwan ,53-1,36 0,53-4,00 3,61 Suma eksportu ,18 0,53 20,54 20,24 9,20 26,85 29,40 ród o: Opracowanie w asne na podstawie BP Statistical Review of Word Energy, scribd.com/doc/ /bps-statistical-review-of-world-energy-full-report-2009, Source: own study on the base Bp Statistical Review of Energy Word, doc/ /bps-statistical-review-of-world-energy-full-report-2009, Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87

13 wiatowy rynek skroplonego gazu ziemnego 111 Ukszta towa y si zatem czt ry g ówn arterie prz wozow LNG: z Bliskiego Wschodu, rodkowo-wschodniej i pó nocnej Afryki, Trynidadu i Tobago do wschodnich wybrze y Ameryki Pó nocnej oraz wysp Morza Karaibskiego - biegn ca przez Ocean Indyjski oraz Ocean Atlantycki, ze rodkowo-wschodniej i pó nocnej Afryki oraz Bliskiego Wschodu - przez Atlantyk, Morze ródziemne do Europy Zachodniej i Po udniowej, z Bliskiego Wschodu, Indonezji, Brunei, Australii do wysoko uprzemys owionych pa stw Dalekiego Wschodu - poprzez Ocean Indyjski, morza Azji Po udniowo Wschodniej, z Alaski do Japonii przez Ocean Spokojny. Obecnie w zwi zku z rozpocz ciem eksportu LNG przez Norwegi - kszta tuje si kolejna arteria, z terminalu za adunkowego Shovit do Stanów Zjednoczonych i Meksyku (cho Norwegowie eksportuj równie gaz do Japonii i Indii). Podstaw obrotu gazem skroplonym s, jak zauwa ono omawiaj c podsystem transportu morskiego, kontrakty d ugoterminowe obejmuj ce co najmniej dekad. Rynek spot, to zaledwie kilkana cie procent ca o ci obrotów. Taki sposób pozyskiwania zarówno gazu jak i us ugi transportowej nie mo e by jednak fundamentem stabilnego funkcjonowania a cucha dostaw LNG. Jest on bardzo przydatny (i dlatego dosz o do jego wyodr bnienia) w sytuacji nieprzewidzianego zak ócenia ci g o ci dostaw realizowanych w oparciu o sposób zasadniczy lub pojawienia si du ych sezonowych waha popytu, ale na tym w zasadzie obecne mo liwo ci rynku spot si ko cz. Póki co w przewidywalnej przysz o ci podstaw a cucha dostaw LNG b d wielkie gazowce eksploatowane w oparciu o d ugoletnie kontrakty. Podsumowanie Obrót skroplonym gazem naturalnym (LNG) to zaledwie kilkana cie procent ogó u wiatowego handlu tym surowcem (szacunki s rozbie ne, spotka mo na informacj, e jest to od 8 do 12 proc. ca o ci obrotu). Jego znaczenie jest jednak daleko wi ksze ni wynika oby to z suchej statystyki. Do powiedzie, e LNG pokrywa 100 proc. zapotrzebowania na b kitne paliwo generowanego przez drug gospodark wiata - Japoni. W ten sam sposób, poprzez import gazu skroplonego drog morsk ca o swego zapotrzebowania pokrywa druga znacz ca gospodarka Azji Wschodniej Republika Korei. Gaz skroplony stanowi oko o 40 proc. zapotrzebowania na ten surowiec w pa stwach Unii Europejskiej, wzrasta jego znaczenie dla Chi skiej Republiki Ludowej i Indii. Zatem kluczowe elementy tworz ce niezwykle z o ony, ale równie bardzo wra liwy system zwany gospodark wiatow w istotnym stopniu zale ne s od dostaw gazu skroplonego. Stabilno dostaw, b d ca sum braku powa niejszych perturbacji w rejonach produkcji oraz nie wyst powania zak óce w transporcie morskim, ma zatem kluczowe ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010

14 112 K. Kubiak znaczenie zarówno dla gospodarek pa stw, jak i ca ej wiatowej ekonomii, b d cej wszak uk adem naczy po czonych. W ostatnich latach wydawa o si, e rynek LNG jest ju ukszta towany i stabilny, mimo tego, e znacz ca cz instalacji wydobywczo-skraplaj coza adunkowych znajdowa a si w regionach politycznie turbulentnych. Rok miniony przyniós jednak, za spraw wprowadzenia nowych technologii pozyskiwania gazu, zmian tego obrazu. Dzi ki rozpocz ciu wydobycia z ska upkowych Amerykanie radykalnie zwi kszyli wydobycie krajowe i zrezygnowali cz ciowo z importu LNG. Po raz pierwszy od pocz tku przemys owego obrotu tym surowcem na rynku pojawi a si wzgl dna nadpoda LNG, co zwi kszy o znaczenie transakcji typu spot. Czy oka e si to tendencja trwa a trudno na razie wyrokowa, ale fakt ów zauwa y nale y, w tym równie w kontek cie polskich planów budowy terminala roz adunkowego i kontraktu katarskiego. Bibliografia Kublik A., Gazprom nie trawi upków, Gazeta Wyborcza, nr 146/2010. Stare czak P.B., Rok zmaga o gazoport, Nasze Morze, 2007 nr 1/2007. Wi niewski F., Terminale LNG na polskim wybrze u, Ruroci gi, Magistrale przesy owe i energetyka odnawialna, nr 4/2005. Trzop S., Hossa na nowe technologie w transporcie i magazynowaniu gazu ziemnego, Nowoczesne gazownictwo, nr 3/2005. Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87