HEURYSTYKA INFORMACYJNA

Transkrypt

1 PRZEGLĄD BIBLIOTECZNY /4 PL ISSN X KATARZYNA MATERSKA HEURYSTYKA INFORMACYJNA Uwarunkowania procesu wyszukiwania informacji. Reguły heurystyczne w informacji naukowej. Zadania tzw. heurystyki informacyjnej. Strategie wyszukiwawcze w systemach informacyjno-wyszukiwawczych. Kształcenie bibliotekarzy w zakresie heurystyki informacyjnej. Coraz częściej padają pytania: jak znaleźć potrzebną informację? od czego zacząć? jaką wybrać metodę poszukiwań tradycyjną, online, CD-ROM? W zalewie publikacji i innych form komunikowania, zarówno odbiorcy informacji, jak i organizatorzy procesów jej wyszukiwania (pracownicy informacji naukowej), natrafiają na wiele trudności przy wyszukiwaniu, opracowywaniu oraz korzystaniu z informacji wszelkiego typu. Trudności te wynikają z czasochłonności poszukiwań, braku umiejętności określania i możliwości dotarcia do właściwych źródeł zawierających potrzebną informację (kanałów przekazywania informacji), niedostatecznej znajomości kluczy wyszukiwawczych w różnych systemach, braku umiejętności współdziałania z systemem wyszukiwawczym, niedoskonałości systemów wyszukiwania informacji (np. długi czas wyszukiwania, niekompletność), jak i złej jakości samej informacji (informacja fałszywa, błędnie zindeksowania itp.). Proces wyszukiwania informacji stanowi zespół działań uwarunkowanych wieloma czynnikami, co znajduje odzwierciedlenie także w bogatym nazewnictwie, np. wyszukiwanie może być: adaptacyjne wielopoziomowe, automatyczne, centroidalne, częściowe, finalne, kombinowane, manualne, mechaniczne, online, pełne, pierwotne, postkoordynowane, prekoordynowane, ręczne, strukturalne, tradycyjne, wielostopniowe, wtórne, zautomatyzowane, zmechanizowane Przebieg i efekty wyszukiwania mogą wynikać zarówno ze specyfiki tematycznej lub formalnej zadania wyszukiwawczego, potrzeb i oczekiwań użytkownika, jak również stanu i dostępności bazy źródłowej, technicznych środków wyszukiwania oraz przyjętej metody wyszukiwania2. Ta wielość i złożoność czynników wpływających na proces wyszukiwania informacji sprawia, iż chętnie korzystamy ze sposobów ujętych w postaci wyraźnie określonych i dających się sprawdzić reguł. Jest to ta zwane działanie 1 Zob. np. skorowidz w książce: SM ART automatyczny system wyszukiwania informacji (Pr. zbior. pod red. G. Saltona. Warszawa 1975 s. 585) oraz odpowiednie hasła w: E. Chraielewska-Gorczyca: Tezaurus informacji naukowej. Warszawa Spośród istniejących publikacji dotyczących metod wyszukiwania informacji z pewnością dwie zasługują na uwagę, ponieważ zawierają pełniejszy przegląd znanych metod wyszukiwania. W pierwszej A. I. Ćernyj (Tkoria wyszukiwania informacji Warszawa 1981) opisuje w sposób poglądowy głównie tradycyjne metody wyszukiwania informacji Druga (M. Dąbrowski, K. Laus-Mączyńska: Metody wyszukiwania i klasyfikacji informacji Warszawa 1978) zawiera przegląd wybranych metod tradycyjnych, przede wszystkim matematycznych, przedstawiony w sposób ścisły i uporządkowany. Wymienione prace nie zajmują się problemami stosowania omówionych metod wyszukiwania i ich modyfikacjami.

2 264 ARTYKUŁY algorytmiczne, w którym określona jest kolejność przeprowadzenia operacji umożliwiających w skończonej liczbie kroków rozwiązanie problemu danego typu. W przypadku poszukiwań informacji chodzi o wybór przez poszukującego odpowiedniego sposobu z kilku możliwych wariantów dotarcia do danych. Algorytmy znajdują zastosowanie najczęściej w systemach zautomatyzowanych (komputerowych). W sytuacjach nowych, w których działa czynnik przypadkowości, nie da się zastąpić ludzkich zdolności do tworzenia struktur operacyjnych (nowych programów poszukiwań). W takim przypadku człowiek odwołuje się do działań heurystycznych. Heurystyka jest międzydziedzinową dyscypliną zajmującą się studiowaniem metod optymalizujących rozwiązanie zadań, które jednak nie muszą zawsze prowadzić bezpośrednio do celu3. Reguły heurystyczne w informacji naukowej możemy wykorzystywać np. w procesach zarządzania placówką informacyjną czy też przy rozpatrywaniu interesujących nas problemów poszukiwania informacji. Ten ostatni obszar kręgi niektórych bibliotekoznawców4 określają mianem heurystyki informacyjnej, tzn. wiedzy o optymalnych sposobach wyszukiwania informacji. Sam termin heurystyka informacyjna nie występuje w polskich wydawnictwach informacyjnych z zakresu informacji naukowej i bibliotekoznawstwa. Nie uwzględnia go także tezaurus informacji naukowej5. Należy jednak przypuszczać, iż termin heurystyka spopularyzowany w fachowym piśmiennictwie przyjmie się na gruncie informacji naukowej równie dobrze, jak w naukach historycznych, cybernetycznych itd. Jak już zaznaczono, reguły heurystyczne w przeciwieństwie do reguł algorytmicznych mają charakter ogólny (np. prowadź poszukiwania w sposób zorganizowany, korzystaj z najlepszych źródeł informacji, wykorzystuj specjalistów), bywają więc zawodne w użyciu. Wytyczają one jednak główny kierunek poszukiwań, a ich znajomość pozwala przede wszystkim oszczędzać czas poświęcony na dochodzenie do wyniku. Ten duży próg ogólności powszechnie przyjętych wskazówek heurystycznych próbuje przezwyciężyć heurystyka informacyjna, precyzując poszczególne elementy (kroki) całego procesu wyszukiwania informacji i omawiając możliwie najlepsze dla danej sytuacji sposoby postępowania na każdym szczeblu. Dwie naczelne zasady heurystyki: 1) zasada wyczerpania (kompletności), 2) zasada właściwego doboru materiału (relewanqi), obligują do przyjęcia określonej optymalnej strategii wyszukiwawczej6, tzn. takiego formułowania instrukcji wyszukiwawczej i ustalenia kolejności poszukiwań, aby zidentyfikować maksymalną liczbę relewantnych dokumentów pochodnych istniejących w zbiorze przy m inim alnej liczbie operaqi identyfikowania (przeszukiwania zbioru) 7. Inaczej 5 Za twórców heurystyld uważa się A. Newell a, J. C Shaw a i H. A. Simon a, którzy opracowali w toku swoich badań na uniwersytecie w Pittsburgu w Stanach Zjednoczonych dwa znane programy heurystyczne: Logic Theorist (1956) i General Problem Solver (1958) podaję za: Zarządzanie w dobie rewolucji naukowo-technicznej. Podstawy zarządzania społeczno-ekonomicznego. Warszawa 1987 s Związanych głównie z Instytutem Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Warszawskiego. 5 E. Chmielewska-Gorczyca: 7izaurus.., por. przyp W literaturze używa się synonimicznie określenia strategia wyszukiwania. 7 J. Robowski: Języki deskryptorowe. Analiza porównawcza języków deskryptorowych i innych języków informacyjnych. Warszawa 1974 s. 29.

3 HEURYSTYKA INFORMACYJNA 265 mówiąc, strategia wyszukiwania to przewidziane w instrukcji wyszukiwawczej operacje logiczne dokonywane w procesie wyszukiwania, z uwzględnieniem kolejności ich przeprowadzania w celu osiągnięcia optymalnych rezultatów 8. Podczas gdy ogólnie rzecz biorąc plan przeszukiwania jest stały w ramach systemu wyszukiwania, strategia wyszukiwania zmienia się z każdym pytaniem. Następujące określenie podaje Ch. T. Meadow: strategia wyszukiwania jest planem układu i kolejności stawiania pytań przez przeszukującego w trakcie realizacji określonego zapotrzebowania na informację 9. Natomiast O. Ungurian cały schemat wyszukiwania informacji nazywa strategią wyszukiwania i zalicza do niej: reguły przekształcania instrukcji wyszukiwawczej w zapis formalny (co oznacza ustalenie operacji logicznych, według których dokonuje się przeszukiwania w zbiorze), metody mierzenia stopnia relewantności, reguły modyfikowania instrukcji wyszukiwawczej10. Według M. Grabowskiej: To, co nazywa się strategią wyszukiwania w serwisie informacyjnym online, obejmuje decyzję w jaki sposób rozpocząć i przeprowadzić poszukiwanie, lecz już po ustaleniu zapytania informacyjnego z użytkownikiem i po określeniu celu poszukiwań. W zakres strategii wyszukiwania nie wchodzi wybór odpowiedniej bazy danych. Jedynie wszystko to, co rozpoczyna się od zadania pytania do wyszukania właściwej odpowiedzi Istnieje 5 strategii wyszukiwawczych: rozpoczynanie od terminu (lub fasety, tj. podkategorii) najbardziej szczegółowego (most specific facet first), rozpoczynanie od terminu (lub fasety), który przypuszczalnie będzie miał najmniej cytowań (lowest postings facet first), dzielenie tematu, który ma być przedmiotem wyszukiwania na pojedyncze fasety (building block), kolejne zwiększanie liczby cytowań (citation pearl growing) oraz metoda kolejnych przybliżeń (successive fractions) n. W literaturze dość niejasno wymienia się jeszcze inne modele strategii wyszukiwawczych, np. prób i błędów, dopasowywania haseł, kontekstową. Wybór strategii wyszukiwawczej zależy od tematu (dziedziny), dostępności i typu narzędzi informacyjnych (np. katalog online, indeks PRECIS), języka informacyjno-wyszukiwawczego (jiw), liczebności zbioru, stopnia mechanizacji lub automatyzacji procesu wyszukiwawczego i innych czynników. Nierzadko dla poprawnego ustalenia strategii konieczne jest zastosowanie podejścia marketingowego i określenie: kim jest użytkownik informacji, jakie są jego rzeczywiste potrzeby i preferencje (stopień pożądanej trafności i kompletności informacji) oraz co należy zrobić, by te oczekiwania zaspokoić (ustalić zasięg chronologiczny, liczbę, poziom, język publikacji, formę opracowania zlecenia itp.). Z punktu widzenia pracownika informacji pośredniczącego w wyszukiwaniu niezmiernie ważne przy określaniu strategii wyszukiwawczej jest ustalenie rodzaju informacji potrzebnych użytkownikowi. W zależności od typów poszukiwanych obiektów rozróżniamy 3 rodzaje wyszukiwania informacji: 8 A. I. Ćernyj: WStfp do teorii wyszukiwania informacji. Warszawa 1978 s Ch. T. Meadow: Analiza systemów informacyjnych. Warszawa 1972 s O. Ungurian; Elementy teorii języków informacyjnych. Warszawa 1976 s M. Grabowska: Systemy online w bibliotekach. Warszawa 1992 s. 109.

4 266 ARTYKUŁY dokumentacyjne (bibliograficzne), faktograficzne i tekstowe. Dla poszczególnych rodzajów zupełnie inaczej będziemy budować algorytm wyszukiwania. Pociąga to za sobą potrzebę dobrego rozeznania, z jakich narzędzi informacyjnych możemy i powinniśmy w poszczególnych przypadkach korzystać: z tradycyjnych (w postaci wydawnictwa, katalogu, bibliografii), nowoczesnych typu system online (np. OPAC) albo CD-ROM, hipertekst czy jeszcze innych. Tendencją nowoczesnych systemów wyszukiwawczych jest przechodzenie od wyszukiwania prekoordynowanego do wyszukiwania postkoordynowanego oraz powiązanie pomiędzy różnymi elementami opisu dokumentu zarówno treściowymi, jak i formalnymi (nazwa wydawcy, rok wydania, język publikacji czy nawet liczba stronic). Do niedawna w tradycyjnym systemie wyszukiwania, np. w katalogu przedmiotowym, dostęp do charakterystyk wyszukiwawczych (ChW) był w pewnym sensie ograniczony: umożliwiały go tylko niektóre elementy leksykalne ChW, zwykle pierwszy wyraz (temat). Systemy takie nazywa się prekoordynowanymi. Obecnie w zależności od środków technicznych stosowanych do wyszukiwania można zmienić system prekoordynowany, bez zmiany samego języka informacyjnego systemu. Na przykład jeśli w języku haseł przedmiotowych w jednym systemie dostęp będzie tylko poprzez temat (jak to jest w katalogu przedmiotowym), a w drugim systemie (zautomatyzowanym) poprzez temat i określniki, to chociaż język będzie ten sam, proces wyszukiwania i jego efekty będą w obu systemach różne. Jak już wspomniano wyżej, wybór systemu wyszukiwawczego i mierzenie sprawności jego działania zależą od potrzeb i oczekiwań użytkownika, stąd dla różnych grup odbiorców otrzymuje się inne wskaźniki efektywności tego samego systemu. W początkach lat osiemdziesiątych przedmiot pod nazwą heurystyka informacyjna wprowadzono do programu studiów bibliotekoznawczych w Uniwersytecie Warszawskim. Celem zajęć jest m.in. zintegrowanie wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych dotyczących organizacji i realizacji procesów wyszukiwania informacji, przede wszystkim w zakresie ustalenia bazy źródłowej poszukiwań oraz doboru optymalnej metody rozwiązywania zadań wyszukiwawczych. W programie zajęć nacisk kładzie się na dwa aspekty: intelektualny (wiedzę o wyszukiwaniu) i praktycznych działań (wybór optymalnej strategii). Studenci przechodzą od wiedzy minimalnej terminologicznej o jiw, elementach opisu bibliograficznego którą posiedli w ramach innych przedmiotów, do biegłej orientacji w problematyce wyszukiwania informacji. Druga umiejętność ma zapewnić wprawne zastosowanie wiedzy i intuicji do odnajdywania nietypowego piśmiennictwa i innych niekonwencjonalnych źródeł. Dosyć często w tradycyjnym modelu kształcenia pomijany zostaje trzeci aspekt emocjonalny, który dotyczy motywów potrzeb informacyjnych, nastawienia do zdobywania informacji, do biblioteki, ośrodka informacji itp. W tym przypadu zadaniem jest wyrobienie postawy entuzjazmu wobec problemów poszukiwania informacji i kształtowanie takich cech, jak np. systematyczność, dokładność, krytycyzm. Należy zwrócić uwagę, iż w ramach

5 HEURYSTYKA INFORMACYJNA 267 przedmiotu, który nazywa się heurystyka informacyjna warto zastosować heurystyczną metodę nauczania, która we współczesnej dydaktyce określana jest jako metoda poszukująca, polegająca na stwarzaniu sytuacji dydaktycznych, w których uczniowie posługują się myśleniem heurystycznym, tj.: 1) samodzielnie poszukują odpowiedzi na pytania za pośrednictwem operacji myślowych bądź doświadczalnie, 2) stosują w swej działalności umysłowej heurystyki, czyli ogólne dyrektywy postępowania w dochodzeniu do nowych rozwiązań 12. Spełnienie obu zaleceń zapewnia samodzielne realizowanie przez studentów zadań wyszukiwawczych wraz z charakterystyką toku wyszukiwania oraz budowanie blokowych schematów wyszukiwania informacji. Omawiane zajęcia są ważnym elementem w programie dydaktycznym studiów bibliotekoznawczych na specjalizacji informacyjnej i należy sądzić, iż ich rola wzrasta w dobie wciąż większego zapotrzebowania na informację. Program heurystyki informacyjnej jest ściśle powiązany z działalnością informacyjną bibliotek (taże przedmiotem o takiej samej nazwie). Stanowi on niezbędne przygotowanie do kompetentnej działalności informacyjnej każdego bibliotekarza. KATARZYNA MATERSKA INFORM ATION HEURISTICS Information heuristics are concerned with the optimal strategies for information retrieval. It splits the retrieval process into steps and describes best methods for accomplishing each step targets. The choice of an optimum retrieval strategy depends on the search subject, access methods and available retrieval tools. Information heuristics has been introduced in eighties to the curriculum of the Warsaw University library studies department to teach the students general information retrieval methods and the knowledge necessary to find the best retrieval strategies. Maszynopis wpłynął do redakcji 14 czerwca W. Okoń: Słownik pedagogiczny. WycL 4 Warszawa 1987 s. 95.