Holistyczny wymiar współczesnej medycyny. Tom II

Transkrypt

1

2 Holistyczny wymiar współczesnej medycyny Tom II

3 Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Wydział Nauk o Zdrowiu Holistyczny wymiar współczesnej medycyny Tom II Praca zbiorowa pod redakcją Prof. dr hab. med. Elżbiety Krajewskiej-Kułak Dr n. med. Cecylii Reginy Łukaszuk Dr hab. n. o zdrowiu Jolanty Lewko Prof. dr hab. n. med. Wojciecha Kułaka Białystok 2016

4 Recenzenci monografii Prof. dr hab. Irena Wrońska Uniwersytet Medyczny w Lublinie Prof. dr hab. n. med. Kornelia Kędziora-Kornatowska Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy Dr hab. Elżbieta Grochans Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie Recenzenci rozdziałów: Baranowska Anna, Cybulski Mateusz, Guzowski Andrzej, Jankowiak Barbara, Klimaszewska Krystyna, Kondzior Dorota, Kowalczuk Krystyna, Kowalewska Beata, Krajewska-Kułak Elżbieta, Kułak Wojciech, Lankau Agnieszka, Lewko Jolanta, Łukaszuk Cecylia, Rolka Hanna, Sarnacka Emilia, Sierakowska Matylda, Van Damme Ostapowicz Katarzyna ISBN Wydanie I Białystok 2016 Opracowanie graficzne: Agnieszka Kułak-Bejda Druk: Duchno Piotr Duchnowski, Białystok, Zaściańska 6

5 Wybrane aspekty zachowań prozdrowotnych kobiet z Polski, Belgii, Białorusi i Grecji istotne dla okresu klimakterium Krajewska-Ferishah Katarzyna 1*, Krajewska-Kułak Elzbieta 1, Shpakou Andrei 2, Chadzopulu Antygona 3,Terlikowski Sławomir 4, Henryk Wiktor 5, Szyszko-Perłowska Agnieszka 1, Łukaszuk Cecylia 1, Sierakowska Matylda 1, Baranowska Anna 1 1. Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 2. Uniwersytet Państwowy im. Janki Kupały 3. Szpital Generalny w Kavali 4. Zakład Położnictwa, Ginekologii i Opieki Położniczo-Ginekologicznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 5. Zakład Położnictwa, Ginekologii i Pielęgniarstwa Położniczo-Ginekologicznego, Uniwersytet Medyczny w Lublinie Wprowadzenie Termin menopauza (z grec. men miesiąc, pausis pauza), zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z 1996 r., określa ostatni epizod krwawienia menstruacyjnego w życiu kobiety, po którym wystąpiła co najmniej roczna przerwa w krwawieniach [1]. Wiek rozpoczęcia menopauzy szacuje się w różnych populacjach na rok życia kobiety; w krajach rozwiniętych wynosi on średnio 51,5 roku; w Polsce, w badaniach Nadel i wsp. w populacji kobiet w województwie łódzkim wynosił 49,2 roku [1,2]. Oznacza to, że problemy zdrowotnie związane z menopauzą dotyczą w Polsce ok. 5 mln kobiet po 50. roku życia [3]. Menopauza jest wynikiem fizjologicznego procesu wygasania czynności hormonalnej jajników, związanego z całkowitym wyczerpaniem zapasu pęcherzyków jajnikowych, których utrata rozpoczyna się już w okresie płodowym i przyspiesza nawet 6-krotnie u kobiet po 39. roku życia [1,4]. Kobiety pragnące zachować zdrowie w trakcie i po menopauzie, powinny zachować czujność i regularnie badać się u lekarza, a także wykonywać badania laboratoryjne, które mogą zasygnalizować czające się choroby. Najważniejsze są regularne badania 711

6 ginekologiczne oraz wykonywanie badań cytologicznych. Menopauza to okres, kiedy szczególnie trzeba zadbać o racjonalną dietę i odpowiednią aktywność fizyczną. Cel pracy Celem pracy była ocena wybranych aspektów prozdrowotnych kobiet z Polski, Belgii, Białorusi i Grecji istotnych dla okresu klimakterium. Materiał i metody Badania przeprowadzone zostały po uzyskaniu zgody nr R-I-003/118/2006 Komisji Bioetycznej Akademii Medycznej w Białymstoku, jednoczasowo wśród 539 kobiet z Polski, Białorusi, Belgii i Grecji. Do badań zostały włączone kobiety spełniające następujące kryteria: płeć żeńska, ukończony 40. rok życia, dobrowolny udział w badaniu oraz wypełnienie przez respondentki całości kwestionariuszy. Narzędziem użytym w badaniu był autorski walidowany kwestionariusz, Indeks Kupermana i skala MRS. Każda badana kobieta miała mierzony wzrost, wagę i wyznaczany wskaźnik BMI (Body Mass Index), jako stosunek masy ciała do kwadratu wysokości. Wyniki Badaniem objęto 539 kobiet z czterech państw europejskich, w tym 79 osób z Belgii, 119 z Białorusi, 100 z Grecji i 241 z Polski. Średnia wieku badanych kobiet w poszczególnych krajach była podobna, jednakże respondentki z Polski były nieco młodsze od kobiet z Belgii, Białorusi i Grecji. W przypadku kobiet z Polski średnia wieku wysila 50,7 ± 4,26, z Białorusi 51,8 ±3,7, z Grecji 51,9 ±3,6, a Belgii 51,9± 4,8 lat. Test analizy wariancji wykazał statystycznie istotną różnicę pomiędzy wiekiem respondentek w poszczególnych populacjach (p = 0,0203). Badane zbiorowości wykazywały zróżnicowane pod względem struktury miejsca zamieszkania (p = 0,0000***). Z terenów wiejskich w Polsce pochodziło 19,5% badanych, 7,6% z Białorusi, 27,8% z Belgii i z Grecji - 12%. W małym mieście mieszkało 47,7% badanych z Polski, 41,8% z Belgii, 23,5% z Białorusi i 38% z Grecji, a w dużym mieście - 32,8% badanych z Polski, 30,4% z Belgii, 68,9% z Białorusi i 50% z Grecji. 712

7 Belgijki i Greczynki lepiej oceniły swoją sytuację materialną niż Polki. Za bardzo dobrą uznało ją 3,7% badanych z Polski, 16,5% z Belgii i 12% z Grecji, jako dobrą - 34,4% badanych z Polski, 62% z Belgii, 11,8% z Białorusi i 46% z Grecji, jako średnią - 56% badanych z Polski, 21,5% z Belgii, 73,1% z Białorusi i 40% z Grecji, a jako zła - 5,8% badanych z Polski, 15,1% z Białorusi i 2% z Grecji. Uzyskane wyniki były znamienne statystycznie (p = 0,0000***). W przeprowadzonych badaniach zapytano kobiety o ich wagę i wzrost, celem obliczenia wskaźnika BMI. Mimo porównywalnego wieku badanych kobiet, rozkład masy ciała i wzrostu był różny w poszczególnych krajach. Wynik testu analizy wariancji (p = 0,0049) pozwolił na stwierdzenie statystycznie istotnych różnic w masie ciała kobiet z badanych czterech krajów. Generalnie średnia masa ciała badanych kobiet wynosiła 71,1±11kg (Mediana 70). W Polsce wynosiła ona 70,5±11,6 kg (Mediana 70), w Belgii - 67,5±9,1 kg (Mediana 68), na Białorusi - 73,2±15,5 kg (Mediana 70) i w Grecji - 72,8±11 kg (Mediana 70). Wynik testu analizy wariancji (p = 0,0000) pozwolił na stwierdzenie statystycznie istotnych różnic we wzroście kobiet z badanych czterech krajów. Generalnie średni wzrost badanych kobiet wynosił 163,9±6,1 cm (Mediana 164). W Polsce wynosił on 162,8±5,4 cm (Mediana 163), w Belgii - 166,6±5,1 cm (Mediana 163), na Białorusi - 183,9±7,2 cm (Mediana 164) i w Grecji - 164,6±6,1 cm (Mediana 165). Różnice pomiędzy poziomem BMI były statystycznie istotne (wynik testu analizy wariancji: p = 0,0000). Generalnie średni wskaźnik BMI dla wszystkich kobiet wynosił 26,4±4,2 (Mediana 26). W Polsce wynosił on 26,6±4 (Mediana 26,1), w Belgii - 24,3±5 (Mediana 24), na Białorusi - 27,2±5 (Mediana 26,5) i w Grecji - 26,9±4 (Mediana 26). W badanej zbiorowości niemal nie występowały osoby zaklasyfikowane jako wychudzone - 0,2% ogółu badanych (w tym wszystkie z Polski 0,4%) lub z niedowagą - 0,2% ogółu badanych (w tym wszystkie z Białorusi 0,8%). BMI w normie posiadało 37,1% ogółu badanych, w tym 36,5% Polek, 57% Belgijek, 31,1% Białorusinek i 30% Greczynek. Nadwagę stwierdzono u 46% ogółu kobiet, w tym u 45,2% Polek, 39,2% Belgijek, 46,2% Białorusinek i 53% Greczynek, a otyłość u 16,5% ogółu, w tym u 17,8% Polek, 3,8% Belgijek, 21,8% Białorusinek i 17% Greczynek. Różnica pomiędzy wartościami liczbowymi wskaźnika BMI w badanych czterech krajach była istotna statystycznie (p=0,0029). Analizę zależności występowania i nasilenia objawów w zależności od BMI przeprowadzono stosując analizę korelacji rang Spearmana. 713

8 Wpływ otyłości na nasilenie występowania niektórych objawów klimakterium był istotny statystycznie, zwłaszcza na Białorusi. Siła korelacji była jednak przeciętna, a w wielu wypadkach słaba. Tym niemniej znaczący jest fakt, że niemal wszystkie te korelacje miały kierunek dodatni, co oznacza, że wysoki poziom BMI był czynnikiem sprzyjającym (do pewnego stopnia) pojawieniu się pewnych objawów menopauzalnych (Tabela I). Tab. I. Wpływ BMI na występowanie objawów towarzyszących klimakterium Rodzaj objawów Polska Belgia Białoruś Grecja R p R p R p R p osłabienie uwagi 0,06 0,3929 0,05 0,6669 0,09 0,3357 0,07 0,4795 utrata zaufania do bliskich 0,11 0,0884 0,12 0,3056 0,42 0,0000*** 0,23 0,0212* lęk - 0,00 0,9531 0,09 0,4463 0,36 0,0001*** 0,21 0,0394* poczucie winy 0,15 0,0243* 0,07 0,5521 0,08 0,3870 0,21 0,0387* skłonność do płaczu 0,09 0,1785 0,04 0,7443 0,27 0,0036** 0,29 0,0041** myśli samobójcze - 0,07 0,3045 0,17 0,1444 0,18 0,0520 0,06 0,5851 zmienność nastrojów 0,03 0,6224 0,06 0,5789 0,11 0,2578 0,04 0,6749 kłopoty z pamięcią 0,14 0,0285* -0,17 0,1507 0,23 0,0126* 0,24 0,0162* suchość śluzówek 0,11 0,0827 0,19 0,0912 0,37 0,0000*** 0,12 0,2423 zaburzenia smaku 0,12 0,0763 0,09 0,4394 0,41 0,0000*** 0,08 0,4409 suchość pochwy 0,07 0,2815-0,12 0,2754 0,24 0,0096** 0,12 0,2227 zakażenia dróg moczowych 0,01 0,8767 0,02 0,8507 0,18 0,0539 0,03 0,7489 nietrzymanie moczu 0,25 0,0001*** 0,11 0,3313 0,39 0,0000*** 0,18 0,0825 zakażenia pochwy 0,04 0,5038 0,04 0,7028 0,22 0,0190* 0,01 0,9216 obniżenie popędu płciowego 0,12 0,0685-0,11 0,3514 0,08 0,3905 0,11 0,2853 bolesność stosunków płciowych 0,05 0,4495 0,04 0,7143 0,14 0,1308 0,05 0,6231 porost włosów na twarzy 0,18 0,0050** -0,04 0,7260 0,25 0,0073** 0,06 0,5617 przyrost masy ciała 0,45 0,0000*** 0,13 0,2661 0,44 0,0000*** 0,25 0,0114* złamania kości 0,05 0,4351-0,07 0,5229 0,26 0,0052** -0,02 0,8377 Siła korelacji pomiędzy BMI a nasileniem dolegliwości oznaczanych Indeksem Kupermana była niewielka, chociaż we wszystkich państwach poza Belgią, istotna statystycznie. W analizie nie uwzględniono jednego skrajnego przypadku kobiety z Białorusi, dla której BMI wynosiło znacznie ponad 50. Kierunek korelacji był dodatni, co 714

9 oznacza, że wraz ze wzrostem wskaźnika BMI rosła też wartość indeksu Kuppermana wzrost ten był jednak bardzo powolny. W Polsce współczynnik korelacji wynosił 0,19, a wartości p=0,0028***). W Belgii współczynnik korelacji wynosił 0,10, a wartości p=0,3138). Na Białorusi współczynnik korelacji wynosił 0,45, a wartości p=0,0000***). W Grecji współczynnik korelacji wynosił 0,23, a wartości p=0,0229*). W Polsce (współczynnik korelacji 0,21; p=0,0016**) i na Białorusi (współczynnik korelacji 0,32; p=0,00105***) występowała statystycznie istotna zależność pomiędzy wartościami BMI, a wynikami uzyskanymi w ocenie skałą MRS. Uzyskane wyniki pozwoliły na zaobserwowanie zależności, iż im bardziej otyła kobieta, tym dolegliwości okresu klimakterium były silniej odczuwane. Jednak siła tej zależności była znikoma, wynik ten nie ma większego znaczenia praktycznego. W Belgii (współczynnik korelacji 0,16; p=0,1635) i w Grecji (współczynnik korelacji 0,11, p=0,2855) takich zależności nie stwierdzono. Nałóg palenia papierosów występował z różnym nasileniem w poszczególnych krajach, przy czym były to różnice istotne statystycznie (p = 0,0000***). Deklarację palenia papierosów złożyło 23,7% badanych kobiet, w tym 22,4% Polek, 29,1% Belgijek, 9,2% Białorusinek i 40% Greczynek. Nie paliło od jakiegoś czasu 34,3% respondentek, w tym 23,7% badanych kobiet, w tym 23,2% Polek, 10,1% Belgijek, 3,4% Białorusinek i 9% Greczynek, a nie paliło nigdy 62% osób, w tym 23,7% badanych kobiet, w tym 54,4% Polek, 60,8% Belgijek, 87,4% Białorusinek i 51% Greczynek. Palenie tytoniu wpływało na występowanie niektórych objawów klimakterium. Poniżej przedstawiono jedynie znamienne statystycznie. W Polsce skłonność do płaczu (p=0,0209*) częściej występowała u osób nigdy nie palących, a skłonność do złamań (p=0,0346*) u palących. W Belgii skłonność do płaczu (p=0,0181*), kłopoty z pamięcią (p=0,0082**) i nietrzymanie moczu (p=0,0130*) dominowały o osób nigdy niepalących, a suchość śluzówek (p=0,0342*) u osób już niepalących. W Grecji suchość śluzówek (p=0,0300*) najbardziej dokuczała osobom już niepalącym, a bolesność stosunków płciowych (p=0,0478*) kobietom nigdy ni palącym. Na Białorusi nie stwierdzono żadnych istotnie statystycznych zależności. Nie wykazano zależności statystycznej pomiędzy faktem palenia tytoniu a wartością indeksu Kuppermana (w Polsce - p = 0,6225; w Belgii - p = 0,3732; na Białorusi - p = 0,8285 i w Grecji p = 0,6225). Palenie tytoniu nie wpływało w istotny sposób na samopoczucie podczas menopauzy (wartości MRS) w Polsce (p = 0,5077), Belgii (p = 0,7316), na Białorusi (p = 0,9950) i w Grecji (p = 0,1541). 715

10 Respondentki ze wszystkich krajów zapytano o przeszłość położniczo ginekologiczną. Z danych podawanych przez kobiety wynikało, że generalnie średni wiek pojawienia się pierwszej miesiączki wynosił 13,4 ± 1,6 lat (najwcześniej w wieku 9 lat, najpóźniej w wieku 18 lat). W Polsce wynosił 14 ±1,4 lat, w Belgii - 13,2±1,5 lat, na Białorusi - 12,6 ±18 lat, a w Grecji 12,9 ± 1,1 lat. Różnice te były jest wysoce istotne statystycznie (wynik testu analizy wariancji: p = 0,0000***). Mimo zbliżonego wieku kobiet z poszczególnych krajów (i jego stosunkowo wąskiego zakresu) występowały bardzo znaczne różnice w częstości występowaniu miesiączki. Generalnie 20,4% badanych miesiączkowało jeszcze w miarę regularnie, w tym 30,3% Polek, 26,6% Belgijek, 5,9% Białorusinek i 9% Greczynek. Bardzo nieregularnie miesiączkowało 26% kobiet, w tym 312,5% z Polski, 31,6% z Belgii, 19,3% z Białorusi i 16% z Grecji. Nie miesiączkowało już wcale 53,6% respondentek, w tym 38,2% Polek, 41,8% Belgijek, 74,8% Białorusinek i 75% greczynek. Zależności pomiędzy krajem, a występowaniem miesiączki były istotne statystycznie (wynik testu niezależności chi-kwadrat: p = 0,0000***). Okres (w latach), jaki upłynął od wystąpienia ostatniej miesiączki podało 269. Na tej podstawie obliczony został wiek, w którym wystąpiła ostatnia miesiączka. Generalnie ostatnie krwawienie miesięczne wystąpiło w wieku średnio 49,2±3,4 lat (najwcześniej wieku 33 lat, najpóźniej w wieku 59 lat). U Polek miało to miejsce średnio w wieku 49,4±3,7 lat (najwcześniej wieku 38 lat, najpóźniej w wieku 59 lat), w Belgii średnio w wieku 49,6±4,7 lat (najwcześniej wieku 33 lat, najpóźniej w wieku 55 lat), na Białorusi średnio w wieku 48,3±2,8 lat (najwcześniej wieku 39 lat, najpóźniej w wieku 58 lat), a w Grecji Średnio w wieku 50±3,0 lat (najwcześniej wieku 43 lat, najpóźniej w wieku 57 lat). Wynik testu analizy wariancji wynosi p = 0,0188*, co pozwoliło stwierdzić występowanie statystycznie istotnych różnic pomiędzy państwami, jeśli chodzi o wiek, w którym wystąpiła ostatnia miesiączka (wynik testu nieparametrycznego ANOVA Kruskala-Wallisa). W Polsce (p=0,0006***), kobiety miesiączkujące nieregularnie lub nie mające już w ogóle miesiączki, miały częściej kłopoty z porostem włosów na twarzy, niż kobiety miesiączkujące w miarę regularnie. W Belgii (p=0,0419*) osoby nie miesiączkujące częściej skarżyły się na przyrost masy ciała, niż miesiączkujące nieregularnie lub w miarę regularnie. Kłopoty z pamięcią miały w tym kraju (p=0,0147*) częściej kobiety miesiączkujące nieregularnie niż pozostałe. Na Białorusi (p=0,0001***) myśli samobójcze dominowały częściej u badanych miesiączkujących w miarę regularnie, niż u pozostałych, zaś obniżenie popędu płciowego (p=0,0443*) częściej występowało u niemiesiączkujących, niż w innych 716

11 grupach. W Grecji utrata zaufania do bliskich (p=0,0172*) dominowała u kobiet miesiączkujących w miarę regularnie, lęk (p=0,0030**) i poczucie winy (p=0,0079**) u miesiączkujących nieregularnie, obniżenie popędu płciowego (p=0,0204*) i bolesność stosunków płciowych (p=0,0307*) u niemiesiączkujących, w porównaniu z pozostałymi grupami. We wszystkich krajach (Polska - p = 0,0005***, Belgia - p = 0,0029**), poza Grecją (p = 0,3722), występowała statystycznie istotna zależność pomiędzy miesiączkowaniem a nasileniem objawów okresu klimakterium. Wskaźnik Kuppermana był wyższy u kobiet już nie miesiączkujących, a najsłabsze nasilenie objawów zauważono u kobiet miesiączkujących regularnie. Proporcje te nieco inaczej kształtowały się na Białorusi (p = 0,0223*), gdzie kobiety miesiączkujące nieregularnie w najmniejszym stopniu odczuwały dolegliwości związane z klimakterium. W Polsce (p = 0,0213*) i na Białorusi (p = 0,0093**) stwierdzono statystycznie istotny związek pomiędzy występowaniem miesiączki oraz jej charakterem a nasileniem objawów menopauzy. Kobiety miesiączkujące regularnie czuły się lepiej niż te, które miały miesiączkę nieregularnie lub w ogóle. Takiego związku nie zauważono w Belgii (p = 0,6343) i w Grecji (p = 0,1114). Respondentki zapytano także o przeszłość położniczą. Uzyskane wyniki pozwoliły stwierdzić, iż generalnie badane kobiety były średnio 2,6±1,1 razy w ciąży (minimalnie raz, maksymalnie 5 razy), w tym Polski średnio 2,6±1,1 razy (minimalnie raz, maksymalnie 5 razy), Belgijki - średnio 2,5±1,1 razy (minimalnie raz, maksymalnie 5 razy), Białorusinki - średnio 3,1±1,2 razy (minimalnie raz, maksymalnie 5 razy), a Greczynki - średnio 2,3±0,9 razy (minimalnie raz, maksymalnie 5 razy). Różnice te były istotne statystycznie (p=0,0000***). Zupełnie inaczej rozkładała się liczba porodów, ale różnica między krajami była także znamienna (wynik testu analizy wariancji p = 0,0000***). Generalnie respondentki rodziły średnio 2,2±1 razy (minimalnie raz, maksymalnie 5 razy). Polki rodziły średnio 2,5±1 razy (minimalnie raz, maksymalnie 5 razy), Belgijki - średnio 2,0±0,9 razy (minimalnie raz, maksymalnie 5 razy), Białorusinki- średnio 2,1±0,8 razy (minimalnie raz, maksymalnie 5 razy), a Greczynki - średnio 2,1±0,7 razy (minimalnie raz, maksymalnie 4 razy). W Tabeli II zamieszczono wartości współczynników korelacji Spearmana pomiędzy nasileniem występowania danego objawu a ilością ciąż (R 1 ) oraz liczbą porodów (R 2 ). Zrezygnowano z podawania dokładnej wartości prawdopodobieństwa testowego p, oznaczając jedynie poziom istotności statystycznej. Większość korelacji jest nieistotna 717

12 statystycznie, a te istotne maja niewielką siłę. Nieco większe znaczenie dla występowania objawów ma ilość ciąż niż liczba porodów. Zależności znamienne statystycznie, choć o bardzo niewielkiej sile, mają kierunek dodatni oznacza to, że większa liczba ciąż wpływała na występowanie objawów i ich nasilenie. Tab. II. Wpływ ilości ciąż i porodów na występowanie objawów towarzyszących klimakterium Rodzaj objawów Polska Belgia Białoruś Grecja R 1 R 2 R 1 R 2 R 1 R 2 R 1 R 2 osłabienie uwagi 0,02 0,02-0,03-0,18 0,10 0,08 0,25* 0,12 utrata zaufania do bliskich 0,10 0,09 0,13-0,00 0,14 0,11 0,22* -0,01 lęk 0,12 0,10 0,06-0,06 0,02 0,06 0,31** 0,02 poczucie winy 0,12 0,13-0,00-0,08-0,15-0,06 0,23* -0,05 skłonność do płaczu 0,12 0,14* 0,02-0,05 0,14 0,04 0,23* 0,01 myśli samobójcze -0,01-0,02 0,01-0,05 0,03 0,02 0,18 0,09 zmienność nastrojów 0,03 0,05 0,11-0,06 0,06 0,04 0,18 0,10 kłopoty z pamięcią 0,01 0,01-0,11-0,03 0,12 0,16 0,09-0,05 suchość śluzówek 0,03 0,04-0,06-0,11 0,03-0,01 0,12-0,07 zaburzenia smaku 0,00 0,05-0,11-0,06-0,01-0,03 0,16-0,01 suchość pochwy 0,10 0,10 0,23* 0,11 0,08-0,05-0,05-0,07 zakażenia dróg moczowych 0,12 0,08 0,31** 0,09-0,00-0,14 0,01-0,13 nietrzymanie moczu 0,18** 0,19** 0,18 0,08 0,13-0,04 0,23* 0,03 zakażenia pochwy 0,05 0,05 0,20-0,01 0,15 0,07 0,07 0,07 obniżenie popędu płciowego 0,03 0,05 0,12 0,05 0,08 0,03-0,02 0,12 bolesność stosunków płciowych -0,01 0,02-0,06-0,12 0,15-0,06-0,08-0,07 porost włosów na twarzy -0,02 0,00 0,01 0,09 0,21* 0,13 0,14 0,03 przyrost masy ciała 0,04 0,06-0,23* -0,16 0,20* -0,01 0,08-0,06 złamania kości 0,08 0,03-0,13-0,15 0,00-0,07-0,05 0,00 Ponieważ liczba ciąż i porodów to cechy mierzalne, ale o bardzo ograniczonej liczbie wartości, właściwym narzędziem do badania zależności pomiędzy tymi czynnikami a nasileniem dolegliwości menopauzalnych, był współczynnik korelacji rang Spearmana (R). Statystycznie istotna zależność pomiędzy ilością ciąż i porodów a nasileniem objawów klimakterium, występowała w Polsce (ad ciąże p= 0,0114*, ad porody p= 0,0033**) i w Grecji (ad ciąże p= 0,0007***, ad porody p= 0,0201*), lecz w obydwu przypadkach była to 718

13 bardzo słaba korelacja. Znak korelacji był słabo dodatni, co oznacza, że większa liczba przebytych ciąż i porodów była czynnikiem w niewielkim stopniu negatywnie wpływającym na samopoczucie kobiet. W Belgii (ad ciąże p=0,3956, ad porody p=0,9536) i na Białorusi (ad ciąże p=0,1081, ad porody p=0,5932) zależności między liczbą ciąż i porodów a wielkością współczynnika Indeksu Kuppermana nie zauważono. Na nasilenie objawów menopauzalnych wpływała w nieco większym stopniu liczba ciąż (w Polsce - p=0,1194; w Belgii- p=0,5629; na Białorusi - p=0,0328*, w Grecji - p=0,0013**), niż liczba porodów (w Polsce - p=0,0662; w Belgii- p=0,0667; na Białorusi - p=0,4956, w Grecji -p=0,0149*). W dalszej kolejności ankietowane kobiety zapytano o częstość wizyt u lekarza ginekologa i badań cytologicznych, jakim poddawały się kobiety. W kwestii badań cytologicznych różnice pomiędzy Polską a pozostałymi krajami nie były już tak wyraźne, ale jednakże istotne statystycznie (p = 0,0000***). Generalnie badanie cytologiczne raz w roku miało wykonane 43,2% badanych kobiet, raz na dwa lata - 13%, rzadziej - 25,6%, a nigdy - 3,2%. W Polsce badanie cytologiczne raz w roku miało wykonane 34,4% respondentek, raz na dwa lata - 14,5%, rzadziej - 34%, a nigdy - 17%. W Belgii: raz w roku - 38% ankietowanych, raz na dwa lata - 24,1%, rzadziej - 21,5%%, a nigdy - 16,5%. Na Białorusi - raz w roku miało wykonane 62,2% kobiet, raz na dwa lata - 4,2%, rzadziej - 13,4%, a nigdy - 20,2%. W Grecji raz w roku miało wykonane 46% badanych, raz na dwa lata - 11%, rzadziej - 23%, a nigdy - 20%. Generalnie respondentki deklarowały, że najczęściej (45,3%) uczęszczały do ginekologa raz na rok, w tym 34,9% Polek, 39,2% Belgijek, 56,3% Białorusinek i 62% Greczynek. Rzadziej niż raz na rok gabinet ginekologiczny odwiedzało 16,5% badanych, w tym 22% z Polski, 13,9% z Belgii, 14,3% z Białorusi i 8% z Grecji. Raz na pół roku było u ginekologa 15,4% ankietowanych, w tym 14,1% Polek, 12,7% Belgijek, 23,5% Białorusinek i 11% Greczynek, a raz w miesiącu - 4,8% kobiet, w tym 2% z Polski, 20,3% z Belgii, 3,4% z Białorusi i 1% z Grecji. Do ginekologa nie chodziło aż 18% badanych, w tym 27% Polek, 13,9% Belgijek, 2,5% Białorusinek i 18% Greczynek. Uzyskane wyniki były istotne statystycznie (p = 0,0000***). Generalnie o konieczności wizyt u ginekologa w okresie klimakterium myślało 54,4% badanych kobiet, w tym 13,7% z wykształceniem podstawowym, 21,2% z zawodowym, 39,3% ze średnim i 25,3% z wyższym oraz 43,7% Polek, 10,9% Belgijek, 19,5% Białorusinek i 10,5% Greczynek (p = 0,0701). W każdym z państw największy udział stwierdzeń o konieczności wizyt u ginekologa w okresie klimakterium był wśród kobiet z wykształceniem 719

14 wyższym (61% Polek, 53% Belgijek, 77% Białorusinek, 8% Greczynek). W Polsce podobnie myślało 6,3% badanych z wykształceniem podstawowym, 11,7% z zawodowym oraz 57,8% z wykształceniem średnim (p = 0,0426*). W Belgii wizyty u ginekologa popierało także i podobnie myślało 12,5% osób z wykształceniem zawodowym i 31,3% z wykształceniem średnim (p = 0,0654). Na Białorusi - 52,6% osób z wykształceniem zawodowym i 17,5% z wykształceniem średnim (p = 0,0011**), A W Grecji - 42,1% badanych z wykształceniem podstawowym, 17,1% z zawodowym oraz 30,3% z wykształceniem średnim (p = 0,4166). W analogiczny sposób zbadano wpływ sytuacji materialnej na liczbę i odsetek kobiet, które uważają, że wizyty u ginekologa są konieczne. Generalnie o konieczności wizyt u ginekologa w okresie klimakterium przekonanych było 8,2% kobiet deklarujących bardzo dobrą sytuacje materialną, 38,9% - sytuację dobrą, 48,1% - sytuację materialną średnią i 4,8% sytuację złą (p = 0,0281*). W Polsce było to 4,7% badanych z bardzo dobrą sytuacją materialną, 38,3% - z dobrą, 51,6% - ze średnią i 5,5% sytuacją złą (p = 0,4145). W Belgii - 21,9% respondentek z bardzo dobrą sytuacją materialną, 62,5% z sytuacją dobrą oraz 15,6% - sytuację materialną średnią (p = 0,4005). Na Białorusi - 15,8% kobiet deklarujących sytuację dobra, 75,4% - sytuacje materialną średnią i 8,8% sytuacją złą (p = 0,1419), a w Grecji - 14,5% respondentek z bardzo dobrą sytuacją materialną, 47,4% - z sytuacją dobrą, 35,5% - z sytuacją materialną średnią i 2,6% z sytuacją złą (p = 0,2659). Wpływ wieku na opinię dotyczącą konieczności wizyt u ginekologa zbadano wyliczając średnie wieku w zależności od wygłaszanej opinii, z uwzględnieniem kraju, w którym mieszkają kobiety. Na podstawie przeprowadzonych analiz można stwierdzić, iż wiek kobiet uważających, iż należy bezwzględnie chodzić do ginekologa w okresie klimakterium nie odbiegał od wieku kobiet mających inne zdanie. Największa różnica występowała w Grecji i był to jedyny wynik istotny statystycznie (wynik testu analizy wariancji p = 0,0082**). Dla pozostałych krajów wynik testu analizy wariancji znacznie przekraczał poziom istotności = 0,05. Można więc wnioskować, iż w Grecji wiek respondentek wpływał na opinię o konieczności wizyt u ginekologa. Taki pogląd był częściej reprezentowany przez kobiety młodsze (z 95% pewnością można stwierdzić, iż przeciętny wiek kobiet uważających wizyty u ginekologa za konieczne wynosił od 50,5 do 52 lat, zaś przeciętny wiek kobiet mających odmienne zdanie znajdował się w przedziale pomiędzy 52 a 55 lat). Częstość wizyt u ginekologa była powiązana z postrzeganiem przez kobiety różnych form zachowań, jako pomocnych w poprawie samopoczucia w okresie klimakterium. Szczególnie zauważalne to było wśród mieszkanek Belgii. Kobiety chodzące częściej na 720

15 wizyty kontrolne do ginekologa postrzegały aktywny tryb życia, aktywność zawodową, dobre nastawienie do otoczenia, prawidłowe odżywianie, kontakty ze znajomymi, odpowiednią ilość snu oraz redukcję masy ciała, jako czynniki wpływające korzystnie na samopoczucie. Poniżej przedstawiono wyłącznie wyniki istotne statystycznie. W Polsce kobiety częściej odwiedzające lekarzy celem badań opiniowały, że badanie ginekologiczne (p=0,0003***) i samokontrola piersi (p=0,0053**) wpływa pozytywnie na samopoczucie w okresie klimakterium. W Belgii badan, które częściej miały wizyty u ginekologa sądziły, że ma to pozytywny wpływ na ich aktywny tryb życia (p=0,0002***), aktywność zawodową (p=0,0019**), dobre nastawienie do otoczenia (p=0,0008***), prawidłowe odżywanie (p=0,0025**), rzucenie palenia (p=0,0159*), ograniczenie picia alkoholu (p=0,0040**), mobilizację do dalszych badań ginekologicznych (p=0,0143*), utrzymywania kontaktów ze znajomymi (p=0,0035**), właściwą liczbę godzin snu (p=0,0003***), redukcję masy ciała (p=0,0003***) i stosowanie HTZ (p=0,0310*). W Grecji i na Białorusi żadne wyniki nie były istotne statystycznie. Dyskusja Menopauza może być spostrzegana jako zjawisko, które pociąga za sobą szereg objawów i dolegliwości, zwiększa ryzyko wystąpienia poważnych schorzeń somatycznych oraz wymaga ilość interwencji medycznych. Z drugiej strony można ją traktować jako normalny etap fizjologiczny w życiu kobiety, ponieważ z dolegliwościami okresu klimakterium większość kobiet radzi sobie doskonale lub nie doświadcza nadmiernie intensywnych objawów menopauzalnych [5]. Systematycznie zwiększająca się liczba kobiet w wieku około- i pomenopauzalnym, powoduje także wzrost liczby osób wymagających leczenia różnych dolegliwości oraz osób z potencjalnym ryzykiem wystąpienia chorób nasilających się po menopauzie. Wiek menopauzy u Polek wynosi, wg Kaczmarek [6], 51,25 roku (mediana) i nie różni się on znacząco, za Thomas i wsp. [7] od wieku, w jakim przechodzą menopauzę kobiety w Meksyku, Japonii, Holandii, Grecji czy Finlandii, gdzie badacze oszacowali WWM na 51 lat (mediana). Późniejszą menopauzę, za Gold i wsp. [8] odnotowano w Stanach Zjednoczonych (52,6 roku), Francji (52 lata) i Hiszpanii (51,7 roku). Wcześniejsze wystąpienie menopauzy, za Sallam i wsp. [9] zanotowano u kobiet pochodzących z Egiptu 46,7 roku oraz z Indii 44,6 roku. 721

16 W obecnym badaniu ostatnie krwawienie miesięczne wystąpiło u Polek średnio w wieku 49,4±3,7 lat, u Belgijek w wieku 49,6±4,7 lat, u Białorusinek w wieku 48,3±2,8 lat, a u Greczynek w wieku 50±3,0 lat. W okresie okołomenopauzalnym i postmenopauzalnym dochodzi do: zmian w tkance łącznej (ścieńczenia skóry, obniżenia aktywności gruczołów potowych i łojowych, wypadania włosów), bólów kostno-stawowych, zaburzeń metabolicznych (hipercholesterolemia i hipertrójglicerydemia, podwyższone poziomy LDL - Low Density Lipoproteins), obniżone HDL -High Density Lipoproteins), upośledzenia tolerancji glukozy, insulinooporności, hiperinsulinemiia, cukrzycy typu 2, otyłości, chorób sercowo-naczyniowych oraz nowotworów raka sutka, płuca, szyjki macicy, raka żołądka, jajnika, trzonu macicy i innych. Osteoporozę stwierdza się u ponad 30% kobiet w wieku powyżej 50. roku życia, ryzyko wystąpienia złamania osteoporotycznego u kobiety w wieku powyżej 50 lat wynosi prawie 40%, a co czwarta kobieta doznaje złamania kości udowej [11,12]. W Polsce częstość występowania nietrzymania moczu u kobiet w okresie menopauzy ocenia się na 33% [13]. Badania brytyjskie [14] podają, że jego częstość w grupie kobiet po 45. roku życia wynosi 25 30%. U badanych Hiszpanek powyżej 40. r.ż., za Ubeda i wsp. [15] nadwagę lub otyłość stwierdzono u 61% badanych, a wśród Brazylijek, za Tardivo i wsp. [16] aż u 75,7%. Wśród menopauzalnych kobiet tajwańskich, za Pai [17] nadmierna masa ciała charakteryzowała 23,3% badanych, jednak aż u 38,3% obwód pasa wynosił więcej niż 80 cm. W przypadku Amerykanek w wieku okołomenopauzalnym, za Sutton-Tyrrell i wsp. [18] aż 60% z nich miało masę ciała powyżej normy, przy czym Afroamerykanki i Hiszpanki charakteryzowały się zdecydowanie wyższą masą ciała niż Chinki i Japonki. W obecnym badaniu różnice pomiędzy poziomem BMI kobiet w poszczególnych krajach były statystycznie istotne i w Polsce wynosił on 26,6±4, w Belgii - 24,3±5, na Białorusi - 27,2±5 i w Grecji - 26,9±4. Stwierdzono także, że wpływ otyłości na nasilenie występowania niektórych objawów klimakterium był istotny statystycznie, zwłaszcza na Białorusi. Zdaniem wielu autorów [cyt. za 19], jednym z czynników przyspieszającym powstawanie naturalnej menopauzy jest palenie papierosów, a wskaźnik zgonów wśród palaczy w wieku jest 3-krotnie wyższy niż wśród niepalących. W badaniu Wyderki i wsp. [19] papierosy paliło 48,3% kobiet z Łodzi, 31,8% z York i 8,8% z Tarnopola. Bernhardt [20] stwierdził, że wśród kobiet palących wcześniejsze klimakterium występuje u 20%, Daniell [21], że wiek menopauzy dla amerykańskich palaczek przypada 722

17 na 47,7 roku, zaś Adena i wsp. [22] badając kobiety australijskie, że średni wiek menopauzy u palaczek był o 1,3 roku wcześniejszy. W obecnym badaniu nałóg palenia papierosów występował z różnym nasileniem w poszczególnych krajach, przy czym były to duże różnice, np.: w Grecji papierosy paliły 4 kobiety na 10, zaś na Białorusi tylko jedna. Zależność pomiędzy państwem a częstością palenia papierosów była wysoce istotna statystycznie. Wykazano, iż palenie tytoniu nie wpływało na występowanie większości objawów, chociaż zauważono pewne zależności, Palenie tytoniu wpływało na występowanie niektórych objawów klimakterium. Poniżej przedstawiono jedynie znamienne statystycznie. W Polsce u palących dominowała skłonność do złamań, w Belgii skłonność do płaczu, a w Grecji bolesność stosunków płciowych. Nie wykazano zależności statystycznej pomiędzy faktem palenia tytoniu a wartością indeksu Kuppermana i poziomu samopoczucia podczas menopauzy mierzonego skalą MRS. Kobiety w okresie menopauzy, z jednej strony doświadczają dokuczliwych objawów somatycznych, a z drugiej poważnych zaburzeń nastroju, utraty poczucia atrakcyjności fizycznej i obniżenia samooceny, stąd celowe wydaje się objecie ich kompleksową pomocą medyczną. Najnowsze badania, za Grycewicz i Cypryk [23] wykazały, iż menopauza, obok wskaźnika masy ciała (BMI), poziomu trójglicerydów, poziomu cholesterolu frakcji LDL, jest niezależnym czynnikiem ryzyka wzrostu glikemii na czczo, nawet u kobiet bez cukrzycy. Wydaje się, iż z roku na rok świadomość kobiet na temat menopauzy wzrasta, jednakże ciągle powinna być prowadzona działalność edukacyjna na temat potrzeby uczęszczania na wizyty do ginekologa, radzenia sobie z wyzwaniami związanymi z klimakterium, a także, za Grycewicz i Cypryk [23], odnośnie do prozdrowotnego trybu życia i stosowania prewencji pierwotnej choroby niedokrwiennej serca poprzez modyfikację czynników jej ryzyka normalizację wskaźnika masy ciała (BMI), parametrów lipidowych, ciśnienia tętniczego i kontroli glikemii. Wnioski 1. Siła korelacji pomiędzy BMI a nasileniem dolegliwości oznaczanych Indeksem Kupermana była niewielka, chociaż we wszystkich państwach poza Belgią istotna statystycznie. 2. W Polsce i na Białorusi występowała statystycznie istotna zależność pomiędzy wartościami BMI a wynikami uzyskanymi w ocenie skalą MRS. 723

18 3. Palenie tytoniu nie wpływało na wartość Indeksu Kupermana i samopoczucie podczas menopauzy określane za pomocą skali MRS. 4. Na nasilenie objawów menopauzalnych wpływała w nieco większym stopniu liczba ciąż, niż porodów 5. Kobiety chodzące częściej na wizyty kontrolne do ginekologa postrzegały aktywny tryb życia, aktywność zawodową, dobre nastawienie do otoczenia, prawidłowe odżywianie, kontakty ze znajomymi, odpowiednią ilość snu oraz redukcję masy ciała, jako czynniki wpływające korzystnie na samopoczucie w okresie menopauzy. Piśmiennictwo 1. World Health Organization Research on the menopause in the 1990s. Report of a WHO Scientific Group. World Health Organ. Technical Report Series, Geneva 1996, 866, Nadel I, Cypryk K, Pertyński T, Sobczuk A., Stetkiewicz T. Występowanie schorzeń zespołu metabolicznego u k, Rachoń D., Zdrojewski T., Suchecka-Rachoń K., et al: Knowledge and use of hormone replacement therapy among Polish women: estimates from a representative study HORTPOL Maturitas, 2004, 47, Baranowski W. Przemiany hormonalne wieku menopauzalnego [w:] Diagnostyka i terapia wieku menopauzalnego. Pertyński T (red.). Urban & Partner, Wrocław 2004, Bielawska-Batorowicz E.: Sposób prezentowania menopauzy a ocena związanych z nią zmian. Prz. Menopauz., 2004, 3, Kaczmarek M. : The timing of natural menopause in Poland and associated factors. Maturitas, 2007, 57, Thomas F., Renaud F., Benefice E., et al: International variability of ages at menarche and menopause: patterns and main determinants. Hum. Biol., 2001,73, Gold E.B., Bromberger J., Crawford S., et al: Factors associated with age at natural menopause in a multiethnic sample of midlife women. Am J Epidemiol, 2001, 153, Sallam H, Galal AF, Rashed A. Menopause in Egypt: past and present perspectives. Climacteric, 2006, 9,

19 10. Makuła A., Stachowiak G., Połać I. i wsp.: Atrofia narządów moczowo-płciowych u kobiet po menopauzie. Prz. Menopauz., 2003, 5, Bielecki D.A., Wołczyński S., Jarocki S.: Częstość występowania osteoporozy w badaniach profilaktycznych kobiet regionu Polski północno-wschodniej. Ginekol. Pol., 2001, 72, Ciszek-Doniec V., Biernat R., Biernat M.: Osteoporoza pomenopauzalna. Gin. Prakt, 2000, 8, 4, 6, -10, Płachta Z, Mazur P, Walaszek P i in.: Nietrzymanie moczu u kobiet? Epidemiologia i czynniki ryzyka. Przeg. Menop., 2002, 1, Hampel C., Wienhold D., Benken N.: Definition of overactive bladder and epidemiology of urinary incontinence. Urology, 1997, 50, Ubeda N., Basagoiti M., Alonso-Aperte E., Varela-Moreiras G.: Dietary food habits, nutritional status and lifestyle in menopausal women in Spain. Nurt Hosp., 2007, 22, Tardivo A.P., Nahas-Neto J., Nahas E.A.: Associations between healthy eating patterns and indicators of metabolic risk in postmenopausal women. Nutr. J. 2010, 9, Pai H.C., Chen H.C., Tsao L.I. : The relationship among obesity, menopausal status, and health behavior among middle-aged women in a rural community of southern Taiwan. Health Care Women Int., 2010, 31, Sutton-Tyrrell K., Zhao X., Santoro N. : Reproductive hormones and obesity: 9 years of observation from the Study of Women s Health Across the Nation. Am. J. Epidemiol., 2010, 171, Wyderka M., Zdziennicki A., Byalek T.: Poziom wiedzy wybranych grup kobiet na temat okresu przekwitania. Prz. Menopauz., 2007, Bernhardt P.: The normal menopause transition. Am. J. Hum. Biol., 1992, 4, Daniell H.: Cigarette smoking relative weight and menopause. Lancet, 1998, 2, Adena M., Gallagher H.: Relation between smoking and natural menopause., Am. J. Hum. Biol., 1992, 4, Grycewicz J., Cypryk K.: Wpływ hormonów płciowych na występowanie zaburzeń metabolicznych u kobiet w okresie menopauzy. Prz. Menopauz., 2008, 1,

20 SPIS TREŚCI PROBLEMY DIAGNOSTYCZNO-TERAPEUTYCZNE I PIELĘGNACYJNE W WYBRANYCH SCHORZENIACH Rolka Hanna, Grzybko Małgorzata, Kobus Grażyna, Kowalewska Beata, Jankowiak Barbara: Wybrane aspekty w opiece nad pacjentem hemodializowanym Kowalewska Beata, Drabot Karolina, Jankowiak Barbara, Rolka Hanna, Łagoda Katarzyna, Kondzior Dorota, Klimaszewska Krystyna, Kowalczuk Krystyna, Krajewska Kułak Elżbieta: Pacjent po przebytym udarze niedokrwiennym mózgu studium przypadku Wawros Karina, Gawłów-Nowak Lilianna, Mroczkowska Renata, Ptaszek Gabriela, Graf Lucyna, Śleziona Maryla, Stołecka Barbara, Karczewska Olimpia, Sternik Anna: Zadania pielęgniarki anestezjologicznej podczas przezskórnego zamknięcia uszka przedsionka lewego Śleziona Mariola, Graf Lucyna, Mroczkowska Renata, Ptaszek Gabriela, Stołecka Barbara, Wawros Karina, Gawłów Nowak Lilianana, Karczewska Olimpia, Sternik Anna: Wyzwania pielęgnacyjno lecznicze w opiece nad osobami dorosłymi zakażonymi herpeswirusem VZV Klimaszewska Krystyna, Dymczyk Borawska Ewelina, Kondzior Dorota Joanna: Klasyfikacja napadów padaczkowych Klimaszewska Krystyna, Puczko Paulina, Kowalczuk Krystyna: Metody diagnozowania i leczenia padaczki Pawlikowska-Łagód Katarzyna, Dąbska Olga, Firlej Ewelina, Janiszewska Mariola, Barańska Agnieszka: Osteoporoza- postępowanie diagnostyczne i leczenie Pawlikowska-Łagód Katarzyna, Firlej Ewelina, Janiszewska Mariola, Barańska Agnieszka: Osteoporoza u kobiet w wieku podeszłym epidemiologia, przyczyny oraz objawy Barańska Agnieszka, Janiszewska Mariola, Firlej Ewelina, Pawlikowska- Lagód Katarzyna, Zabłocka Kamila: Metody diagnostyki osteoporozy WSPÓŁCZESNE WYZWANIA OPIEKI NAD DZIECKIEM I JEGO RODZINĄ Sternik Anna, Karczewska Olimpia, Sejboth Justyna, Wawros Karina, Ptaszek Gabriela, Śleziona Mariola, Graf Lucyna, Mroczkowska Renata, Gawłów- Nowak Liliana, Stolecka Barbara: Organizacja transportu neonatologicznego noworodka w stanie zagrożenia życia Karczewska Olimpia, Sternik Anna, Wawros Karina, Gawłów-Nowak Lilianna, Ptaszek Gabriela, Śleziona Mariola, Graf Lucyna, Mroczkowska Renata, Stołecka Barbara: Leczenie przeciwbólowe dzieci po zabiegach

21 operacyjnych Guzowski Andrzej, Krajewska-Kułak Elżbieta, Kułak Wojciech, Grassmann Magdalena, Trusewicz Zygmunt: Opinie pielęgniarek na temat funkcjonowania rodzin z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną Guzowski Andrzej, Krajewska-Kułak Elżbieta, Kułak Wojciech, Grassmann Magdalena, Trusewicz Zygmunt: Wybrane aspekty funkcjonowania rodzin z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną w percepcji nauczycieli Sochoń Magdalena: Opieka logopedyczna w Polsce Sochoń Magdalena: Opieka logopedyczna nad dzieckiem w wieku przedszkolnym Stołecka Barbara, Ptaszek Gabriela, Mroczkowska Renata, Graf Lucyna, Śleziona Mariola, Wawros Karina, Gawłów-Nowak Lilianna, Sternik Anna, Karczewska Olimpia: Znaczenie cech dysmorficznych dzieci z aberracją chromosomową na przebieg leczenia pooperacyjnego Barańska Agnieszka, Janiszewska Mariola, Firlej Ewelina, Pawlikowska-Łagód Katarzyna, Piechowska Joanna, Skiba Joanna: Przemoc wobec dzieci. Rozumienie zjawiska i jego źródeł Jędrych Marian, Barańska Agnieszka, Janiszewska Mariola, Zabłocka Kamila, Dziedzic Małgorzata, Skiba Joanna: Przyczyny krzywdzenia dzieci i wiedza na temat Zespołu Dziecka Krzywdzonego wśród pracowników ochrony zdrowia Gładka Anna, Maciorkowska Elżbieta: Trudne dziecko w szkole Rutkowska Joanna, Połynka Aneta, Harasim-Piszczatowska Emila, Łobaczuk- Sitnik Anna: Interdyscyplinarne podejście do zaburzeń przetwarzania słuchowego JAKOŚĆ ŻYCIA, JAKOŚĆ OPIEKI Łapińska Monika: Nierówności w stanie zdrowia pomiędzy kobietami i mężczyznami Łysy Paulina, Kędzia Alina, Kupcewicz Ewa: Jakość życia pacjentów w chorobach zapalnych trzustki Chilińska Joanna Zofia, Gołębiewska Agata, Sieniawska Ewa, Góralczyk Małgorzata: Ocena poziomu akceptacji choroby wśród pacjentów z cukrzycą typu Lewicka Aleksandra, Kubat Joanna: Postawy studentów pielęgniarstwa wobec osób starszych i ich problemów Gołębiewska Agata, Chilińska Joanna, Góralczyk Małgorzata, Sieniawska Ewa: Udar mózgu i co dalej? Wybrane aspekty jakości życia pacjentów po udarze

22 mózgu Piechowska Joanna, Barańska Agnieszka, Zabłocka Kamila : Satysfakcja z życia, emocje i zaburzenia snu wśród kobiet ciężarnych z cukrzycą Jakubów Piotr, Bałdowska Monika, Kulikowska Agata, Hirnle Tomasz, Juszczyk Grzegorz, Sewastianowicz Adam, Dubowski Mirosław: Zaburzenia funkcji poznawczych w tym pamięci słuchowej po operacjach pomostowania naczyń wieńcowych HIGIENA I JAKOŚĆ PRACY Sobczak Marzena, Grzymowska Ewa: Ciężar oliwnej lampki Łasak Dorota, Miarka-Lachendro Joanna, Ingram Paulina: Działalność pielęgniarki Marii Stromberger w KL Auschwitz Baranowska Anna, Klimaszewska Krystyna, Kowalczuk Krystyna, Jankowiak Barbara, Kondzior Dorota, Beata Olejnik, Lankau Agnieszka, Krajewska- Kułak Elżbieta: Poziom wypalenia zawodowego wśród pielęgniarek Ptaszek Gabriela, Stołecka Barbara, Mroczkowska Renata, Graf Lucyna, Śleziona Mariola, Wawros Karina, Gawłów Nowak Lilianna, Karczewska Olimpia, Sternik Anna: Wypalenie zawodowe wśród pielęgniarek przegląd wybranych badań prowadzonych w latach Gawłów-Nowak Lilianna, Wawros Karina, Mroczkowska Renata, Ptaszek Gabriela, Graf Lucyna, Śleziona Mariola, Stołecka Barbara, Karczewska Olimpia, Sternik Anna, Sejboth Justyna: Wybrane problemy prawidłowej higieny rąk w praktyce personelu medycznego Zdziebło Kazimiera, Konik Paulina: Determinanty satysfakcji zawodowej w badanej grupie pielęgniarek Kędzierska Ewa, Abramczyk Anna, Orzechowski Stanisław, Jurczyk Zofia: Poczucie własnej skuteczności wśród studentów kończących studia na kierunku pielęgniarstwo Kulik Halina, Banaszak-Żak Bogusława, Dobrzyń-Matusiak Dorota, Szemik Szymon, Tolarczyk Agnieszka, Trzcińska Aneta: Występowanie nietrzymania moczu w grupie aktywnych zawodowo pielęgniarek Kulik Halina, Dobrzyń-Matusiak Dorota, Szemik Szymon, Zielonka Karina, Gieniusz-Wojczyk Lucyna, Dutkiewicz Stanisława: Czynniki ryzyka nietrzymania moczu w grupie aktywnych zawodowo pielęgniarek Kulik Halina, Eszyk Jolanta, Piechaczek Wioleta, Dobrzyń-Matusiak Dorota, Szemik Szymon, Haratyk Seweryn, Żurke Magda: Próba oceny wiedzy pielęgniarek na temat występowania nietrzymania moczu Kowalczuk Krystyna, Kowalewska Beata, Klimaszewska Krystyna, Jankowiak Barbara, Sierakowska Matylda, Krajewska Kułak Elżbieta: Obciążenia psychospołeczne w pracy pielęgniarek

23 PROFILAKTYKA, PROMOCJA I EDUKACJA ZDROWIA Rolka Hanna, Mantur Aneta, Piechocka Dorota, Kowalewska Beata, Jankowiak Barbara: Analiza poziomu wiedzy kobiet na temat nowotworu jajnika Stępień Renata, Wiraszka Grażyna, Zdziebło Kazimiera, Kielar Maciej: Epidemiologia, czynniki ryzyka i profilaktyka raka jelita grubego Mazurek Klaudia, Pierzchała Ewa: Konsekwencje niedoboru witaminy D u osób starszych przyczyny, epidemiologia oraz suplementacja uzupełniająca Kimszal Ewelina, Sarosiek Justyna, Van Damme-Ostapowicz Katarzyna, Gałczyk Monika: Bezpieczna podróż samolotem Jankowiak Barbara, Buzun Małgorzata, Kowalewska Beata, Kowalczuk Krystyna, Kondzior Dorota, Krajewska-Kułak Elżbieta: Częstość występowania czynników ryzyka chorób układu krążenia wśród osób powyżej 45 roku życia Orzechowski Stanisław Jerzy, Abramczyk Anna, Smusz Klaudia: Wybrane zachowania zdrowotne i profilaktyczne studentów na kierunku pielęgniarstwo Orzechowski Stanisław Jerzy, Abramczyk Anna: Przygotowanie studentów kierunku pielęgniarstwo do udziału w profilaktyce cukrzycy wybrane aspekty Laskowski Karol: Wścieklizna - śmiertelna choroba ludzi i zwierząt Chilińska-Kopko Ewelina, Kopko Szymon, Kaniewska Katarzyna, Dzięcioł-Anikiej Zofia: Rola stylu życia w profilaktyce pierwotnej i wtórnej choroby wieńcowej Harasimowicz Karina, Jachimowska Marita, Adamska Katarzyna, Grynczel Patrycja, Stasiewicz Emilia: Zachowania prozdrowotne studentów fizjoterapii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Kalinowska Monika, Harasim-Piszczatowska Emilia: Zagrożenia zdrowotne wynikające z palenia tytoniu przez kobiety w ciąży Harasim-Piszczatowska Emilia, Słoma Magdalena: Potrzeby zdrowotne kobiet w aspekcie typowych dolegliwości związanych z okresem ciąży Ingram Paulina, Łasak Dorota, Urbaniak Natalia, Miarka Lachendro Joanna: Opinia uczniów Zasadniczej Szkoły Zawodowej w Limanowej na temat wychowania seksualnego w szkole WYZWANIA WSPÓŁCZESNEGO POŁOŻNICTWA I GINEKOLOGII Krajewska-Ferishah Katarzyna, Krajewska-Kułak Elżbieta, Shpakou Andrei, Chadzopulu Antygona, Terlikowski Sławomir, Henryk Wiktor, Szyszko-Perłowska Agnieszka, Lewko Jolanta, Van Damme-Ostapowicz Katarzyna, Lankau Agnieszka, Zygmunt Trusewicz: Wybrane problemy okresu klimakterium w percepcji kobiet z Polski, Grecji, Belgii i Białorusi

24 Krajewska-Ferishah Katarzyna, Krajewska-Kułak Elżbieta, Shpakou Andrei, Chadzopulu Antygona,Terlikowski Sławomir, Henryk Wiktor, Szyszko- Perłowska Agnieszka, Łukaszuk Cecylia, Sierakowska Matylda, Baranowska Anna: Wybrane aspekty zachowań prozdrowotnych kobiet z Polski, Belgii, Białorusi i Grecji istotne dla okresu klimakterium Krajewska-Ferishah Katarzyna, Krajewska-Kułak Elzbieta, Van Damme- Ostapowicz Katarzyna, Shpakou Andrei, Chadzopulu Antygona, Terlikowski Sławomir, Henryk Wiktor, Szyszko-Perłowska Agnieszka, Guzowski Andrzej, Rolka Hanna, Kondzior Dorota, Cybulski Mateusz, Sarnacka Emilia: Analiza porównawcza wpływu objawów klimakterycznych na funkcjonowanie kobiet w okresie menopauzalnym w Polsce, Grecji, Belgii i na Białorusi z wykorzystaniem skali MRS i Inwentarza Depresji Becka Krajewska-Ferishah Katarzyna, Krajewska-Kułak Elżbieta, Shpakou Andrei, Chadzopulu Antygona, Terlikowski Sławomir, Henryk Wiktor, Szyszko- Perłowska Agnieszka, Klimaszewska Krystyna, Kowalczuk Krystyna, Kowalewska Beata: Analiza porównawcza wpływu objawów klimakterycznych na funkcjonowanie kobiet w okresie menopauzalnym w Polsce, Grecji, Belgii i na Białorusi z wykorzystaniem Indeksu Kuppermanna Krajewska-Ferishah Katarzyna, Krajewska-Kułak Elżbieta, Terlikowski Sławomir, Henryk Wiktor, Szyszko-Perłowska Agnieszka, Jankowiak Barbara: Standard edukacji kobiet na temat sposobu radzenia sobie z problemami zdrowotnymi klimakterium WYZWANIA WSPÓŁCZESNEJ REHABILITACJI I FIZJOTERAPII Stołecka Barbara, Ptaszek Gabriela, Mroczkowska Renata, Graf Lucyna, Śleziona Mariola, Wawros Karina, Gawłów-Nowak Lilianna, Sternik Anna, Karczewska Olimpia: Opiekun/asystent osoby niepełnosprawnej przebywającej na turnusie rehabilitacyjno - wypoczynkowym Kościuczuk Justyna: Znaczenie ruchu i aktywności w życiu człowieka Kościuczuk Justyna: Rekomendacje dotyczące aktywności fizycznej Okurowska-Zawada Bożena, Wojtkowski Janusz, Kułak Wojciech, Sienkiewicz Dorota, Paszko-Patej Grażyna: Funkcjonowanie pacjentów z przepukliną oponowo-rdzeniową w oparciu o kwalifikację do specjalnych potrzeb edukacyjnych Kaniewska Katarzyna, Dzięcioł-Anikiej Zofia, Chilińska-Kopko Ewelina, Kopko Szymon, Terlikowski Robert, Konarzewski Paweł, Rutkowska- Talipska Joanna, Kuryliszyn-Moskal Anna: Jakość życia pacjentów z dysfunkcją narządu ruchu w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów Stasiewicz Emilia, Harasimowicz Karina, Adamska Katarzyna, Jachimowska Marita, Grynczel Patrycja: Postępowanie fizjoterapeutyczne w niewydolności serca

25 Dzięcioł-Anikiej Zofia, Chilińska-Kopko Ewelina, Kopko Szymon, Kaniewska Katarzyna, Terlikowski Robert, Konarzewski Paweł, Niewiński Andrzej: Wpływ masy ciała na zaburzenia statyki stóp u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów WYZWANIA WSPÓŁCZESNEJ RADIOLOGII I RADIODIAGNOSTYKI Polski Michał, Kułak Piotr, Gościk Elżbieta: Znaczenie telemedycyny, ze szczególnym uwzględnieniem teleradiologii Turczyńska Agnieszka, Kułak Piotr, Gościk Elżbieta: Podstawy ochrony radiologicznej Kolesińska Wioleta, Kułak Piotr, Gościk Elżbieta: Preferencje i zainteresowania zawodowe w aspekcie zawodu elektroradiologa Kolesińska W, Kułak P, Gościk E, Krajewska-Kułak E.: Zawód elektroradiologa w percepcji studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku WYBRANE ASPEKTY PRAWA MEDYCZNEGO I HISTORII MEDYCYNY Bauer Krzysztof, Huzarska Dorota, Wojewódzka-Żelezniakowicz Marzena, Ładny Jerzy Robert: Szpitalny oddział ratunkowy gdy ratowanie nie wystarcza. Czynności ratunkowe podejmowane w SOR wobec osób w terminalnej fazie choroby nowotworowej Barański Maciej, Barańska Agnieszka, Piechowska Joanna, Firlej Ewelina, Zabłocka Kamila: Prawa pacjenta jako narzędzie realizacji polityki zdrowotnej w Polsce w świetle zobowiązań międzynarodowych w dziedzinie praw człowieka Barański Maciej, Zabłocka Kamila, Barańska Agnieszka, Pawlikowska-Łagód Katarzyna, Dziedzic Małgorzata: Analiza prawnoporównawcza systemu zdrowotnego Polski i Stanów Zjednoczonych w kontekście uwarunkowań praw pacjenta Krajewska-Kułak Elżbieta, Łukaszuk Cecylia, Cybulski Mateusz, Kalandyk Halina, Penar-Zadarko Beata: Problemy zdrowotne i opieka medyczna w Polsce rys historyczny

26