Holistyczny wymiar współczesnej medycyny. Tom II

Transkrypt

1

2 Holistyczny wymiar współczesnej medycyny Tom II

3 Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Wydział Nauk o Zdrowiu Holistyczny wymiar współczesnej medycyny Tom II Praca zbiorowa pod redakcją Prof. dr hab. med. Elżbiety Krajewskiej-Kułak Dr n. med. Cecylii Reginy Łukaszuk Dr hab. n. o zdrowiu Jolanty Lewko Prof. dr hab. n. med. Wojciecha Kułaka Białystok 2016

4 Recenzenci monografii Prof. dr hab. Irena Wrońska Uniwersytet Medyczny w Lublinie Prof. dr hab. n. med. Kornelia Kędziora-Kornatowska Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy Dr hab. Elżbieta Grochans Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie Recenzenci rozdziałów: Baranowska Anna, Cybulski Mateusz, Guzowski Andrzej, Jankowiak Barbara, Klimaszewska Krystyna, Kondzior Dorota, Kowalczuk Krystyna, Kowalewska Beata, Krajewska-Kułak Elżbieta, Kułak Wojciech, Lankau Agnieszka, Lewko Jolanta, Łukaszuk Cecylia, Rolka Hanna, Sarnacka Emilia, Sierakowska Matylda, Van Damme Ostapowicz Katarzyna ISBN Wydanie I Białystok 2016 Opracowanie graficzne: Agnieszka Kułak-Bejda Druk: Duchno Piotr Duchnowski, Białystok, Zaściańska 6

5 Analiza porównawcza wpływu objawów klimakterycznych na funkcjonowanie kobiet w okresie Analiza porównawcza wpływu objawów klimakterycznych na funkcjonowanie kobiet w okresie menopauzalnym w Polsce, Grecji, Belgii i na Białorusi z wykorzystaniem Indeksu Kuppermanna Krajewska-Ferishah Katarzyna 1*, Krajewska-Kułak Elżbieta 1, Shpakou Andrei 2, Chadzopulu Antygona 3, Terlikowski Sławomir 4, Henryk Wiktor 5, Szyszko-Perłowska Agnieszka 1, Klimaszewska Krystyna 1, Kowalczuk Krystyna 1, Kowalewska Beata 1 1. Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 2. Uniwersytet Państwowy im. Janki Kupały 3. Szpital Generalny w Kavali 4. Zakład Położnictwa, Ginekologii i Opieki Położniczo-Ginekologicznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 5. Zakład Położnictwa, Ginekologii i Pielęgniarstwa Położniczo-Ginekologicznego, Uniwersytet Medyczny w Lublinie Wprowadzenie W literaturze fachowej [1,2,3] podkreśla się, iż zgodnie z prognozami demograficznymi w 2030 roku kobiety w wieku 50 i więcej lat będą stanowić 22,85% populacji krajów uprzemysłowionych oraz 20,41% krajów Europy Środkowej i Wschodniej. W krajach Bliskiego Wschodu, gdzie przewidywane roczne tempo wzrostu jest najwyższe, odsetek ten będzie wynosił 9,21%, a 17,08% w Chinach, które według przewidywań plasują się na 3. miejscu pod względem liczby kobiet po 50. roku życia [1,2,3]. Jedną z cech współczesnego polskiego społeczeństwa jest feminizacja starzenia się. Jak pokazują dane GUS (Rocznik Demograficzny 2012) [4] w grupie w wieku lata występuje nadwyżka liczby kobiet nad liczbą mężczyzn (103 kobiety na 100 mężczyzn). Nadwyżka ta systematycznie wzrasta w starszych grupach wieku. W grupie lata wskaźnik feminizacji wynosi już147, a w grupie 85+ aż 284 [4]. Wzrastające (choć w różnym tempie, w różnych regionach świata) średnie trwanie życia sprawia, że coraz więcej kobiet dożywa menopauzy [5,6,7]. W połowie XVII w. kobieta żyła średnio 32 lata i dopiero w XIX w. przewidywane średnia długość życia wyniosła dla kobiet 726

6 50 lat. Do końca XIX stulecia zaledwie 30% kobiet miało szansę dożyć wieku 50 lat 51 lat [5,6,7]. Bielawska-Batorowicz [8] podkreśla, że menopauza może być spostrzegana jako zjawisko, które pociąga za sobą szereg objawów i dolegliwości, zwiększa ryzyko wystąpienia poważnych schorzeń somatycznych oraz wymaga ilość interwencji medycznych. Z drugiej strony można ją traktować, jako normalny etap fizjologiczny w życiu kobiety, ponieważ z dolegliwościami okresu klimakterium większość kobiet radzi sobie doskonale lub nie doświadcza nadmiernie intensywnych objawów menopauzalnych [8]. Cel pracy Celem pracy była ocena wpływu objawów klimakterycznych na funkcjonowanie kobiet z Polski, Grecji, Belgii i Białorusi. Materiał i metody Badania przeprowadzone zostały po uzyskaniu zgody nr R-I-003/118/2006 Komisji Bioetycznej Akademii Medycznej w Białymstoku, jednoczasowo wśród 539 kobiet, z Polski, Białorusi, Belgii i Grecji. Do badań zostały włączone kobiety spełniające następujące kryteria: płeć żeńska, ukończony 40 rok życia, dobrowolny udział w badaniu oraz wypełnienie przez respondentki całości kwestionariuszy. Narzędziem użytym do oceny nasilenia objawów klimakterycznych był autorski walidowany kwestionariusz złożony z 40 pytań i zawierający Indeks Kupermana, służący ocenie przez pacjentki nasilenia 11 dolegliwości [9,10]. Wyniki Badaniem objęto 539 kobiet z czterech państw europejskich, w tym 79 osób z Belgii, 119 z Białorusi, 100 z Grecji i 241 z Polski. W przypadku kobiet z Polski średnia wieku wysila 50,7 ± 4,26, z Białorusi 51,8 ±3,7, z Grecji 51,9 ±3,6, a Belgii 51,9± 4,8 lat. Test analizy wariancji wykazał statystycznie istotną różnicę pomiędzy wiekiem respondentek w poszczególnych populacjach (p = 0,0203). 727

7 nie utrudniają w lekkim stopniu w średnim stopniu w znacznym stopniu uniemożliwiają funkcjonowanie Badane zbiorowości wykazywały zróżnicowane pod względem struktury miejsca zamieszkania (p = 0,0000***). Z terenów wiejskich w Polsce pochodziło 19,5% badanych, 7,6% z Białorusi, 27,8% z Belgii i z Grecji - 12%. W małym mieście mieszkało 47,7% badanych z Polski, 41,8% z Belgii, 23,5% z Białorusi i 38% z Grecji, a w dużym mieście - 32,8% badanych z Polski, 30,4% z Belgii, 68,9% z Białorusi i 50% z Grecji. Swoją sytuację materialną za bardzo dobrą uznało 3,7% badanych z Polski, 16,5% z Belgii i 12% z Grecji, jako dobrą - 34,4% badanych z Polski, 62% z Belgii, 11,8% z Białorusi i 46% z Grecji, jako średnią - 56% badanych z Polski, 21,5% z Belgii, 73,1% z Białorusi i 40% z Grecji, a jako zła - 5,8% badanych z Polski, 15,1% z Białorusi i 2% z Grecji. Uzyskane wyniki były znamienne statystycznie (p = 0,0000***). Niemal połowa Polek, ponad 1/3 Belgijek i Białorusinek oraz prawie 1/3 Greczynek uznała, że objawy klimakterium nie utrudniały im funkcjonowania w domu. Szczegóły zawiera Tabela I. Tab. I. Objawy klimakteryczne, a funkcjonowanie w domu Stopień utrudnienia (p = 0,0057**) Kraj Razem Polska % 45,2% 14,5% 22,8% 16,2% 1,2% 100% Belgia % 38,0% 11,4% 16,5% 34,2% 0,0% 100% Białoruś % 37,8% 14,3% 19,3% 25,2% 3,4% 100% Grecja % 31,0% 14,0% 30,0% 19,0% 6,0% 100% Razem ,9% 75 12,9% ,4% ,3% 13 2,4% % Najczęściej wymienianym objawem, który utrudniał funkcjonowanie w domu respondentkom ze wszystkich krajów, były uderzenia gorąca. Kobiety z Belgii, Grecji uskarżały się także na nadmierne poty. Badanym Polkom dokuczała nadmierna nerwowość, a Białorusinkom brak energii (Tabela II). Niemal 2/3 Belgijek i ponad połowa Polek deklarowała, iż dolegliwości okresu klimakterium nie utrudniają im życia zawodowego (Tabela III). 728

8 nie utrudniają w lekkim stopniu w średnim stopniu w znacznym stopniu uniemożliwiają funkcjonowanie uderzenia gorąca nadmierne poty zaburzenia snu nadmierna nerwowość nastrój depresyjny zawroty głowy brak energii bóle stawów bóle głowy zaburzenia rytmu serca parastezje Tab. II. Objawy klimakterium utrudniające życie domowe respondentkom Objawy najbardziej uciążliwe w domu Kraj Polska % 12,9% 8,7% 8,7% 13,3% 5,8% 2,9% 6,6% 7,0% 6,2% 0,4% 0,4% Belgia % 31,6% 21,5% 10,1% 7,6% 8,9% 2,5% 8,9% 1,3% 0,0% 1,3% 0,0% Białoruś % 16,0% 5,9% 1,7% 9,2% 4,2% 6,7% 16,8% 6,7% 2,5% 10,1% 0,0% Grecja % 22,0% 21,0% 10,0% 3,0% 4,0% 2,0% 5,0% 4,0% 5,0% 1,0% 0,0% Razem 97 18% 66 12,2% 41 7,6% 52 9,6% 30 5,6% 19 3,5% 48 8,9% 30 5,6% 23 4,3% 15 2,8% 1 0,2% Tabela III. Objawy klimakteryczne a funkcjonowanie w pracy Stopień utrudnienia (p = 0,0019**) Kraj Razem Polska % 57,7% 14,9% 16,2% 10,4% 0,8% 100% Belgia % 62,0% 6,3% 10,1% 19,0% 2,5% 100% Białoruś % 43,7% 17,6% 15,1% 20,2% 3,4% 100% Grecja % 41,0% 14,0% 26,0% 14,0% 5,0% 100% Razem ,1% 76 14,1% 91 16,9% 78 14,4% 13 2,4% % Uderzenia gorąca to główne objawy utrudniające badanym z Polski, Belgii i Grecji funkcjonowanie w pracy. Kobiety z Białorusi za najbardziej dokuczliwy objaw uznały brak energii (Tabela IV). Średnie wartości Indeksu Kuppermana w Polsce wynosiły 14,8 (Mediana 15), w Belgii 15,5 (Mediana 15), na Białorusi 14,80 (Mediana 11), a w Grecji 10,8 (Mediana 10). Analizując wpływ wybranych czynników na nasilenie objawów klimakterium zdecydowano się analizować punktowe wartości indeksu Kuppermana. Analiza objęła zestawienie średnich 729

9 uderzenia gorąca nadmierne poty zaburzenia snu nadmierna nerwowość nastrój depresyjny zawroty głowy brak energii bóle stawów bóle głowy zaburzenia rytmu serca parastezje i wartości środkowych (median) indeksu Kuppermana w poszczególnych grupach oraz wyniki nieparametrycznego testu analizy wariancji Kruskala-Wallisa (zastosowano test nieparametrycznych z uwagi na fakt, iż rozkład indeksu Kuppermana charakteryzował się pewną asymetrią). Tab. IV. Objawy klimakterium utrudniające respondentkom funkcjonowanie w pracy Objawy najbardziej uciążliwe w pracy Kraj Polska % 13,3% 8,7% 1,7% 10,0% 4,2% 0,8% 2,1% 5,0% 6,2% 0,4% 0,8% Belgia % 12,7% 10,1% 6,3% 2,5% 1,3% 0,0% 6,3% 1,3% 5,1% 0,0% 0,0% Białoruś % 14,3% 5,0% 1,7% 3,4% 1,7% 7,6% 18,5% 8,4% 4,2% 10,1% 0,0% Grecja % 19,0% 17,0% 8,0% 2,0% 2,0% 1,0% 2,0% 5,0% 6,0% 1,0% 1,0% Razem 78 14,4% 52 9,6% 19 3,5% 32 5,9% 15 2,8% 12 2,2% 34 6,3% 28 5,2% 30 5,6% 14 2,6% 3 0,6% Średnie wartości Indeksu Kuppermana w Polsce wynosiły 14,8 (Mediana 15), w Belgii 15,5 (Mediana 15), na Białorusi 14,80 (Mediana 11), a w Grecji 10,8 (Mediana 10). Analizując wpływ wybranych czynników na nasilenie objawów klimakterium zdecydowano się analizować punktowe wartości indeksu Kuppermana. Analiza objęła zestawienie średnich i wartości środkowych (median) indeksu Kuppermana w poszczególnych grupach oraz wyniki nieparametrycznego testu analizy wariancji Kruskala-Wallisa (zastosowano test nieparametrycznych z uwagi na fakt, iż rozkład indeksu Kuppermana charakteryzował się pewną asymetrią). W Polsce średnie wartości indeksu Kuppermana u badanych z wykształceniem podstawowym wynosiły 19,3 (Mediana 19), z zawodowym - 16,9 (Mediana 17), średnim - 13,3 (Mediana 13) i z wyższym - 15,1 (Mediana 15) i były to zależności istotne statystycznie (p = 0,0104*). W Belgii średnie wartości indeksu Kuppermana u kobiet z wykształceniem podstawowym wynosiły 19,3 (Mediana 19), z zawodowym - 19 (Mediana 19), średnim - 14,9 (Mediana 14,5) i z wyższym - 14,3 (mediana 14) i były to zależności istotne statystycznie (p = 0,0477*). Na Białorusi średnie wartości indeksu Kuppermana u ankietowanych z wykształceniem zawodowym - 14,1 (Mediana 11), średnim - 15,2 (Mediana 11) i z wyższym 730

10 - 12 (Mediana 11) i nie były to zależności istotne statystycznie (p = 0,4904). W Grecji u respondentek z wykształceniem zawodowym - 14,1 (Mediana 11), średnim - 15,2 (Mediana 11) i z wyższym - 12 (mediana 11) i nie były to zależności istotne statystycznie (p = 0,1187). W celu oceny związku pomiędzy wiekiem a wartościami indeksu Kuppermana posłużono się analizą korelacji. Stwierdzono dosyć silną korelację pomiędzy wiekiem a wartością indeksu Kuppermana w Belgii, gdzie wraz z wiekiem poziom dolegliwości zwiększał się (współczynnik korelacji 0,51; p=0,0000***). Istotne statystycznie korelacje o zgodnym kierunku występowały też na Białorusi (współczynnik korelacji 0,28; p=0,0024**) i w Polsce (współczynnik korelacji 0,13; p=0,0372*), ale siła tych zależności była bardzo mała i ich praktyczna wartość poznawcza bardzo niewielka. W Grecji współczynnik korelacji wznosił 0,004 a wartość p=0,7073. W Polsce zauważalny był duży wpływ miejsca zamieszkania na wartości indeksu Kuppermana. Były one najsilniej odczuwane wśród kobiet mieszkających na wsi, a słabiej wśród mieszkanek miast (p = 0,0002***). W Belgii silniej odczuwane u mieszkanek miast, a nieco słabiej u mieszkanek wsi, ale nie były to różnice istotne statystycznie (p = 0,5492). Na Białorusi najsilniej objawy klimakterium odczuwały mieszkanki małych miast i wsi, a słabiej dużych miast (p = 0,0298*), zaś w Grecji najsłabiej mieszkanki małych miast i nieco silniej wsi i dużych miast, jednakże nie były to różnice istotne statystycznie (p = 0,5682). Kobiety ze wszystkich krajów poproszono o zaznaczenie dodatkowych objawów (mogących towarzyszyć okresowi klimakterium) oraz ści ich występowania. Obniżenie popędu płciowego było jednym z najczęściej podawanych przez respondentki objawów. Polki najczęściej wskazywały na osłabienie uwagi, kłopoty z pamięcią, zmienność nastrojów, jako główne dolegliwości, Belgijki dodatkowo cierpiały z powodu poczucia winy, uskarżały się też na suchość pochwy i nietrzymanie moczu. Wśród mieszkanek Białorusi i Grecji dominującym, niekorzystnym objawem była zmienność nastrojów (Tabela V, Tabela VI). Ponieważ nasilenie występowania poszczególnych objawów jest cechą porządkową, więc badanie zależności tej kwestii od wieku zostało przeprowadzone za pomocą analizy korelacji rang (współczynnika korelacji rang Spearmana). Na podstawie zamieszczonych w Tabeli VII wartości współczynników korelacji rang Spearmana można stwierdzić, iż wiek nie determinował nasilenia występowania objawów towarzyszących klimakterium. Nieliczne korelacje, które są istotne statystycznie, miały tak słabą siłę, że ich wartość praktyczna jest znikoma. Analiza wpływu wykształcenia na występowanie objawów towarzyszących klimakterium została przeprowadzona w nieco inny sposób. Cechy opisujące nasilenie objawów przekształcono w taki sposób, aby przybrały tylko dwie wartości objawy 731

11 występujące lub nie. Tabela VIII obejmuje tylko zależności istotne statystycznie, zaś informacje obejmują ść występowania objawów w zależności od poziomu wykształcenia w poszczególnych krajach i wynik testu niezależności chi-kwadrat. W Polsce wykształcenie było czynnikiem istotnie oddziałującym na występowanie 8 rodzajów objawów menopauzalnych. Prawie 60% kobiet z wykształceniem podstawowym utraciło zaufanie do bliskich, a w grupie kobiet z wykształceniem wyższym jedynie co czwarta kobieta (25%). Przyrost masy ciała najczęściej obserwowany był u kobiet z wykształceniem podstawowym i wyższym. W pozostałych krajach zależność od wykształcenia dotyczyła mniejszej liczby objawów, co może też wynikać z mniejszej liczebności tych zbiorowości (Tabela VIII). Zbadano zależność między miejscem zamieszkania na występowanie objawów towarzyszących klimakterium. W Tabeli IX zamieszczono tylko te wyniki, dla których wpływ miejsca zamieszkania był istotny statystycznie. Dolegliwości i objawy okresu klimakterium częściej występowały u mieszkanek wsi, rzadziej w dużych miastach (Tabela IX). 732

12 nigdy czasami bardzo nigdy czasami bardzo nigdy czasami bardzo nigdy czasami bardzo Tabela V. Objawy towarzyszące klimakterium (szczegółowa tabela prezentująca ść występowania innych objawów powiązanych z menopauzą) cz. I Objawy Polska Belgia Białoruś Grecja Test chikwadrat osłabienie uwagi utrata zaufania lęk poczucie winy skłonność do płaczu myśli samobójcze zmienność nastrojów kłopoty z pamięcią suchość śluzówek zaburzenia smaku N % 37% 56% 7% 0% 29% 56% 13% 1% 60% 34% 5% 1% 58% 35% 6% 1% N % 69% 26% 4% 1% 51% 32% 16% 1% 79% 17% 4% 0% 76% 20% 4% 0% N % 52% 39% 7% 3% 28% 41% 27% 5% 79% 15% 4% 2% 77% 19% 4% 0% N % 49% 39% 9% 3% 38% 47% 13% 3% 63% 29% 5% 3% 71% 21% 8% 0% N % 37% 45% 15% 3% 38% 47% 13% 3% 52% 39% 7% 3% 68% 23% 9% 0% N % 89% 10% 2% 0% 72% 19% 8% 1% 89% 8% 3% 0% 88% 7% 4% 1% N % 17% 63% 16% 3% 33% 48% 18% 1% 16% 73% 10% 1% 40% 49% 9% 2% N % 33% 55% 12% 1% 49% 36% 14% 1% 47% 43% 9% 1% 57% 36% 6% 1% N % 62% 30% 8% 1% 63% 27% 10% 0% 75% 18% 8% 0% 77% 19% 4% 0% N % 90% 8% 3% 0% 76% 18% 6% 0% 87% 13% 0% 0% 72% 24% 4% 0% 0,0000*** 0,0003*** 0,0000*** 0,0004*** 0,0001*** 0,0154* 0,0000*** 0,0049** 0,0673 0,0003*** 733

13 nigdy czasami bardzo nigdy czasami bardzo nigdy czasami bardzo nigdy czasami bardzo Tabela VI. Objawy towarzyszące klimakterium (szczegółowa tabela prezentująca ść występowania innych objawów powiązanych z menopauzą) cz. II Polska Belgia Białoruś Grecja Objawy Test chikwadrat suchość pochwy zakażenia dróg moczowych nietrzymanie moczu zakażenia pochwy obniżenie popędu bolesność stosunków N % 48% 41% 7% 4% 32% 43% 25% 0% 78% 19% 3% 0% 43% 43% 12% 1% N % 67% 26% 5% 2% 50% 32% 14% 4% 93% 5% 1% 1% 73% 21% 6% 0% N % 62% 27% 9% 3% 44% 29% 23% 4% 86% 10% 2% 3% 79% 14% 6% 1% N % 71% 24% 5% 0% 46% 34% 18% 3% 87% 8% 4% 0% 66% 28% 6% 0% N % 38% 44% 13% 5% 44% 40% 13% 4% 29% 58% 9% 3% 34% 48% 14% 3% N % 59% 31% 8% 2% 35% 46% 19% 0% 69% 24% 6% 2% 50% 31% 18% 1% 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,3357 0,0001*** 734

14 Tabela VII. Nasilenie objawów towarzyszących klimakterium w zależności od wieku Rodzaj objawów Polska Belgia Białoruś Grecja R p R p R p R p osłabienie uwagi -0,06 0,3930 0,08 0,4712-0,09 0,3567-0,06 0,5364 utrata zaufania do bliskich -0,15 0,0178* 0,08 0,5013 0,10 0,2581-0,10 0,3426 lęk -0,03 0,6062 0,12 0,2979 0,14 0,1213-0,12 0,2443 poczucie winy -0,17 0,0081** 0,12 0,2977-0,09 0,3368-0,12 0,2428 skłonność do płaczu -0,02 0,8138 0,08 0,4717 0,06 0,5252-0,09 0,3512 myśli samobójcze 0,09 0,1601 0,09 0,4288-0,02 0,8116 0,04 0,6846 zmienność nastrojów -0,09 0,1873 0,07 0,5556 0,07 0,4824-0,04 0,7067 kłopoty z pamięcią -0,08 0,2457-0,19 0,1059-0,01 0,9319-0,09 0,3780 suchość śluzówek -0,01 0,9195 0,01 0,9272 0,17 0,0661-0,02 0,8451 zaburzenia smaku 0,01 0,8278-0,05 0,6504-0,07 0,4765 0,11 0,2862 suchość pochwy 0,07 0,2760 0,13 0,2631 0,10 0,2588 0,17 0,0928 zakażenia dróg moczowych 0,02 0,7122 0,12 0,2876 0,13 0,1624 0,03 0,7999 nietrzymanie moczu 0,10 0,1375 0,21 0,0606 0,23 0,0126* -0,05 0,6467 zakażenia pochwy -0,04 0,5207 0,25 0,0254* 0,19 0,0404* 0,01 0,9598 obniżenie popędu płciowego -0,02 0,7718 0,15 0,2002 0,18 0,0545-0,07 0,4960 bolesność stosunków płciowych -0,02 0,7957 0,14 0,2343 0,07 0,4551 0,13 0,2093 porost włosów na twarzy 0,14 0,0302* 0,04 0,7487 0,18 0,0551-0,02 0,8297 przyrost masy ciała 0,02 0,7787 0,18 0,1098 0,15 0,1011 0,03 0,7811 złamania kości 0,06 0,3587 0,02 0,8682 0,01 0,9188 0,04 0,

15 Tabela VIII. Wpływ wykształcenia na występowanie objawów towarzyszących klimakterium Kraj POLSKA BELGIA BIALORUŚ GRECJA Rodzaj objawu utrata zaufania do bliskich myśli samobójcze suchość śluzówek zaburzenia smaku zakażenia pochwy bolesność stosunków płciowych porost włosów na twarzy przyrost masy ciała skłonność do płaczu kłopoty z pamięcią złamania kości osłabienie uwagi obniżenie popędu płciowego bolesność stosunków płciowych kłopoty z pamięcią Wykształcenie podstawowe zawodowe średnie wyższe p 58% 36% 28% 24% 0,0320* 21% 19% 6% 14% 0,0456* 68% 29% 33% 47% 0,0074** 37% 10% 11% 0% 0,0002*** 32% 48% 21% 33% 0,0086** 42% 57% 33% 45% 0,0338* 42% 21% 18% 37% 0,0118* 79% 50% 56% 73% 0,0308* 100% 80% 46% 62% 0,0359* 57% 70% 25% 62% 0,0140* 43% 10% 4% 12% 0,0353* 27% 54% 55% 0,0112* 78% 73% 45% 0,0158* 31% 46% 9% 0,0126* 57% 47% 26% 25% 0,0395* 736

16 Tabela IX. Wpływ miejsca zamieszkania na występowanie objawów towarzyszących klimakterium Kraj Miejsce zamieszkania Rodzaj objawu małe duże p wieś miasto miasto POLSKA myśli samobójcze 11% 17% 4% 0,0219* zaburzenia smaku 21% 8% 8% 0,0239* porost włosów na twarzy 34% 27% 15% 0,0409* BELGIA kłopoty z pamięcią 73% 48% 29% 0,0127* suchość śluzówek 59% 30% 25% 0,0344* porost włosów na twarzy 59% 30% 21% 0,0184* BIAŁORUŚ bolesność stosunków płciowych 56% 43% 24% 0,0488* porost włosów na twarzy 44% 11% 12% 0,0264* GRECJA zmienność nastrojów 75% 71% 48% 0,0483* Dyskusja Zagadnienie wieku menopauzy u polskich kobiet pojawiło się po raz pierwszy w pracy Stołyhwowej z 1938 roku, która opublikowała dane na temat wieku menarche, wieku menopauzy oraz długości okresu rozrodczego u 103 polskich kobiet pochodzących, jak to określiła ze sfer niezamożnych, w których braki odżywiania są chyba podobne oraz różniących się pod względem rasowym [cyt. za 11]. Począwszy od połowy XX w. zaczął się w Polsce wzrost zainteresowania zjawiskiem menopauzy [cyt. za 11]. Dane dostępne w literaturze przedmiotu wskazują na występowanie menopauzy w coraz starszym wieku, a także na różnice wieku menopauzy między kobietami miejskimi i wiejskimi [cyt. za 11]. Menopauza jest fizjologicznym okresem w życiu kobiety, ale bardzo towarzyszy jej szereg objawów wpływających na samopoczucie psychiczne i ogólny stan zdrowia. Analizowanie objawów menopauzy wymaga uwzględnienia nie tylko zmian hormonalnych, ale również uwarunkowania kulturowego, społecznego i psychologicznego. Różnice kulturowe są bowiem bardzo wyraźne w przypadku rodzaju i nasilenia objawów występujących u kobiet w związku z menopauzą. Objawy wazomotoryczne, za Kaufert [12], częściej występują u mieszkanek Europy i USA, a znacznie rzadziej u mieszkanek Azji. W krajach azjatyckich kobiety znacznie częściej odczuwają następujące objawy: np. w Japonii, za Lock [13] i w Hongkongu, za Lam i wsp. [14], sztywność karku, bóle głowy, dolegliwości 737

17 typu reumatycznego, w Indonezji, za Berger [15] duszności i przybieranie na wadze, w Chinach, za Xiao i Ge [16], nerwowość, a w Tajwanie za Pan i wsp. [17]- bezsenność. Waidyasekera i wsp. [18] oceniali objawy u kobiet z Sri Lanki. Badaniem objęli 683 kobiety w wieku lata, które najczęściej zgłaszały takie dolegliwości, jak: bóle mięśni (74,7%), wyczerpanie fizyczne i psychiczne (53,9%), wybuchy gorąca (39,1%) [18]. W obecnym badaniu, jako wskaźnika objawów klimakterycznych, użyto stosowanego od 1953 roku Indeks Kuppermana [9,10]. Służy ocenie przez pacjentki nasilenia 11 dolegliwości, takich jak: uderzenie gorąca, nadmierne poty, zaburzenia snu, nadmierna nerwowość, nastrój depresyjny, zawroty głowy, brak energii, bóle stawów, bóle głowy, zaburzenia rytmu serca i parestezje. Każdy z tych objawów badana ocena w skali czteropunktowej- gdzie 1 pkt. oznacza - brak objawu, 2 pkt. - lekkie nasilenie, 3 pkt. - średnie nasilenie, a 4 pkt. - ciężkie nasilenie objawów. Wynik ostateczny do 20 pkt. - świadczy o braku objawów wskazujących na przekwitanie, od 21 do 25 pkt. - o zespole objawów wypadowych, a ponad 30 pkt. - zespół objawów wypadowych o ciężkim nasileniu [9,10]. Średnie wartości Indeksu Kuppermana w Polsce wynosiły 14,8; w Belgii 15,5; na Białorusi 14,80 ; a w Grecji 10,8. W Polsce i Belgii średnie wartości indeksu Kuppermana były zależne istotnie statystycznie od wykształcenia (im niższe wykształcenie, tym wyższe wartości indeksu), w Polsce, Belgii i na Białorusi - od wieku (wraz z wiekiem wzrastał wskaźnik). Na wartości indeksu Kuppermana wpływ miało także miejsce zamieszkania. W Polsce większe wartości Indeksu były wśród kobiet mieszkających na wsi, a mniejsze wśród mieszkanek miast, w Belgii wyższe u mieszkanek miast, a nieco mniejsze u mieszkanek wsi, na Białorusi wyższe u mieszkanki małych miast i wsi, a niższe dużych miast, zaś w Grecji najniższe u mieszkanek małych miast i nieco wyższe u mieszkających na wsi i w dużych miastach. Skrzypulec i wsp. [1, programem badawczym objęli grupę 1007 kobiet w okresie okołomenopauzalnym w przedziale wiekowym roku życia, zamieszkałych w regionie Śląska i Warmii. Autorzy [19] w badanych grupach kobiet zaobserwowali nasilenie objawów klimakterycznych wraz z wiekiem, złą sytuacją materialną, samotnym zamieszkaniem i niestosowaniem terapii hormonalnej, co w konsekwencji negatywnie wpływa na relacje rodzinne i zawodowe. W obecnym badaniu w Polsce wykształcenie było czynnikiem istotnie oddziałującym na występowanie 8 rodzajów objawów menopauzalnych. W pozostałych krajach zależność od 738

18 wykształcenia dotyczyła mniejszej liczby objawów, ale co może też wynikać z mniejszej liczebności tych zbiorowości. Jagielska i wsp. [20] badali ść występowania objawów depresji u kobiet z objawami zespołu klimakterycznego w okresie postmenopauzy oraz analizowali korelację między skalami klimakterycznymi Kuppermana i Greena a skalami depresji Becka i Hamiltona. Najczęstszymi objawami zespołu klimakterycznego wg skali Kuppermana u kobiet z rozpoznaną depresją wg skali Becka i Hamiltona była nerwowość (97%), pocenie się (92%), bezsenność (90%), przygnębienie (90%), ogólne osłabienie (82%), bóle mięśniowostawowe (80%), uderzenia krwi do głowy (80%), bicie i kołatanie serca (68%) [20]. Według skali Greena, poza już wymienionymi obserwowano ponadto trudności w koncentracji (85,50%), utratę zainteresowania życiem płciowym (80%) i trudności w zasypianiu (77,50%). Autorzy wykazali, iż u kobiet w okresie postmenopauzy ść występowania objawów depresji wzrasta wraz ze wzrostem stopnia nasilenia zespołu klimakterycznego. Jednocześnie stwierdzili dodatnie korelacje między skalami depresji Becka i Hamiltona oraz skalami klimakterycznymi Kuppermana i Greena [20]. Warenik-Szymankiewicz u kobiet z objawami zespołu klimakterycznego, ocenianego na podstawie skali Hamiltona stwierdzała zaburzenia snu u 68% badanych, objawy somatyczne u 72,6%, objawy niepokoju i lęku u 69,3% [21]. Według autorki istnieje istotny statystycznie związek między wskaźnikiem Kuppermana a wynikami uzyskanymi w skali Hamiltona [21]. Podobną zależność dla skal Kuppermana i Hamiltona stwierdzili Słopień i wsp. [22]. W badaniach Williamsa i wsp. [23], obejmujących 4402 Amerykanek między 40. a 65. r.ż. stwierdzono, iż pacjentki podawały, że w ciągu jednego dnia pojawiało się średnio 4,1 bardzo silnych, 5,7 silnych, 5 umiarkowanych i 2,5 łagodnych uderzeń gorąca. Wśród badanych kobiet 7 9% zgłaszało bardzo uciążliwe objawy naczynioruchowe w postaci 7 i więcej silnych uderzeń gorąca w ciągu doby [23]. Freemana i Sherif [24] zebrał dane z 66 prac dotyczących ści uderzeń gorąca i potów nocnych u kobiet z całego świata i potwierdził, że na występowanie objawów naczynioruchowych mają wpływ: klimat, dieta, styl życia, funkcje, jakie pełnią kobiety, i ich nastawienie do procesu starzenia się. W obecnym badaniu uciążliwe uderzenia gorąca występowały generalnie u 18% badanych, w tym u 12,9% Polek, 31,6% belgijek, 16% Białorusinek i 22% Greczynek. Polki najczęściej wskazywały na osłabienie uwagi, kłopoty z pamięcią, zmienność nastrojów, jako główne dolegliwości, Belgijki dodatkowo cierpiały z powodu poczucia winy, uskarżały się tez 739

19 na suchość pochwy i nietrzymanie moczu. Wśród mieszkanek Białorusi i Grecji dominującym, niekorzystnym objawem była zmienność nastrojów. Literaturze przedmiotu, za Tomczak [25], za istotną wadę Indeksu Kuppermana uważa się niedostateczne uwzględnienie znaczenia objawów psychosomatycznych, które mają istotny wpływ na jakość życia. W związku z tym celowe wydaje się prowadzenie poszerzonych badań wykorzystujących inne narzędzia badawcze. Wnioski 1. Objawy towarzyszące klimakterium, opinie na temat ich wpływu na funkcjonowanie w domu i w pracy były zróżnicowane w zależności od kraju, z jakiego pochodziły respondentki 2. Uczucie uderzenia gorąca było najczęściej zgłaszanym objawem utrudniającym badanym codzienne funkcjonowanie 3. Średnie wartości Indeksu Kuppermana we wszystkich krajach wskazywały na brak ewidentnie nasilonych objawów wskazujących na przekwitanie 4. Wartość Indeksu Kuppermana zależała od wieku badanych, miejsca zamieszkania i ich wykształcenia. Piśmiennictwo 1. Bielawska-Batorowicz E.: Koncepcje menopauzy. Część I ujęcie demograficzne i kulturowe. Prz. Menopauz., 2005, 2, Hoffman E., Massion C.: Women s health as a medical speciality and a clinical science. In: Women, health and the mind. Sherr L, St. Lawrence J (red.). John Wiley & Sons, Ltd, Chichester, 2000, World population prospects. The 1998 revision. Economic & Social Affairs. United Nations, New York Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata , projekt BiP. Warszawa, 2013, Bodera P., Poznański S., Dobrzański P.: Menopauza fizjologiczny okres w życiu kobiety. Przew. Lek., 2005, 5,

20 6. Pertyński T (red.): Diagnostyka i terapia wieku menopauzalnego. Urban & Partner, Wrocław, Skałba P (red.): Hormonalna terapia zastępcza. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2005, Bielawska-Batorowicz E.: Sposób prezentowania menopauzy a ocena związanych z nią zmian. Prz. Menopauz., 2004, 3, Kupperman H.S., Blatt M.H.G., Wiesbader H., Filler W.: Comparative clinical evaluation of estrogenic preparations by the menopausal and amenorrheal indices. J Clin Endocrinol Metab, 1953, 13(6), Kupperman H.S., Wetchler B.B., Blatt M.M.G.: Contemporary therapy of the menopausal syndrome. JAMA, 1959, 171, Kaczmarek M.: Określenie wieku menopauzy naturalnej w populacji polskich kobiet. Prz. Menopauz., 2007, 2, Kaufert P.M.: The social and cultural context of menopause. Maturitas, 1996, 23, Lock M.: Encounters with aging. Mythologies of menopause in Japan and North America. University of California Press, Berkele, Lam P.M., Leung T.N., Haines C., Chung T.K.: Climacteric symptoms and knowledge about hormone replacement therapy among Hong Kong Chinese women aged years. Maturitas, 2003, 45, Berger G.: Menopause and culture. Pluto Press, London, Xiao B., Ge Q.S.: Role of reproductive health in the quality of life of women in the menopause. In: Aso T, Yanaihara T, Fujimoto S (red.). The menopause at the millenium. The proceedings of the 9th International Menopause Society World Congress on the Menopause. The Parthenon Publishing Group, New York, 2000, Pan H.A., Wu M.H., Hsu C.C:. The perception of menopause among women in Taiwan. Maturitas, 2002, 41, Waidyasekera H., Wijewardena K., Lindmark G., Naessen T.: Menopausal symptoms and quality of life during the menopausal transition in Sri Lankan Women, Menopause, 2009, 16(1), Skrzypulec V., Naworska B., Drosdzol A.: Analiza wpływu objawów klimakterycznych na funkcjonowanie i jakość życia kobiet w okresie około menopauzalnym. Przegląd Menopauzalny, 2007, 2,

21 20. Jagielska I., Grabiec M., Wolski B., Szymański W.: Częstość występowania objawów depresji w przebiegu zespołu klimakterycznego u kobiet w okresie postmenopauzy. Prz. Menopauz, 2007, 3, Warenik-Szymankiewicz A., Męczekalski B.: Estrogeny a funkcje centralnego układu nerowowego. VI Zjazd PTMiA Zakopane 4-6 grudnia Antyaging, 2003, 5, Słopień R., Hadas K., Maciejewska M., Wiza M.: Stopień nasilenia objawów zespołu klimakterycznego a występowanie depresji ocenianej skalą Hamiltona u kobiet po menopauzie. Gin. Pol., 1997, 68, Williams RE, Kalilani L, DiBenedetti DB, et al.: Frequency and severity of vasomotor symptoms among peri- and postmenopausal women in the United States. Climacteric, 2008, 11, Freeman E.W., Sherif K.: Prevalence of hot flushes and night sweats around the world: a systematic review. Climacteric, 2007, 10, Tomczak A.A., Juchnowicz D., Chrzanowski W.: Zastosowanie skali MRS II do oceny ści występowania objawów wypadowych w populacji kobiet w okresie około menopauzalnym. Ann. UMCS Sect. D, 2005, 40, supl.16, 570,

22 SPIS TREŚCI PROBLEMY DIAGNOSTYCZNO-TERAPEUTYCZNE I PIELĘGNACYJNE W WYBRANYCH SCHORZENIACH Rolka Hanna, Grzybko Małgorzata, Kobus Grażyna, Kowalewska Beata, Jankowiak Barbara: Wybrane aspekty w opiece nad pacjentem hemodializowanym Kowalewska Beata, Drabot Karolina, Jankowiak Barbara, Rolka Hanna, Łagoda Katarzyna, Kondzior Dorota, Klimaszewska Krystyna, Kowalczuk Krystyna, Krajewska Kułak Elżbieta: Pacjent po przebytym udarze niedokrwiennym mózgu studium przypadku Wawros Karina, Gawłów-Nowak Lilianna, Mroczkowska Renata, Ptaszek Gabriela, Graf Lucyna, Śleziona Maryla, Stołecka Barbara, Karczewska Olimpia, Sternik Anna: Zadania pielęgniarki anestezjologicznej podczas przezskórnego zamknięcia uszka przedsionka lewego Śleziona Mariola, Graf Lucyna, Mroczkowska Renata, Ptaszek Gabriela, Stołecka Barbara, Wawros Karina, Gawłów Nowak Lilianana, Karczewska Olimpia, Sternik Anna: Wyzwania pielęgnacyjno lecznicze w opiece nad osobami dorosłymi zakażonymi herpeswirusem VZV Klimaszewska Krystyna, Dymczyk Borawska Ewelina, Kondzior Dorota Joanna: Klasyfikacja napadów padaczkowych Klimaszewska Krystyna, Puczko Paulina, Kowalczuk Krystyna: Metody diagnozowania i leczenia padaczki Pawlikowska-Łagód Katarzyna, Dąbska Olga, Firlej Ewelina, Janiszewska Mariola, Barańska Agnieszka: Osteoporoza- postępowanie diagnostyczne i leczenie Pawlikowska-Łagód Katarzyna, Firlej Ewelina, Janiszewska Mariola, Barańska Agnieszka: Osteoporoza u kobiet w wieku podeszłym epidemiologia, przyczyny oraz objawy Barańska Agnieszka, Janiszewska Mariola, Firlej Ewelina, Pawlikowska- Lagód Katarzyna, Zabłocka Kamila: Metody diagnostyki osteoporozy WSPÓŁCZESNE WYZWANIA OPIEKI NAD DZIECKIEM I JEGO RODZINĄ Sternik Anna, Karczewska Olimpia, Sejboth Justyna, Wawros Karina, Ptaszek Gabriela, Śleziona Mariola, Graf Lucyna, Mroczkowska Renata, Gawłów- Nowak Liliana, Stolecka Barbara: Organizacja transportu neonatologicznego noworodka w stanie zagrożenia życia Karczewska Olimpia, Sternik Anna, Wawros Karina, Gawłów-Nowak Lilianna, Ptaszek Gabriela, Śleziona Mariola, Graf Lucyna, Mroczkowska Renata, Stołecka Barbara: Leczenie przeciwbólowe dzieci po zabiegach

23 operacyjnych Guzowski Andrzej, Krajewska-Kułak Elżbieta, Kułak Wojciech, Grassmann Magdalena, Trusewicz Zygmunt: Opinie pielęgniarek na temat funkcjonowania rodzin z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną Guzowski Andrzej, Krajewska-Kułak Elżbieta, Kułak Wojciech, Grassmann Magdalena, Trusewicz Zygmunt: Wybrane aspekty funkcjonowania rodzin z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną w percepcji nauczycieli Sochoń Magdalena: Opieka logopedyczna w Polsce Sochoń Magdalena: Opieka logopedyczna nad dzieckiem w wieku przedszkolnym Stołecka Barbara, Ptaszek Gabriela, Mroczkowska Renata, Graf Lucyna, Śleziona Mariola, Wawros Karina, Gawłów-Nowak Lilianna, Sternik Anna, Karczewska Olimpia: Znaczenie cech dysmorficznych dzieci z aberracją chromosomową na przebieg leczenia pooperacyjnego Barańska Agnieszka, Janiszewska Mariola, Firlej Ewelina, Pawlikowska-Łagód Katarzyna, Piechowska Joanna, Skiba Joanna: Przemoc wobec dzieci. Rozumienie zjawiska i jego źródeł Jędrych Marian, Barańska Agnieszka, Janiszewska Mariola, Zabłocka Kamila, Dziedzic Małgorzata, Skiba Joanna: Przyczyny krzywdzenia dzieci i wiedza na temat Zespołu Dziecka Krzywdzonego wśród pracowników ochrony zdrowia Gładka Anna, Maciorkowska Elżbieta: Trudne dziecko w szkole Rutkowska Joanna, Połynka Aneta, Harasim-Piszczatowska Emila, Łobaczuk- Sitnik Anna: Interdyscyplinarne podejście do zaburzeń przetwarzania słuchowego JAKOŚĆ ŻYCIA, JAKOŚĆ OPIEKI Łapińska Monika: Nierówności w stanie zdrowia pomiędzy kobietami i mężczyznami Łysy Paulina, Kędzia Alina, Kupcewicz Ewa: Jakość życia pacjentów w chorobach zapalnych trzustki Chilińska Joanna Zofia, Gołębiewska Agata, Sieniawska Ewa, Góralczyk Małgorzata: Ocena poziomu akceptacji choroby wśród pacjentów z cukrzycą typu Lewicka Aleksandra, Kubat Joanna: Postawy studentów pielęgniarstwa wobec osób starszych i ich problemów Gołębiewska Agata, Chilińska Joanna, Góralczyk Małgorzata, Sieniawska Ewa: Udar mózgu i co dalej? Wybrane aspekty jakości życia pacjentów po udarze

24 mózgu Piechowska Joanna, Barańska Agnieszka, Zabłocka Kamila : Satysfakcja z życia, emocje i zaburzenia snu wśród kobiet ciężarnych z cukrzycą Jakubów Piotr, Bałdowska Monika, Kulikowska Agata, Hirnle Tomasz, Juszczyk Grzegorz, Sewastianowicz Adam, Dubowski Mirosław: Zaburzenia funkcji poznawczych w tym pamięci słuchowej po operacjach pomostowania naczyń wieńcowych HIGIENA I JAKOŚĆ PRACY Sobczak Marzena, Grzymowska Ewa: Ciężar oliwnej lampki Łasak Dorota, Miarka-Lachendro Joanna, Ingram Paulina: Działalność pielęgniarki Marii Stromberger w KL Auschwitz Baranowska Anna, Klimaszewska Krystyna, Kowalczuk Krystyna, Jankowiak Barbara, Kondzior Dorota, Beata Olejnik, Lankau Agnieszka, Krajewska- Kułak Elżbieta: Poziom wypalenia zawodowego wśród pielęgniarek Ptaszek Gabriela, Stołecka Barbara, Mroczkowska Renata, Graf Lucyna, Śleziona Mariola, Wawros Karina, Gawłów Nowak Lilianna, Karczewska Olimpia, Sternik Anna: Wypalenie zawodowe wśród pielęgniarek przegląd wybranych badań prowadzonych w latach Gawłów-Nowak Lilianna, Wawros Karina, Mroczkowska Renata, Ptaszek Gabriela, Graf Lucyna, Śleziona Mariola, Stołecka Barbara, Karczewska Olimpia, Sternik Anna, Sejboth Justyna: Wybrane problemy prawidłowej higieny rąk w praktyce personelu medycznego Zdziebło Kazimiera, Konik Paulina: Determinanty satysfakcji zawodowej w badanej grupie pielęgniarek Kędzierska Ewa, Abramczyk Anna, Orzechowski Stanisław, Jurczyk Zofia: Poczucie własnej skuteczności wśród studentów kończących studia na kierunku pielęgniarstwo Kulik Halina, Banaszak-Żak Bogusława, Dobrzyń-Matusiak Dorota, Szemik Szymon, Tolarczyk Agnieszka, Trzcińska Aneta: Występowanie nietrzymania moczu w grupie aktywnych zawodowo pielęgniarek Kulik Halina, Dobrzyń-Matusiak Dorota, Szemik Szymon, Zielonka Karina, Gieniusz-Wojczyk Lucyna, Dutkiewicz Stanisława: Czynniki ryzyka nietrzymania moczu w grupie aktywnych zawodowo pielęgniarek Kulik Halina, Eszyk Jolanta, Piechaczek Wioleta, Dobrzyń-Matusiak Dorota, Szemik Szymon, Haratyk Seweryn, Żurke Magda: Próba oceny wiedzy pielęgniarek na temat występowania nietrzymania moczu Kowalczuk Krystyna, Kowalewska Beata, Klimaszewska Krystyna, Jankowiak Barbara, Sierakowska Matylda, Krajewska Kułak Elżbieta: Obciążenia psychospołeczne w pracy pielęgniarek

25 PROFILAKTYKA, PROMOCJA I EDUKACJA ZDROWIA Rolka Hanna, Mantur Aneta, Piechocka Dorota, Kowalewska Beata, Jankowiak Barbara: Analiza poziomu wiedzy kobiet na temat nowotworu jajnika Stępień Renata, Wiraszka Grażyna, Zdziebło Kazimiera, Kielar Maciej: Epidemiologia, czynniki ryzyka i profilaktyka raka jelita grubego Mazurek Klaudia, Pierzchała Ewa: Konsekwencje niedoboru witaminy D u osób starszych przyczyny, epidemiologia oraz suplementacja uzupełniająca Kimszal Ewelina, Sarosiek Justyna, Van Damme-Ostapowicz Katarzyna, Gałczyk Monika: Bezpieczna podróż samolotem Jankowiak Barbara, Buzun Małgorzata, Kowalewska Beata, Kowalczuk Krystyna, Kondzior Dorota, Krajewska-Kułak Elżbieta: Częstość występowania czynników ryzyka chorób układu krążenia wśród osób powyżej 45 roku życia Orzechowski Stanisław Jerzy, Abramczyk Anna, Smusz Klaudia: Wybrane zachowania zdrowotne i profilaktyczne studentów na kierunku pielęgniarstwo Orzechowski Stanisław Jerzy, Abramczyk Anna: Przygotowanie studentów kierunku pielęgniarstwo do udziału w profilaktyce cukrzycy wybrane aspekty Laskowski Karol: Wścieklizna - śmiertelna choroba ludzi i zwierząt Chilińska-Kopko Ewelina, Kopko Szymon, Kaniewska Katarzyna, Dzięcioł-Anikiej Zofia: Rola stylu życia w profilaktyce pierwotnej i wtórnej choroby wieńcowej Harasimowicz Karina, Jachimowska Marita, Adamska Katarzyna, Grynczel Patrycja, Stasiewicz Emilia: Zachowania prozdrowotne studentów fizjoterapii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Kalinowska Monika, Harasim-Piszczatowska Emilia: Zagrożenia zdrowotne wynikające z palenia tytoniu przez kobiety w ciąży Harasim-Piszczatowska Emilia, Słoma Magdalena: Potrzeby zdrowotne kobiet w aspekcie typowych dolegliwości związanych z okresem ciąży Ingram Paulina, Łasak Dorota, Urbaniak Natalia, Miarka Lachendro Joanna: Opinia uczniów Zasadniczej Szkoły Zawodowej w Limanowej na temat wychowania seksualnego w szkole WYZWANIA WSPÓŁCZESNEGO POŁOŻNICTWA I GINEKOLOGII Krajewska-Ferishah Katarzyna, Krajewska-Kułak Elżbieta, Shpakou Andrei, Chadzopulu Antygona, Terlikowski Sławomir, Henryk Wiktor, Szyszko-Perłowska Agnieszka, Lewko Jolanta, Van Damme-Ostapowicz Katarzyna, Lankau Agnieszka, Zygmunt Trusewicz: Wybrane problemy okresu klimakterium w percepcji kobiet z Polski, Grecji, Belgii i Białorusi

26 Krajewska-Ferishah Katarzyna, Krajewska-Kułak Elżbieta, Shpakou Andrei, Chadzopulu Antygona,Terlikowski Sławomir, Henryk Wiktor, Szyszko- Perłowska Agnieszka, Łukaszuk Cecylia, Sierakowska Matylda, Baranowska Anna: Wybrane aspekty zachowań prozdrowotnych kobiet z Polski, Belgii, Białorusi i Grecji istotne dla okresu klimakterium Krajewska-Ferishah Katarzyna, Krajewska-Kułak Elzbieta, Van Damme- Ostapowicz Katarzyna, Shpakou Andrei, Chadzopulu Antygona, Terlikowski Sławomir, Henryk Wiktor, Szyszko-Perłowska Agnieszka, Guzowski Andrzej, Rolka Hanna, Kondzior Dorota, Cybulski Mateusz, Sarnacka Emilia: Analiza porównawcza wpływu objawów klimakterycznych na funkcjonowanie kobiet w okresie menopauzalnym w Polsce, Grecji, Belgii i na Białorusi z wykorzystaniem skali MRS i Inwentarza Depresji Becka Krajewska-Ferishah Katarzyna, Krajewska-Kułak Elżbieta, Shpakou Andrei, Chadzopulu Antygona, Terlikowski Sławomir, Henryk Wiktor, Szyszko- Perłowska Agnieszka, Klimaszewska Krystyna, Kowalczuk Krystyna, Kowalewska Beata: Analiza porównawcza wpływu objawów klimakterycznych na funkcjonowanie kobiet w okresie menopauzalnym w Polsce, Grecji, Belgii i na Białorusi z wykorzystaniem Indeksu Kuppermanna Krajewska-Ferishah Katarzyna, Krajewska-Kułak Elżbieta, Terlikowski Sławomir, Henryk Wiktor, Szyszko-Perłowska Agnieszka, Jankowiak Barbara: Standard edukacji kobiet na temat sposobu radzenia sobie z problemami zdrowotnymi klimakterium WYZWANIA WSPÓŁCZESNEJ REHABILITACJI I FIZJOTERAPII Stołecka Barbara, Ptaszek Gabriela, Mroczkowska Renata, Graf Lucyna, Śleziona Mariola, Wawros Karina, Gawłów-Nowak Lilianna, Sternik Anna, Karczewska Olimpia: Opiekun/asystent osoby niepełnosprawnej przebywającej na turnusie rehabilitacyjno - wypoczynkowym Kościuczuk Justyna: Znaczenie ruchu i aktywności w życiu człowieka Kościuczuk Justyna: Rekomendacje dotyczące aktywności fizycznej Okurowska-Zawada Bożena, Wojtkowski Janusz, Kułak Wojciech, Sienkiewicz Dorota, Paszko-Patej Grażyna: Funkcjonowanie pacjentów z przepukliną oponowo-rdzeniową w oparciu o kwalifikację do specjalnych potrzeb edukacyjnych Kaniewska Katarzyna, Dzięcioł-Anikiej Zofia, Chilińska-Kopko Ewelina, Kopko Szymon, Terlikowski Robert, Konarzewski Paweł, Rutkowska- Talipska Joanna, Kuryliszyn-Moskal Anna: Jakość życia pacjentów z dysfunkcją narządu ruchu w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów Stasiewicz Emilia, Harasimowicz Karina, Adamska Katarzyna, Jachimowska Marita, Grynczel Patrycja: Postępowanie fizjoterapeutyczne w niewydolności serca

27 Dzięcioł-Anikiej Zofia, Chilińska-Kopko Ewelina, Kopko Szymon, Kaniewska Katarzyna, Terlikowski Robert, Konarzewski Paweł, Niewiński Andrzej: Wpływ masy ciała na zaburzenia statyki stóp u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów WYZWANIA WSPÓŁCZESNEJ RADIOLOGII I RADIODIAGNOSTYKI Polski Michał, Kułak Piotr, Gościk Elżbieta: Znaczenie telemedycyny, ze szczególnym uwzględnieniem teleradiologii Turczyńska Agnieszka, Kułak Piotr, Gościk Elżbieta: Podstawy ochrony radiologicznej Kolesińska Wioleta, Kułak Piotr, Gościk Elżbieta: Preferencje i zainteresowania zawodowe w aspekcie zawodu elektroradiologa Kolesińska W, Kułak P, Gościk E, Krajewska-Kułak E.: Zawód elektroradiologa w percepcji studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku WYBRANE ASPEKTY PRAWA MEDYCZNEGO I HISTORII MEDYCYNY Bauer Krzysztof, Huzarska Dorota, Wojewódzka-Żelezniakowicz Marzena, Ładny Jerzy Robert: Szpitalny oddział ratunkowy gdy ratowanie nie wystarcza. Czynności ratunkowe podejmowane w SOR wobec osób w terminalnej fazie choroby nowotworowej Barański Maciej, Barańska Agnieszka, Piechowska Joanna, Firlej Ewelina, Zabłocka Kamila: Prawa pacjenta jako narzędzie realizacji polityki zdrowotnej w Polsce w świetle zobowiązań międzynarodowych w dziedzinie praw człowieka Barański Maciej, Zabłocka Kamila, Barańska Agnieszka, Pawlikowska-Łagód Katarzyna, Dziedzic Małgorzata: Analiza prawnoporównawcza systemu zdrowotnego Polski i Stanów Zjednoczonych w kontekście uwarunkowań praw pacjenta Krajewska-Kułak Elżbieta, Łukaszuk Cecylia, Cybulski Mateusz, Kalandyk Halina, Penar-Zadarko Beata: Problemy zdrowotne i opieka medyczna w Polsce rys historyczny

28

29