Nurty i metody badawcze w nauce rachunkowości w Polsce i na świecie

Transkrypt

1 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us Nurty i metody badawcze w nauce rachunkowości w Polsce i na świecie 99 Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 71 (127), SKwP, Warszawa 2013, s Nurty i metody badawcze w nauce rachunkowości w Polsce i na świecie Justyna Dobroszek, Jan Michalak Wprowadzenie Rachunkowość jest postrzegana zarówno jako działalność praktyczna o wielowiekowej tradycji, jak również jako dyscyplina naukowa (por. Jaruga, Szychta, [w:] Hendriksen, van Breda, 2002, s. 1). Ciekawość badawcza skłania naukowców na całym świecie do podejmowania zróżnicowanych problemów badawczych (w tym w dyscyplinie rachunkowości) w różnych nurtach. Cechą charakterystyczną dla nauki jest zastosowanie metod badawczych, które pozwalają na weryfikację hipotez oraz wyprowadzanie uogólnień nazywanych prawami bądź teoriami. Według Ch. Frankfort-Nachmias i D. Nachmiasa (2001, s. 23) można wyróżnić trzy podstawowe cele nauk (w tym nauk społecznych): wyjaśnienie, przewidywanie i rozumienie. Wyjaśnienie obejmuje sytuację, w której jedno zjawisko jest objaśniane za pomocą innego zjawiska poprzez odwołanie się do praw ogólnych. Przewidywanie służy predykcji przyszłych stanów zjawisk na podstawie obecnego ich stanu i wskazania czynników odpowiedzialnych za zmiany. Rozumienie w naukach społecznych obejmuje dwa podejścia: Verstehen i empiryzm logiczny. W podejściu Verstehen rozumienie bazuje na empatii, czyli spojrzeniu na rzeczywistość i jej zrozumieniu punktów widzenia innych podmiotów. W podejściu empiryzmu logicznego rozumienie wymaga z kolei empirycznej weryfikacji ogólnych praw sformułowanych w danej dziedzinie, tak jak ma to miejsce w naukach przyrodniczych. Stopień realizacji podstawowych celów nauki jest uzależniony od trzech czynników. Po pierwsze, w jakim stopniu dana nauka pozwala wprost objaśnić, przewidywać i rozumieć zjawiska, które są przedmiotem jej badań. Po drugie, w jakim stopniu nurty badawcze w danej dziedzinie odpowiadają na istotne z punktu widzenia ludzkości pytania i rozwiązują jej problemy. Po trzecie, na stopnień realizacji podstawowych celów nauki ma wpływ kongruencja i poprawność zastosowanych metod badawczych. O ile takie dyscypliny, jak m.in. fizyka, chemia, matematyka, biologia, medycyna nie wywołują wątpliwości w kontekście realizacji podstawowych celów nauki, o tyle Mgr Justyna Dobroszek, doktorantka, asystent, Katedra Rachunkowości, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego, jdobroszek@uni.lodz.pl Dr Jan Michalak, adiunkt, Katedra Rachunkowości, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego, jmichal@uni.lodz.pl

2 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us 100 Justyna Dobroszek, Jan Michalak w przypadku rachunkowości i innych nauk społecznych pojawiają się głosy podważające akademicki charakter tych dziedzin. Szeroka dyskusja nad rolą i miejscem rachunkowości jako dyscypliny uniwersyteckiej odbyła się w 2006 roku w ramach konferencji zorganizowanej przez American Accounting Association (AAA). Podczas tego spotkania Joel Demski (2006) wygłosił referat Is Accounting an Academic Discipline?, który został opublikowany rok później w czasopiśmie Accounting Horizons (2007, s ). Autor na postawione pytanie odpowiedział jednoznacznie, że rachunkowość współcześnie nie jest nauką, lecz jest wyłącznie dziedziną praktyczną. Badacz oparł swoją wypowiedź na obserwacjach tzw. naukowej strony rachunkowości, odnosząc je wyłącznie do rynku amerykańskiego. Z najistotniejszych stwierdzeń J. Demskiego można przytoczyć następujące kwestie: m.in. dominację w publikacjach opracowań o charakterze praktycznym, tzn. nieukazujących zależności danej problematyki z teoriami rachunkowości, lecz bazujących wyłącznie na interpretacji oraz komentowaniu regulacji prawnych; brak postępowości w pracy badawczej, z reguły realizowane badania mają bowiem charakter anachroniczny oraz nienaukowy i w ten sposób nie wpływają na rozwój dziedziny, ani tym bardziej na zakres wiedzy ogółem. Analizując argumenty J. Demskiego, można zgodzić się z ich słusznością, ponieważ w ostatnich latach w Europie obserwuje się podobny trend w odniesieniu do rozwoju dyscypliny rachunkowości. Zanika stopniowo zainteresowanie teoriami rachunkowości na rzecz popularyzacji współczesnych rozwiązań praktycznych, reguł i procedur zawartych w różnorodnych regulacjach prawnych (por. Szychta, 2010). J. Fellingham (2007) wskazuje na podobne problemy w rachunkowości, podkreślając jednocześnie, że w XX wieku nastąpił rozkwit nauk zajmujących się przetwarzaniem informacji (matematyki, informatyki, ekonomii) przy stosunkowo małym postępie w badaniach rachunkowości. Mimo polemiki, jaką wywołuje współczesny obraz rachunkowości od strony istoty naukowej, należy uznać, ze analizowana dyscyplina należy do kategorii nauki (science). W klasyfikacjach rachunkowość jest ujmowana jako nauka społeczna, która dostarcza całościowego spojrzenia na rzeczywistość oraz pokazuje różne zjawiska, fakty oraz ich wzajemne zależności 1. Wymiar społeczny rachunkowości potwierdza również zdanie m.in. M. Glautiera i B. Underdowna (1991, s. 5): historia rachunkowości jest odbiciem ewolucyjnego procesu społecznego i w tym względzie wskazuje, jak bardzo rachunkowość jest produktem swego otoczenia, a równocześnie siłą oddziałującą na zmianę tego otoczenia. Podstawowym celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu nurty badawcze i metody badawcze stosowane w rachunkowości są adekwatne dla nauk społecznych. Drugim celem artykułu jest weryfikacja, w jakim stopniu badania 1 M. Dobija (2010, s. 26) w swoich rozważaniach na temat rachunkowości jako dyscypliny naukowej przyporządkowuje ją nie tyle do nauk ekonomicznych, co wynika z oficjalnych klasyfikacji, ile uznaje także, że posiada ona wszelkie cechy nauk fizycznych.

3 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us Nurty i metody badawcze w nauce rachunkowości w Polsce i na świecie 101 prowadzone w Polsce w obszarze rachunkowości są zgodne z nurtami światowymi w tej dyscyplinie naukowej. Dla realizacji tych celów zostanie przeprowadzona deskryptywna analiza porównawcza głównych nurtów badawczych i zastosowanych metod badawczych w rachunkowości na podstawie studiów literaturowych. Badanie dotyczy okresu i w kontekście zagranicznych zbiorów obejmuje analizę artykułów/referatów zaprezentowanych w czasie kongresu European Accounting Association, a w Polsce analizę artykułów opublikowanych w czasopiśmie naukowym Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości oraz w przygotowanych zbiorach prac i materiałów Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie pod redakcją Bronisława Micherdy (2010), Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego pod redakcją naukową Jerzego Gierusza, Barbary Gierusz, Teresy Martyniuk i Przemysława Lecha (2011) oraz Uniwersytetu Mikołaja Kopernika pod redakcją naukową Sławomira Sojaka (2012) Istota nauk społecznych i rola metod badawczych Pojęcie nauki 3 może być rozumiane przez różnych odbiorców odmiennie. Jedni traktują naukę jako pewnego rodzaju autorytet, dla innych to określona wiedza, a jeszcze inni widzą w niej czynności związane z poszukiwaniem określonej prawdy bądź nieprawdy, a także dopatrują się w niej wszelkich działań dotyczących badania zjawisk empirycznych. Jak opisują autorzy, między innymi Ch. Frankfort-Nachmias i D. Nachmias, problem w tak odmiennym pojmowaniu nauki wynika z faktu, że często nie rozróżnia się nauki od jej metod badawczych 4 (2001, s. 18). Nie każde badane zjawisko stanowi bowiem naukę, ponieważ zastosowane metody badawcze mogą być uznane za nienaukowe. Tak samo jest w przypadku ujęcia nauki jako wiedzy. Dana wiedza może być uznana za naukową dziś, zaś w innym okresie czasu będzie traktowana już jako nienaukowa. Na podstawie powyższych rozważań należy przyjąć, że 2 Nurty badawcze oraz zastosowane metody badawcze w przypadku kongresów EAA są wskazywane przez badaczy w toku rejestracji referatów. W przypadku wyników prac badawczych publikowanych w Polsce zostały one zaklasyfikowane do analogicznych klas, jak w przypadku kongresu EAA przez autorów niniejszego artykułu. W przypadku odmiennego zakwalifikowania artykułu do danej klasy prowadzona była dyskusja, po której przyporządkowano publikację do danego nurtu badawczego i metody badawczej. Należy jednak podkreślić, że dopasowanie badanego opracowania do określonego obszaru tematycznego nie zawsze jest jednoznaczne, ze względu na ujęcie w referatach/artykułach kilku zagadnień jednocześnie, a więc objęcie na przykład dwóch obszarów tematycznych. Ponadto należy podkreślić, że granice między samymi obszarami problemowymi są często nieostre. 3 Termin nauka (science) pochodzi od łacińskiego słowa scire, które oznacza wiedzieć. 4 W polskim tłumaczeniu cytowanej pracy użyto słowa metodologia, co wydaje się błędne pod względem językowym, ponieważ według słownika języka polskiego metodologia jest to nauka o metodach badań naukowych stosowanych w danej dziedzinie wiedzy. Metodologia (2013), (dostęp: ).

4 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us 102 Justyna Dobroszek, Jan Michalak pojęcie nauka oznacza ogół wiedzy, która zostaje osiągnięta za pomocą metod naukowych (Frankfort-Nachmias i in., 2001, s. 18). Zdaniem R. Braithwaita (1960, cyt. za Frankfort-Nachmias i in., 2001, s. 24) funkcją nauki jest ustalanie praw ogólnych dotyczących zdarzeń empirycznych lub zachowań obiektów, którymi zajmuje się dana dyscyplina wiedzy. W ten sposób można powiązać wiedzę o oddzielnych zdarzeniach i rzetelnie przewidzieć przyszłe zdarzenia (na przykład fakt, że słońce zgaśnie za kilka miliardów lat). W naukach na wysokim poziomie rozwoju, takich jak np. fizyka, występujące w nich prawa tworzą hierarchię, w której wiele praw szczegółowych będzie logicznymi konsekwencjami praw bardzo ogólnych. Na przykład logicznymi pochodnymi teorii oddziaływań elektrosłabych są teoria oddziaływań słabych i teoria elektromagnetyzmu. W naukach znajdujących się na wczesnym etapie rozwoju budowane prawa są generalizacjami wynikającymi z przyporządkowania obiektów różnym klasom. Nauki społeczne w przeciwieństwie do przyrodniczych znajdują się na wczesnym etapie rozwoju. Ich zdolność predykcyjna jest stosunkowo niska. Wyjaśnienie w naukach społecznych ma często charakter probabilistyczny (tzn. formułowane prawa typu: X ma skłonność do wywoływania Y). Jesteśmy pewni, że w temperaturze 0 stopni C przy odpowiednim ciśnieniu woda zamarznie. Niezwykle trudno jest jednak przewidzieć, jak duży spadek dochodów ludności wywoła niepokoje społeczne lub czy wprowadzenie MSSF na skalę globalną zwiększy efektywność rynków kapitałowych. Podejście naukowe, które jest podstawą istoty nauk społecznych, a więc dyscypliny rachunkowości, bazuje na pewnym zbiorze założeń, które nie są potwierdzone i których się nie dowodzi, czyli aksjomatów. Takim aksjomatem podejścia naukowego jest założenie, że występujące zdarzenia nie pojawiają się w sposób przypadkowy (por. Williamson, 2000). Drugi aksjomat podejścia naukowego odnosi się do sfery poznawalności natury. Mimo różnorodności naturalnych zjawisk, można je zbadać przy zastosowaniu odpowiednich metod. W kolejnym założeniu przyjmuje się, że naturalne zjawiska posiadają naturalne przyczyny, tzn. nie są skutkiem sił ponadnaturalnych, lecz wynikają z pewnego porządku, związków przyczynowo-skutkowych. Kolejne aksjomaty bazują na stwierdzeniu, że wiedza naukowa nie jest prawdziwa sama w sobie, ponieważ wymaga ona obiektywnego dowodu. Ponadto zakładają one, że nauka musi być empiryczna, tj. bazuje na doświadczeniu, obserwacji. Ostatni aksjomat podejścia naukowego odnosi się do zmiennego i względnego charakteru wiedzy. Prawda w nauce jest bowiem zależna od dowodów, metod, teorii i dopuszcza wszelkie zmiany (Frankfort-Nachmias i in., 2001, s ). Metody badawcze w nauce są systemem jasno określonych reguł i procedur, do których odwołują się badania będące podstawą ewaluacji wiedzy. System ten nie jest niezmienny ani w pełni niezawodny. W związku z tym powinien być i jest ciągle ulepszany. Naukowcy szukają nowych metod obserwacji, analizy, logicznego wnioskowania i generalizacji. Ujawnienie reguł wykorzystanych metod badawczych tworzy podstawę do ich konstruktywnej krytyki. Zastosowanie metod badawczych umożliwia

5 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us Nurty i metody badawcze w nauce rachunkowości w Polsce i na świecie 103 bowiem lepsze komunikowanie się naukowców oraz dostarcza reguł wnioskowania i reguł intersubiektywności (Frankfort-Nachmias i in., 2001, s. 30). Dzięki zastosowaniu i opisaniu zastosowanych metod badawczych możliwa jest replikacja badań oraz ich powtórna pozytywna weryfikacja lub falsyfikacja. Obecnie w rachunkowości wykorzystywane są różnorodne metody badawcze stosowane w naukach społecznych. Są nimi głównie: metody obserwacyjne, metody sondażowe, eksperymenty, analiza przypadków, badania empiryczne na danych wtórnych bazujące na metodach statystycznego/ekonometrycznego wnioskowania, analiza krytyczna, metoda analizy źródeł archiwalnych. (por. Ryan, Scapens, Theobald, 1992; Smith, 2003; Williamson, 2000; Frankfort-Nachmias i in., 2001; Nowak, 2008). Każda z wymienionych metod bazuje na innych źródłach danych wykorzystywanych w badaniach oraz na specyficznych regułach analizowania danych i wnioskowania. Metody te są z powodzeniem stosowane w naukach społecznych. Metody obserwacyjne należą do jednych z pierwotnych metod badawczych wykorzystywanych w naukach przyrodniczych, np. w biologii, a także w naukach społecznych, np. w socjologii. Eksperymenty są jedną z podstawowych metod badawczych stosowanych w większości nauk przyrodniczych, np. w fizyce, biologii, medycynie, jednak zyskują one również na znaczeniu w naukach społecznych, takich jak ekonomia i psychologia społeczna. Analiza przypadków jest powszechnie używana w zakresie nauk o zarządzaniu oraz w socjologii. Metoda studiów archiwalnych jest wykorzystywana z powodzeniem w rachunkowości i antropologii. Badania empiryczne na danych wtórnych bazujące na metodach statystycznego/ekonometrycznego wnioskowania należą do najczęściej wykorzystywanych metod w finansach i rachunkowości Nurty badawcze w rachunkowości Zgłaszaną na wstępie wątpliwość dotyczącą postrzegania rachunkowości jako dyscypliny naukowej (społecznej) można złagodzić, przytaczając twierdzenie m.in. M. Dobiji (2010, s. 37), który określa rachunkowość jako filar i stymulant naszej cywilizacji. Argumenty autora bazują na długiej historii rachunkowości i jej ścisłym związku z życiem społecznym, gospodarczym, kulturowym. G. Ifrah (1990, s. 106) z kolei wskazuje w swoich opracowaniach, że systemy liczbowe oraz pismo na rzecz rachunkowości mają dłuższą historię aniżeli inne istotne dyscypliny naukowe, jak np. fizyka. Świadczy to, że rachunkowość w znacznym stopniu warunkowała procesy ewolucyjne, co z kolei znalazło przełożenie na ukształtowanie się różnorodnych teorii z obszaru rachunkowości, a w efekcie powstanie całej dyscypliny. Również H. Vollmer (2009, s ), analizując pracę Wickramasinghe i Alawattage (2007), wykazał, że ze względu na przenikanie z innymi naukami społecznymi (głównie socjologią, 5 Mimo powszechności zastosowania tej metody, jej użyteczność jest podawana w wątpliwość ze względu na metody pomiaru stosowane w rachunkowości (Staubus, 2004; Scrimnger-Christian, Musvoto, 2011).

6 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us 104 Justyna Dobroszek, Jan Michalak psychologią, ekonomią polityczną) oraz zastosowaniem właściwych dla nich metod badawczych rachunkowość (a zwłaszcza rachunkowość zarządcza) stała się pełnoprawną nauką społeczną. Społeczna istota rachunkowości, która jest oparta na społecznie przyjętych zasadach i regułach, wpływa na gospodarność, postępowanie etyczne oraz kształtuje poczucie odpowiedzialności podmiotów gospodarczych za skuteczne, racjonalne i społeczno-ekonomiczne gospodarowanie (Burzym, 2008, s. 83). W związku z tym takie ukierunkowanie rachunkowości wywiera znaczący wpływ na jej rozwój nie tylko w praktyce, ale także w teorii, gdzie coraz częściej społeczna natura jest podkreślana przez autorów w ich naukowych opracowaniach. Wymienione kwestie potwierdzają, że rachunkowość jest dyscypliną społeczną 6. Rachunkowość jest złożoną dziedziną, o czym autorzy pisali na wstępie artykułu. W całym jej systemie występują główne składowe, takie jak: rachunkowość finansowa, rachunkowość zarządcza czy analiza finansowa. Taki odmienny, a zarazem szeroki zakres rachunkowości wpływa na różnorodność nurtów badawczych oraz stosowanych metod, czego przykładem jest bogata tematyka publikacji z obszaru rachunkowości zarówno w Polsce, jak i na świecie. Analizując nurty badawcze rachunkowości 7 występujące w publikacjach w ostatnich latach, można wyróżnić między innymi: teorie rachunkowości (np. teorie kont, teorie bilansowe, teoria wartości, rachunkowość a tendencyjne kreowanie obrazu działalności przedsiębiorstw, kierunek rozwoju zainteresowania teorii rachunkowości finansowej, pozytywna teoria rachunkowości itp.); historię rachunkowości (np. rozwój i stan rachunkowości w różnych okresach, jak np. rachunkowość w epoce oświecenia itp.); edukację rachunkowości (np. kształtowanie treści programowych dotyczących rachunkowości w dobie rozwoju technologicznego, e-learning w edukacji rachunkowości, praca licencjacka a egzamin na kierunkach finanse i rachunkowość itp.); rachunkowość finansową (np. wycena składników sprawozdań finansowych, aspekt wynikowy i pieniężny w rachunkowości, reklasyfikacja aktywów finansowych itp.); sprawozdawczość finansową (np. analiza elementów sprawozdań według międzynarodowych uregulowań, zawartość i treść sprawozdań, prezentacja informacji itp.); analizę finansową (np. analiza przedsiębiorstwa i jego procesów w ujęciu wartościowym i jakościowym itp.); rachunkowość podatkową (np. podatek odroczony aspekt pieniężny a memoriałowy, rozliczenia z tytułu podatku od towarów i usług); audyting (np. określanie standardów audytu, rola audytu w wykrywaniu przestępstw gospodarczych itp.); 6 Więcej na temat społecznej funkcji rachunkowości E. Burzym (2008, s ). 7 Szerzej na temat nurtów badawczych w rachunkowości finansowej A. Szychta (2010, s ).

7 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us Nurty i metody badawcze w nauce rachunkowości w Polsce i na świecie 105 rachunkowość zarządczą/controlling (np. implementacja strategicznych narzędzi w przedsiębiorstwie, złożone aspekty budżetowania i raportowania wewnętrznego itp.); rachunkowość środowiskową i społeczną (np. ujawnianie aspektów środowiskowych i społecznych w raportach, odmienne ujęcie zagadnień środowiskowych i społecznych w rachunkowości, problematyka pomiaru kosztów środowiskowych itp.); ład korporacyjny (np. kierunki oddziaływania rachunkowości w kontekście ładu korporacyjnego, ład korporacyjny a jakość informacji finansowych itp.); inne problemy rachunkowości (np. etyka rachunkowości, regulacje prawne (krajowe i zagraniczne), rozwój instytucji stanowiących prawo i regulacje dla potrzeb praktyki rachunkowości, rachunkowość w kontekście upadłości przedsiębiorstw, rachunkowość w bankach (rachunkowość banków komercyjnych itp.). Podział nurtów badawczych zaczerpnięty z klasyfikacji stosowanej przez EAA nie stanowi jedynego i uniwersalnego wzorca, lecz jest ogólną klasyfikacją obszarów problemowych rachunkowości, o których dyskutują naukowcy w swoich artykułach na świecie. Przy czym popularność podejmowanych tematów, a w większym stopniu zastosowanych metod badawczych mogą różnić się w zależności od stopnia rozwoju poziomu naukowego w danym kraju i doświadczenia naukowego samego badacza. W kolejnym punkcie opracowania autorzy zaprezentują współczesne kierunki zainteresowania w ramach rachunkowości. Na podstawie przeprowadzonej analizy zostaną zidentyfikowane zagadnienia podejmowanych badań naukowych, a także rodzaje zastosowanych metod badawczych. Pozwoli to zweryfikować empirycznie wcześniejsze rozważania. 3. Analiza nurtów badawczych w rachunkowości w latach na podstawie wybranych publikacji Analiza zagadnień z zakresu rachunkowości, które są prezentowane w literaturze przedmiotu potwierdza szeroki wymiar tej dyscypliny. Autorzy publikacji rozpatrują indywidualnie odmienną tematykę rachunkowości, koncentrując się na wybranych problemach, m.in. ze sfery rachunkowości finansowej, rachunkowości zarządczej /controllingu, sprawozdawczości finansowej, analizy finansowej, edukacji rachunkowości, historii rachunkowości, teorii rachunkowości, rachunkowości sektora publicznego, rachunkowości społecznej i środowiskowej, rachunkowości podatkowej, systemu informacyjnego rachunkowości oraz rachunkowości w kontekście ładu korporacyjnego. W pierwszej kolejności zostaną przeanalizowane nurty badawcze w rachunkowości z punktu widzenia ich powszechności w publikacjach z ostatnich trzech lat, tj Zestawienie problematyki rachunkowości, która była prezentowana podczas kongresu EAA w okresie przedstawia tabela 1.

8 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us 106 Justyna Dobroszek, Jan Michalak Tabela 1. Przegląd nurtów badawczych rachunkowości na kongresie EAA w latach EAA 2010 EAA 2011 EAA 2012 Obszar tematyczny Istambuł Rzym Ljubljana Udział % Udział % Udział % artykułów artykułów artykułów Audyt Edukacja rachunkowości Analiza finansowa Sprawozdawczość finansowa Rachunkowość i ład korporacyjny Rachunkowość i system informacyjny Rachunkowość zarządcza Rachunkowość sektora publicznego Rachunkowość społeczna i środowiskowa Podatki Źródło: opracowanie na podstawie European Accounting Association, Programme and Collected Abstracts (2010, s. 28; 2011, s. 38; 2012, s. 51). W 2012 r. oraz latach wcześniejszych (2010, 2011) dominowała na kongresie tematyka związana ze sprawozdawczością finansową. Udział tego nurtu w relacji do ogółu zgłaszanych publikacji kształtował się na poziomie od 23% do 26%. Popularnością charakteryzowały się również zagadnienia rachunkowości zarządczej (od 16% do 19%), a za nią zamiennie, ale na porównywalnym poziomie, tj. 11% i 12% pojawiły się nurty takie, jak analiza finansowa, ład korporacyjny oraz audyt. Najmniej opracowań było związanych z podatkami (3% w 2010 i 2012 roku) oraz edukacją rachunkowości (2% w 2010 roku i 3% w 2012 roku). Analogiczne do powyższych rozważań kształtuje się łączna liczba przyjętych referatów na EAA w latach i ich struktura tematyczna (wykres 1). Z analizy wykresu można wnioskować, że ponad 500 przyjętych referatów na kongres EAA dotyczyło sprawozdawczości finansowej, następnie rachunkowości zarządczej (o 166 referatów mniej), zaś aspekty ładu korporacyjnego, analizy finansowej i audytu były opracowywane przez naukowców na trzecim miejscu w ramach tego zestawienia (ponad 250 przyjętych referatów). W ramach przeglądu publikacji krajowych zostaną zaprezentowane w pierwszej kolejności wyniki analizy przeprowadzonej na podstawie czasopisma naukowego Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 8 (ZTR) za okres (zob. tabela 2). 8 W 2010 r. ukazało się sześć tomów czasopisma ZTR (t ), w latach 2011 i 2012 było dostępnych po pięć tomów (odpowiednio t i t ). Tomy ZTR są wydawane regularnie i ich liczba kształtuje się rocznie na poziomie od pięciu do sześciu numerów. Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości uzyskały w 2012 r. 8 punktów w Wykazie Czasopism Naukowych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (część B). Są one ogólnopolskim czasopismem naukowym z obszaru rachunkowości.

9 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us Nurty i metody badawcze w nauce rachunkowości w Polsce i na świecie 107 Wykres 1. Zestawienie łącznej liczby referatów przyjętych na EAA według nurtów badawczych okresie Rachunkowość i system informacyjny Edukacja rachunkowości Podatki Rachunkowość sektora publicznego Rachunkowość społeczna i środowiskowa Audyt Analiza finansowa Rachunkowość i ład koorporacyjny Rachunkowość zarządcza Sprawozdawczość finansowa Źródło: opracowanie na podstawie European Accounting Association, Programme and Collected Abstracts (2010, s. 28; 2011, s. 38; 2012, s. 51). Tabela 2. Przegląd zakresu tematycznego w czasopiśmie ZTR w latach Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości Obszar tematyczny Audyt 4,6% 8% 4% Edukacja rachunkowości 3,4% 1% 0% Analiza finansowa 4,6% 1% 12% Sprawozdawczość finansowa 9,2% 9% 14% Rachunkowość i ład korporacyjny 1,1% 1% 4% Rachunkowość i system informacyjny 3,4% 4% 8% Rachunkowość zarządcza 11,5% 13% 10% Rachunkowość sektora publicznego 0,0% 1% 2% Rachunkowość społeczna i środowiskowa 3,4% 1% 2% Podatki 2,3% 3% 0% Rachunkowość finansowa, m.in. kategorie pozycji sprawozdań finansowych i zagadnienia dotyczące ich wyceny 18,4% 14% 8% Teoria rachunkowości 18,4% 16% 20% Historia 2,3% 4% 4% Inne zagadnienia rachunkowości, m.in. regulacje prawne rachunkowości (krajowe i zagraniczne), ogólne aspekty rachunkowości i jej organizacji 12,6% 22% 8% Upadłość przedsiębiorstw 4,6% 0% 2% Źródło: opracowanie na podstawie analizy artykułów czasopisma ZTR (tomów 54 69, 2010, 2011, 2012).

10 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us 108 Justyna Dobroszek, Jan Michalak Analiza obszarów tematycznych w czasopiśmie naukowym Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości (ZTR) wskazuje na dominację w artykułach teorii rachunkowości. Udziały tego nurtu badawczego kształtowały się w poszczególnych latach następująco: 18% (2010 r.), 16% (2011 r.) i 20% (2012 r.). Wysokim udziałem procentowym odznaczały się także opracowania dotyczące rachunkowości finansowej, w szczególności wyceny składników sprawozdań finansowych: 18% (2010 r.) i 14% (2011 r.) oraz innych zagadnień rachunkowości o charakterze ogólnym, jak np. regulacji prawnych: 13% (2010 r.) i 22% (2011 r.). Dokonując oceny pozostałych obszarów tematycznych zgodnych z podziałem zaproponowanym przez EAA, można wskazać na znaczny udział w ZTR opracowań z rachunkowości zarządczej: 12% w 2010 r. i 13% w 2011 r. oraz w 2012 r. sprawozdawczości finansowej (12%) i analizy finansowej (14%). Ponadto w roku 2011 około 8% przyjętych artykułów było związanych z tematem audytu. W roku poprzedzającym i następnym to zagadnienie charakteryzowało się mniejszym udziałem, tj. 4%. Pozostałe obszary problemowe (nurty badawcze), jak np. podatki, rachunkowość sektora budżetowego oraz rachunkowość środowiskowa i społeczna, były podejmowane przez naukowców sporadycznie, tzn. ich udział procentowy kształtował się od około 0,5 do 3 punktów procentowych. Łączne zestawienie zaakceptowanych artykułów do czasopisma naukowego ZTR według podejmowanych tematów prezentuje wykres 2. Wykres 2. Zestawienie łącznej liczby artykułów według tematyki rachunkowości w ZTR za lata Rachunkowość sektora publicznego Podatki Rachunkowość i ład koorporacyjny Edukacja rachunkowości Rachunkowść a upadłość przedsiębiorstw Rachunkowość społeczna i środowiskowa Historia Rachunkowość i system informacyjny Analiza finansowa Audyt Sprawozdawczość finansowa Rachunkowość zarządcza Rachunkowość finansowa Inne zagadnienia rachunkowści Teoria rachunkowości Źródło: opracowanie na podstawie analizy artykułów czasopisma ZTR (nr tomów 54 69, 2010, 2011, 2012).

11 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us Nurty i metody badawcze w nauce rachunkowości w Polsce i na świecie 109 W całkowitym zestawieniu, liczącym 212 artykułów za okres wśród tematów zgłaszanych do Zeszytów Teoretycznych Rachunkowości przeważały między innymi: teoria rachunkowości (38 publikacji), rachunkowość finansowa i inne zagadnienia rachunkowości (32 publikacje), rachunkowość zarządcza (25 publikacji), sprawozdawczość finansowa (22 publikacje). W przypadku pozostałych tematów, jak np. podatki, rachunkowość w sektorze publicznym, ład korporacyjny i edukacja rachunkowości, liczba artykułów otrzymanych przez redakcję ZTR nie przekraczała czterech opracowań. W czasopiśmie były publikowane również artykuły mające charakter historyczny (siedem tekstów). Obszar ten, mimo istotności dla ewolucji nauki, nie jest podejmowany chętnie przez współczesnych badaczy. Porównując nurty badawcze usystematyzowane przez organizację EAA na potrzeby kongresu z pozostałą problematyką rachunkowości/rachunkowości finansowej oraz historią i teorią rachunkowości, które zostały wyodrębnione dla przeglądu czasopism krajowych, w tym ZTR, można wnioskować, że zagadnienia niemieszczące się w klasyfikacji nurtów badawczych zaproponowanych przeze EAA stanowiły ponad 50% (2010, 2011 r.) wszystkich artykułów, a tylko w przypadku 2012 r. przyjęto o 10% więcej artykułów odpowiadających klasyfikacji EAA (wykres 3). Wykres 3. Zakres tematyczny według podziału EAA a inne zagadnienia rachunkowości 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Obszary tematyczne wg podziału EAA Wyodrębnione dodatkowo obszary tematyczne rachunkowości Źródło: opracowanie na podstawie analizy artykułów czasopisma ZTR (nr tomów 54 69, 2010, 2011, 2012).

12 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us 110 Justyna Dobroszek, Jan Michalak Kolejna analiza obszarów tematycznych zostanie oparta na czterech krajowych pracach zbiorowych, tj. zbiorze prac i materiałów Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie (2010), Uniwersytetu Gdańskiego (2011) i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (2012), przy czym w ramach Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika zostały opublikowane dwie książki pod redakcją Sławomira Sojaka: Rachunkowość. Wybrane problemy naukowo-badawcze oraz Rachunkowość. Dylematy praktyki gospodarczej. Oba zbiory zostały połączone na potrzeby niniejszej analizy. Wyniki analizy opracowań naukowych pod kątem nurtów badawczych zaprezentowano w tabeli 3. Tabela 3. Nurty tematyczne rachunkowości w zbiorach prac opublikowanych przez Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego i Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu w latach Zbiór prac Zbiór prac Zbór prac (Uniwersytet (Uniwersytet (Uniwersytet Obszar tematyczny Ekonomiczny Mikołaja Gdański) w Krakowie) Kopernika) Audyt 2,6% 5,6% 7,1% Edukacja rachunkowości 3,9% 9,0% 0,0% Analiza finansowa 6,5% 3,4% 5,4% Sprawozdawczość finansowa 10,4% 6,7% 8,9% Rachunkowość i ład korporacyjny 1,3% 0,0% 0,0% Rachunkowość i system informacyjny 1,3% 0,0% 3,6% Rachunkowość zarządcza 15,6% 20,2% 16,1% Rachunkowość sektora publicznego 1,3% 7,9% 3,6% Rachunkowość społeczna i środowiskowa 6,5% 2,2% 0,0% Podatki 2,6% 2,2% 3,6% Rachunkowość finansowa, m.in. kategorie pozycji sprawozdań finansowych i zagadnienia dotyczące 13,0% 14,6% 17,9% ich wyceny Teoria rachunkowości 9,1% 11,2% 14,3% Historia 0,0% 0,0% 0,0% Inne zagadnienia rachunkowości, m.in. regulacje prawne rachunkowości (krajowe i zagraniczne), 23,4% 16,9% 17,9% ogólne aspekty rachunkowości i jej organizacji Rachunkowość a upadłość przedsiębiorstw 2,6% 0,0% 1,8% Źródło: opracowanie na podstawie Micherda (2010, s. 3 9), Gierusz i in. (2011, s. 3 5), Sojak (2012, s. 5 9). W zbiorach prac przeważała ogólna problematyka rachunkowości, tj. związana z regulacjami prawnymi (krajowymi, zagranicznymi), outsourcingiem rachunkowości itp. W analizowanym okresie udział procentowy artykułów z tego obszaru wyniósł odpowiednio: 23, 17 i 18%. W dalszej kolejności znajdowały się opracowa-

13 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us Nurty i metody badawcze w nauce rachunkowości w Polsce i na świecie 111 nia opisujące aspekty rachunkowości finansowej (np. problemu wyceny), a ich udział kształtował się na poziomie około 14% w latach i wzrósł w 2012 r. o 3 punkty procentowe. W publikacjach zamieszczono również artykuły, w ramach których autorzy skoncentrowali się na teorii rachunkowości. Ich udział wprawdzie nie był tak wysoki, jak w przypadku czasopisma ZTR, ale systematycznie wzrastał, tj. od 9% w 2010 r. do 14% w roku Analizując z kolei nurty rachunkowości uporządkowane według struktury przyjętej przez EAA, można stwierdzić, że dominowała w zbiorach prac rachunkowość zarządcza, głównie w 2011 r., kiedy jej udział był równy 20%, a w latach 2010 i 2012 udziały kształtowały się na poziomie 16%. W 2012 r. badacze opisywali również problematykę sprawozdawczości finansowej (9%), audytu (7%) i analizy finansowej (5%). Ponadto w zbiorze prac Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego (2011) wystąpił wyższy udział artykułów dotyczących edukacji rachunkowości (9%) aniżeli było to w innych latach. Z kolei w książce wydanej pod redakcją Bronisława Micherdy (2010) ukazały się artykuły charakteryzujące aspekty rachunkowości społecznej i środowiskowej (7%), które w pozostałych zbiorach praktycznie nie były prezentowane. Najniższym udziałem lub jego brakiem charakteryzowała się tematyka związana z ładem korporacyjnym, systemami informacyjnymi i podatkami. Łączne ujęcie analizowanych obszarów zainteresowań na przekroju trzech zbiorów naukowych prezentuje wykres 4. Wykres 4. Łączne zestawienie zagadnień rachunkowości na podstawie zbiorów prac pod redakcją B. Micherdy (2010), J. Gierusza i in. (2011) oraz S. Sojaka (2012) Historia Rachunkowość i ład koorporacyjny Rachunkowść a upadłość przedsiębiorstw Rachunkowość i system informacyjny Podatki Rachunkowość społeczna i środowiskowa Rachunkowość sektora publicznego Analiza finansowa Edukacja rachunkowości Audyt Sprawozdawczość finansowa Teoria rachunkowości Rachunkowość finansowa Rachunkowość zarządcza Inne zagadnienia rachunkowści Źródło: opracowanie na podstawie Micherda (2010, s. 3 9), Gierusz i in. (2011, s. 3 5), Sojak (2012, s. 5 9).

14 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us 112 Justyna Dobroszek, Jan Michalak Całościowy przegląd obszarów tematycznych w ramach analizy trzech opracowań naukowych, obejmujących łącznie 222 artykułów, wskazuje, że 43 autorów zajmowało się ogólnymi aspektami rachunkowości, około 40 problematyką rachunkowości zarządczej i 33 rachunkowością finansową. Kolejne popularne nurty badawcze dotyczyły teorii rachunkowości (25 artykułów) i sprawozdawczości finansowej (19 artykułów). W dalszej kolejności można wyselekcjonować tematy związane między innymi z audytem, edukacją rachunkowości i analizą finansową (11 autorów). Rachunkowość społeczną i środowiskową oraz podatki wybierało nie więcej niż 6 badaczy w całym okresie analizy. Dokonując porównania popularności nurtów badawczych wyodrębnionych przez EAA w relacji do wyszczególnionych do celów analizy dodatkowych zagadnień z rachunkowości/rachunkowości finansowej czy teorii i historii rachunkowości, można wskazać nieznaczną różnicę w odniesieniu do czasopisma ZTR. W przypadku zbiorów w pierwszych dwóch latach, tj i 2011, przewagę miały opracowania ukierunkowane na nurty badawcze rachunkowości zgodne z klasami tematycznym EAA. W 2012 r. ten trend uległ zmianie na rzecz większego udziału artykułów poświęconych tematyce ogólnej rachunkowości (wykres 5). Wykres 5. Obszary tematyczne według struktury podziału EAA a ogólne zagadnienia rachunkowości na przykładzie analizowanych zbiorów prac 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Obszary tematyczne wg podziału EAA Wyodrębnione dodatkowo obszary tematyczne rachunkowości Źródło: opracowanie na podstawie Micherda (2010, s. 3 9), Gierusz i in. (2011, s. 3 5), Sojak (2012, s. 5 9). Poza wymienionymi krajowymi publikacjami warto wskazać książkę Rachunkowość. Dydaktyka i certyfikacja zawodu księgowego pod redakcją Danuty Dziawgo, w której znalazło się 12 artykułów poświęconych wyłącznie edukacji rachunkowości.

15 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us Nurty i metody badawcze w nauce rachunkowości w Polsce i na świecie 113 Reasumując rozważania na temat podejmowanych przez naukowców nurtów badawczych w publikacjach krajowych i zagranicznych z zakresu rachunkowości, można wskazać pewne różnice. Pierwsza dotyczy przeważającego udziału artykułów o tematyce ogólnej rachunkowości w publikacjach krajowych, np. opisu regulacji prawnych, organizacji rachunkowości lub ogólnych problemów związanych z wyceną składników sprawozdań finansowych, podczas gdy w wydawnictwach zagranicznych zwraca się uwagę np. na konkretne zagadnienia, tzn. z ich ukierunkowaniem na określone przypadki praktyczne. Należy jednak podkreślić duży udział artykułów związanych z teorią rachunkowości w publikacjach krajowych, w szczególności w czasopiśmie ZTR, co świadczy o silnym osadzeniu w kontynentalnej tradycji badań w rachunkowości. Całościowe ujęcie analizowanych publikacji prezentuje wykres 6. Wykres 6. Łączne zestawienie obszarów tematycznych w krajowych publikacjach Rachunkowość i ład koorporacyjny Historia Rachunkowść a upadłość przedsiębiorstw Podatki Rachunkowość społeczna i środowiskowa Rachunkowość sektora publicznego Rachunkowość i system informacyjny Analiza finansowa Audyt Edukacja rachunkowości Sprawozdawczość finansowa Teoria rachunkowości Rachunkowość finansowa Rachunkowość zarządcza Inne zagadnienia rachunkowści 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% 18% Źródło: opracowanie na podstawie Micherda (2010, s. 3 9), J. Gierusz i in. (2011, s. 3 5), Sojak (2012, s. 5 9), ZTR ( ), Dziawgo (2012). Kolejna różnica wynika z małego zainteresowania krajowych badaczy tematem ładu korporacyjnego, podczas gdy na kongresie EAA znaczna część referatów była poświęcona temu zagadnieniu (zob. wykres 1). Z kolei chętnie podejmowanym w polskich publikacjach obszarem według klas tematycznych EAA była rachunkowość zarządcza. Przeważała ona nad sprawozdawczością finansową. Zwiększony poziom zainteresowania rachunkowością zarządczą w tekstach publikowanych w kraju oraz w badaniach empirycznych wynikał ze zwiększonej liczby implementacji systemów rachunkowości zarządczej w praktyce gospodarczej. Najmniej opisywane tematy zarówno w kraju, jak i za granicą według klasyfikacji EAA dotyczyły między innymi rachunkowości społecznej i środowiskowej oraz system informacyjnego rachunkowości.

16 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us 114 Justyna Dobroszek, Jan Michalak 4. Analiza metod badawczych w rachunkowości Do prezentacji wielorakich kwestii związanych z rachunkowością naukowcy stosują różnorodne metody badawcze, od case study, analizy statystycznej, analizy historycznej poprzez badania oparte na kwestionariuszu ankiety, badania empiryczne na danych wtórnych aż po wyłącznie badania literaturowe. Prezentacja zagadnień rachunkowości może opierać się na różnych metodach badawczych. Częstość ich występowania w referatach prezentowanych na kongresie EAA została przedstawiona w tabeli 4 i na wykresie 7. Tabela 4. Zastosowane metody badawcze w artykułach publikowanych na kongresie EAA w latach 2010 i 2012 Zastosowane metody badawcze EAA 2010 EAA 2012 Analiza statystyczna/modelowanie 9% 11% Studium przypadku/obserwacje 12% 16% Badania empiryczne na danych wtórnych 51% 45% Eksperyment 5% 4% Analiza historyczna 3% 3% Badania interdyscyplinarne/analiza krytyczna 7% 6% Badania rynkowe (marketingowe) 4% 4% Ankieta 9% 10% Źródło: opracowanie na podstawie European Accounting Association, Programme and Collected Abstracts (2010, s ; 2012, s ). Na podstawie obliczonego udziału procentowego przedstawionego w tabeli 4 można wnioskować, że dominującą metodą badawczą wykorzystywaną przy opracowywaniu artykułów/referatów z zakresu rachunkowości na kongresie EAA były badania empiryczne oparte na danych wtórnych (48%), następnie studium przypadku (case study) (14%), ankieta i analiza statystyczna/modelowanie (10%). Natomiast rzadziej autorzy wybierali takie formy, jak eksperymenty, badania rynkowe lub analizę historyczną. W przypadku analizy publikacji krajowych w kontekście użytych metod badawczych została wprowadzona dodatkowo metoda deskryptywna (podejście deskryptywne), polegająca głównie na przeglądzie literatury przedmiotu, regulacji prawnych, opiniowaniu przepisów, ogólnym opisie zjawisk. Pierwsza analiza pozycji krajowych zostanie omówiona na podstawie czasopisma ZTR (zob. tabela 5 i wykres 8). W artykułach publikowanych w Zeszytach Teoretycznych Rachunkowości w okresie największy udział wśród stosowanych metod badawczych według podziału opracowanego przez EAA miały badania empiryczne na bazie danych wtórnych i analiza statystyczna/modelowanie (około 30 artykułów), następnie badania przy użyciu ankiet (22 artykuły) oraz analizy krytyczna/badania interdyscyplinarne i studium przypadku (13 opracowań). W siedmiu tekstach została wykorzystana przez autorów analiza źródeł historycznych.

17 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us Nurty i metody badawcze w nauce rachunkowości w Polsce i na świecie 115 Wykres 7. Udział zastosowanych metod badawczych w referatach na kongresie EAA w latach 2010 i % 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Źródło: opracowanie na podstawie European Accounting Association, Programme and Collected Abstracts (2010, s ; 2012, s ). Tabela 5. Zestawienie metod badawczych na podstawie publikacji ZTR w latach Zastosowane metody badawcze Analiza/modelowanie 37,8% 20,9% 16,1% Studium przypadku/obserwacje 8,9% 11,6% 9,7% Badania empiryczne na danych wtórnych 26,7% 27,9% 29,0% Eksperyment 0,0% 0,0% 0,0% Analiza historyczna 6,7% 4,7% 6,5% Badania interdyscyplinarne/analiza krytyczna 8,9% 18,6% 6,5% Badania rynkowe (marketingowe) 0,0% 0,0% 0,0% Ankieta 11,1% 16,3% 32,3% Źródło: opracowanie na podstawie analizy artykułów czasopisma ZTR (tomów 54 69, 2010, 2011, 2012).

18 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us 116 Justyna Dobroszek, Jan Michalak Wykres 8. Zastosowane metody badawcze w ZTR w okresie całościowe ujęcie Źródło: opracowanie na podstawie analizy artykułów czasopisma ZTR (tomów 54 69, 2010, 2011, 2012). Rozszerzając zastosowane metody badawcze o podejście deskryptywne do opisu zagadnień z rachunkowości, można stwierdzić, że stanowi ono 44% łącznego udziału metod badawczych wyróżnionych przez EAA. Oznacza to, że autorzy przygotowując artykuły, opierali się głównie na opisie wybranych zagadnień, ich komentowaniu, bez empirycznego zweryfikowania badanych zjawisk lub głębszej analizy teoretycznonaukowej (zob. wykres 9). Kolejna analiza zastosowanych metod badawczych w krajowych publikacjach zostanie oparta na zbiorach prac z rachunkowości pod redakcją B. Micherdy (2010), J. Gierusza i in. (2011) oraz S. Sojaka (2012) (zob. tabela 6).

19 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us Nurty i metody badawcze w nauce rachunkowości w Polsce i na świecie 117 Wykres 9. Udział metod badawczych zastosowanych w czasopiśmie ZTR Podejście deskryptywne Metody badawcze wg struktury EAA 0% 20% 40% 60% Źródło: opracowanie na podstawie analizy artykułów czasopisma ZTR (nr tomów 54 69, 2010, 2011, 2012). Tabela 6. Zestawienie zastosowanych metod badawczych według podziału EAA w zbiorach prac pod redakcją B. Micherdy, J. Gierusza i in. oraz S. Sojaka Zbiór prac Zbiór prac Zbór prac (Uniwersytet (Uniwersytet (Uniwersytet Zastosowane metody badawcze Ekonomiczny Mikołaja Gdański) w Krakowie) Kopernika) Analiza statystyczna/modelowanie 18% 31% 33% Studium przypadku/obserwacje 15% 8% 24% Badania empiryczne na danych wtórnych 29% 27% 14% Eksperyment 0% 0% 0% Analiza historyczna 15% 0% 5% Badania interdyscyplinarne/analiza krytyczna 6% 12% 10% Badania rynkowe (marketingowe) 0% 0% 0% Ankieta 18% 23% 14% Źródło: opracowanie na podstawie Micherda (2010, t. I i II), Gierusz i in. (2011, t. I i II), Sojak (2012, dwa wydania). Powyższe zestawienie prezentujące udział procentowy poszczególnych metod badawczych zgodnych z klasami podziału EAA wskazuje na znaczny udział analizy statystycznej/modelowania w latach 2011 i 2012 (31%, 33%) oraz badań empirycznych na danych wtórnych w latach 2010 i 2011 (29%, 27%). Równie wysoki odsetek w całym analizowanym okresie miały następujące metody badawcze: studium przypadku oraz badanie oparte na kwestionariuszu ankiety. Łączne zestawienie metod badawczych uporządkowanych według struktury EAA przedstawia wykres 10. Potwierdza on dotychczasowe wnioskowanie względem pojedynczych opracowań.

20 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us 118 Justyna Dobroszek, Jan Michalak Wykres 10. Łączne zestawienie stosowanych metod badawczych w zbiorach prac pod redakcją B. Micherdy, J. Gierusza i in. oraz S. Sojaka Źródło: opracowanie na podstawie Micherda (2010, t. I i II), Gierusz i in. (2011, t. I i II), Sojak (2012, dwa wydania). Powyższą analizę należy uzupełnić o zastosowaną metodę deskryptywną (podejście deskryptywne), polegającą głównie na analizie literatury przedmiotu, opisie regulacji prawnych lub ich komentarzu. Jak pokazuje wykres 11, metoda deskryptywna została zastosowana w znacznej liczbie artykułów (64%) zamieszczonych w przywołanych publikacjach.

21 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us Nurty i metody badawcze w nauce rachunkowości w Polsce i na świecie 119 Wykres 11. Podejście deskryptywne do zagadnień rachunkowości a metody badawcze według struktury EAA w ramach zbiorów prac Podejście deskryptywne Metody badawcze wg strukutry EAA 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Źródło: opracowanie na podstawie Micherda (2010, t. I i II), Gierusz i in. (2011, t. I i II), Sojak (2012, dwa wydania). Kolejna analiza metod badawczych w artykule będzie odnosić się do ich zastosowania wyłącznie w ramach zakresu tematycznego związanego z edukacją rachunkowości. Zostanie ona przeprowadzona na podstawie książki Rachunkowość. Dydaktyka i certyfikacja zawodu księgowego pod redakcją Danuty Dziawgo. Wykres 12. Zastosowane metody badawcze w kontekście zagadnienia edukacja rachunkowości Badania interdyscyplinarne/analiza krytyczna Analiza historyczna Eksperyment Metoda deskryptywna Analiza statystyczna/modelowanie Badania empiryczne na danych wtórnych Ankieta Studium przypadku/ obserwacje 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Źródło: opracowanie na podstawie przeglądu opracowania Dziawgo (2012).

22 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us 120 Justyna Dobroszek, Jan Michalak Z wykresu wynika, że najpopularniejszymi metodami badawczymi stosowanymi przez autorów artykułów z zakresu edukacji rachunkowości były między innymi studium przypadku (33%) i ankieta (33%) oraz badania empiryczne na danych wtórnych (17%), następnie metoda opisowa oraz propozycja teoretycznego modelu (8%). Podsumowując problematykę metod badawczych zastosowanych w 446 opracowaniach krajowych, można zauważyć, że dominują głównie metody oparte na analizie literatury przedmiotu i regulacji prawnych oraz na komentarzu. Wśród metod wyodrębnionych w klasyfikacji EAA polscy naukowcy stosunkowo chętnie wykorzystywali metody ankiety, opisu studium przypadku, ale również analizy statystycznej lub propozycji modelu oraz badań empirycznych na danych wtórnych. Jednak udział wymienionych metod badawczych jest znikomy w relacji do podejścia deskryptywnego, co stanowi całkowitą odwrotność rodzaju zastosowanej metodologii w publikacjach przyjętych na kongres EAA. Zestawiając obszar tematyczny z metodą badawczą, można zauważyć pewną zależność między zakresem tematycznym artykułów w opracowaniach krajowych a stosowanymi metodami badawczymi. Dokonując przeglądu krajowych opracowań, można stwierdzić, że znaczna ich część dotyczyła ogólnych zagadnień rachunkowości, regulacji prawnych, historii rachunkowości, w związku z tym opierały się one w przeważającym stopniu na metodzie deskryptywnej, która wprawdzie charakteryzowała, tj. ujmowała w syntetyczną całość daną problematykę, lecz autor nie podejmował się prób zweryfikowania swoich wniosków za pomocą innych metod badawczych. Analiza obszarów tematycznych z zakresu rachunkowości i zastosowanych metod badawczych w krajowych publikacjach w kontekście zagranicznych zbiorów wskazuje na znaczne różnice, co może stanowić przyczynę niskiego udziału tekstów polskich naukowców w zagranicznych periodykach. Podsumowanie Z przedstawionej analizy nurtów badawczych w rachunkowości w Polsce i na świecie można wysnuć następujące wnioski. Po pierwsze, problematyka podejmowana przez badaczy w dziedzinie rachunkowości obejmuje szeroki zakres zagadnień, od problemów związanych z historią rachunkowości do najnowszych tendencji w sprawozdawczości finansowej i rachunkowości zarządczej. Po drugie, w polskiej literaturze przedmiotu znacząco większą część zajmują opracowania prezentujące specyficzne zagadnienia związane z wyceną i regulacjami prawnymi w rachunkowości. Zagadnienia te są ważne z punktu widzenia rachunkowości jako działalności praktycznej oraz edukacji w zakresie rachunkowości mają jednak w dużej mierze charakter deskryptywny i w związku z tym ich znaczenie z punktu widzenia realizacji podstawowych celów rachunkowości jako nauki (objaśniania, przewidywania, rozumienia) jest ograniczony. Po trzecie, duży udział tekstów publikowanych w Polsce mieści się w nurcie czystej teorii, na przykład teorii bilansowych. Wynika to z silnego osadzenia

23 - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us Nurty i metody badawcze w nauce rachunkowości w Polsce i na świecie 121 polskiej nauki rachunkowości w tradycji kontynentalnej nauki rachunkowości, w której duże znaczenie miały teorie bilansowe i teorie normatywne (por. Szychta, 1996). Po czwarte, wyraźnie mniejszy niż w przypadku referatów prezentowanych na kongresach EAA jest udział badań w zakresie zależności pomiędzy rachunkowością a corporate governance. Mniejszym zainteresowaniem badaczy rachunkowości w Polsce niż na świecie cieszą się zagadnienia rachunkowości w sektorze publicznym oraz społecznych i środowiskowych aspektów rachunkowości. Analiza przedstawiona w niniejszym artykule ukazuje, że dyscyplina naukowa, jaką jest rachunkowość, ma wielowątkowy zakres problemowy (zarówno w Polsce, jak i na świecie). Różnorodność podejmowanej tematyki badawczej przez naukowców daje podstawę do pozytywnej odpowiedzi na pytanie, czy w rachunkowości występuje duży pluralizm nurtów charakterystyczny dla nauk społecznych. Ten pozytywny obraz zakłóca jednak mała liczba badań interdyscyplinarnych prowadzonych przez badaczy dyscypliny rachunkowości i niski stopień wykorzystania wyników badań z dziedziny rachunkowości poza tą dyscypliną (na przykład brak powołań na prace z dziedziny rachunkowości w innych naukach). Z przedstawionej analizy metod badawczych w Polsce i na świecie można wysnuć następujące wnioski. Po pierwsze, w badaniach w rachunkowości na świecie są wykorzystywane zróżnicowane metody badawcze stosowane w innych naukach społecznych, choć dominującą metodą są badania empiryczne oparte na danych wtórnych z wykorzystaniem metod wnioskowania statystycznego. W badaniach w rachunkowości w Polsce dominuje wykorzystanie metody deskryptywnej bazującej na analizie literatury. Po trzecie, często wykorzystywane w polskich badaniach w rachunkowości są metody ankietowa i analizy przypadków. Po czwarte, brakuje w polskich badaniach w rachunkowości niektórych metod, takich jak eksperymenty czy badania rynkowe. Innymi ciekawymi różnicami wynikającymi z analizy badań w rachunkowości w Polsce i na świecie były: stosunkowo mała liczba badań prowadzonych przez zespoły badawcze większość artykułów miała tylko jednego autora, stosunkowo małe próby badawcze, stosunkowo duża liczba modeli teoretycznych, przy jednoczesnym braku ich weryfikacji w formie badań empirycznych na danych wtórnych czy w formie eksperymentu. Podsumowując, w rachunkowości, podobnie jak w innych naukach społecznych, występuje duży pluralizm nurtów i metod badawczych, charakterystyczny dla nauk społecznych. Zjawiskami niekorzystnymi pozostają mała liczba badań interdyscyplinarnych w dziedzinie rachunkowości i jej ograniczona przydatność do objaśniania, przewidywania i rozumienia ważnych z naukowego punktu widzenia problemów badawczych. W Polsce ponadto niepokojące jest szerokie stosowanie metody deskryptywnej, co utrudnia prezentację wyników na arenie międzynarodowej.