Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej

Transkrypt

1

2 Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej Komentarz Katarzyna Tryniszewska Wydanie 1 Stan prawny na 1 sierpnia 2012 roku (uwzględnia zmiany wchodzące w życie 1 stycznia 2015 roku) Warszawa 2012

3 Redaktor prowadzący: Anna Popławska Opracowanie redakcyjne: Hanna Czerniewska Redakcja techniczna: Agnieszka Dymkowska Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autorki i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Spis treści Wykaz skrótów Wprowadzenie Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. Nr 149, poz. 887 ze zm.) DZIAŁ I. Przepisy ogólne (art. 1 7) DZIAŁ II. Wspieranie rodziny (art. 8 31) Rozdział 1. Przepisy ogólne (art. 8 9) Rozdział 2. Praca z rodziną (art ) Rozdział 3. Pomoc w opiece i wychowaniu dziecka (art ) DZIAŁ III. Piecza zastępcza (art ) Rozdział 1. Przepisy ogólne (art ) Rozdział 2. Rodzinna piecza zastępcza (art ) Rozdział 3. Instytucjonalna piecza zastępcza (art ) Rozdział 4. Ocena sytuacji dziecka umieszczonego w pieczy zastępczej oraz rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka (art ) DZIAŁ IV. Pomoc dla osób usamodzielnianych (art ) DZIAŁ V. Postępowanie adopcyjne (art ) DZIAŁ VI. Zadania administracji publicznej w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej (art )

5 DZIAŁ VII. Zasady finansowania wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej (art ) DZIAŁ VIII. Kara pieniężna (art ) DZIAŁ IX. Zmiany w przepisach obowiązujących (art ) DZIAŁ X. Przepisy przejściowe i końcowe (art ) Literatura Aneks Wniosek o wydanie zezwolenia na prowadzenie placówki opiekuńczo-wychowawczej, regionalnej placówki opiekuńczo- -terapeutycznej lub interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego Kwestionariusz wywiadu adopcyjnego Karta dziecka Zaświadczenie kwalifikacyjne Sprawozdanie rzeczowo-finansowe z wykonywania przez gminę zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej Sprawozdanie rzeczowo-finansowe z wykonywania przez powiat zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej Sprawozdanie rzeczowo-finansowe z wykonywania przez samorząd województwa zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej

6 Wykaz skrótów k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i ze zm.) k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21 poz. 94 ze zm.) k.p.a. ustawa z 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89 poz. 555 ze zm.) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788) nowelizacja ustawa z 27 kwietnia 2012 r. o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2012 r., poz. 579) OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; Zbiór Urzędowy, Seria A p.a.s.c. ustawa z 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264) r.i.p.z. rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 22 grudnia 2011 r. w sprawie instytucjonalnej pieczy zastępczej (Dz.U. Nr 292, poz. 1720) r.o.a.o. rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z 30 września 2005 r. w sprawie ośrodków adopcyjno-opiekuńczych (Dz.U. Nr 205, poz ze zm.); uchylone r.s.p.z. rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 9 grudnia 2011 r. w sprawie szkoleń dla kandydatów do sprawowania pieczy zastępczej (Dz.U. Nr 274, poz. 1620) u.dz.p.w. ustawa z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 234, poz ze zm.) 7

7 Wykaz skrótów u.e.l.d.o. u.o.d.o. u.o.p.s. u.p.n. u.p.p.r. u.p.s. ustawa ustawa z 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 993 ze zm.) ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 ze zm.) ustawa z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr 223, poz ze zm.) ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.) ustawa z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. Nr 180 poz ze zm.) ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz ze zm.) ustawa z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. Nr 149, poz. 887 ze zm.) Uwaga: przepisy powołane w opracowaniu bez bliższego oznaczenia lub tylko z oznaczeniem ustawa są artykułami ustawy z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. Nr 149, poz. 887 ze zm.).

8 Wprowadzenie Ustawa z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. Nr 149, poz. 887 ze zm.) reguluje zasady i formy wspierania rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz sprawowania pieczy zastępczej, jak również pomocy w usamodzielnianiu jej pełnoletnich wychowanków. Normuje ona również postępowanie adopcyjne prowadzone przez ośrodki adopcyjne. Określa zasady finansowania wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej. Jej regulacje skupiają się na rodzinie i dziecku przez uznanie, iż skuteczna pomoc dla rodziny przeżywającej trudności w opiekowaniu się i wychowywaniu dzieci oraz skuteczna ochrona dzieci i pomoc dla nich może być osiągnięta przez współpracę wszystkich osób, instytucji i organizacji pracujących z dziećmi i rodzicami. Ustawa jest nowym aktem prawnym regulującym w sposób kompleksowy zasady wspierania rodziny, pieczy zastępczej i postępowania adopcyjnego. Zastąpiła ona jedynie częściowo w tym zakresie ustawę z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175 poz ze zm.). Z tej ostatniej ustawy zostały usunięte kwestie dotyczące pieczy zastępczej i ich finansowania oraz postępowania adopcyjnego. Pomoc dla usamodzielnianych została zredukowana do wychowanków opuszczających domy pomocy społecznej, schroniska, ośrodki młodzieżowe czy zakłady poprawcze. Ustawa wprowadza dotychczas nieznane instytucje w zakresie pieczy zastępczej i zasad wspierania rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Zostali powołani asystenci rodziny, których zadaniem jest prowadzenie pracy z rodziną 9

9 Wprowadzenie przeżywającą trudności. W ramach pieczy zastępczej zostały wyodrębnione rodzinne domy dziecka jako element rodzinnej pieczy zastępczej. Został powołany organizator i koordynator rodzinnej pieczy zastępczej. Doszło do zmian w zakresie dotychczas istniejących placówek opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego oraz całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych. Wprowadzona zostały interwencyjne ośrodki preadopcyjne. Zostały wprowadzone zmiany w zakresie finansowania pieczy zastępczej oraz pomocy dla osób usamodzielnianych. Na gminy został nałożony obowiązek partycypacji w kosztach pieczy zastępczej. Zadania dotychczasowych ośrodków adopcyjno-opiekuńczych zostały zredukowane wyłącznie do kwestii dotyczących adopcji z wyłączeniem zadań w zakresie pieczy zastępczej. Wprowadzone zmiany w zakresie zasad powoływania ośrodków adopcyjnych spotkały się ze sprzeciwem nie tylko samych ośrodków, ale również kandydatów do przysposobienia dziecka. Poważne zmiany zostały wprowadzone nie tylko do postępowania adopcyjnego przed ośrodkiem adopcyjnym, ale również w zakresie postępowania o przysposobienie przed sądem. Jeszcze przed wejściem w życie ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej została znowelizowana przez ustawę z 15 grudnia 2011 r. o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. Nr 288, poz. 1690). Niniejsze wydanie uwzględnia również nowelizację dokonaną ustawą z 27 kwietnia 2012 r. o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2012 r., poz. 579); część jej przepisów weszła w życie 24 maja, część 8 czerwca 2012 r. Niniejszy komentarz odnosi się również do zmian wprowadzonych wskazaną nowelizacją, które wejdą w życie 1 stycznia 2015 r., dodatkowo analizując przepisy przejściowe obowiązujące do tej daty. Celem niniejszego komentarza jest przedstawienie całkowicie nowego systemu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej. Omówienie wszystkich instytucji i podmiotów powołanych przez ustawę, jak również zmian wprowadzonych w zakresie dotychczas funkcjonującego systemu. Komentarz jest też wyrazem spostrzeżeń autora na temat 10

10 Wprowadzenie wstępnej praktyki stosowania poszczególnych przepisów oraz podawanych interpretacji, zdobytych w trakcie prac legislacyjnych nad ustawą oraz szkoleń prowadzonych z przedmiotu ustawy na terenie całej Polski. Komentarz jest adresowany do pracowników zatrudnionych w jednostkach organizacyjnych gmin, powiatów, samorządów województwa oraz administracji rządowej w województwie, które realizować będą zadania z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej oraz procedur adopcyjnych, a także rodzin zastępczych, rodzinnych domów dziecka oraz kandydatów do przysposobienia dziecka. Z komentarza mogą skorzystać również organizacje pozarządowe oraz inne podmioty niepubliczne realizujące zadania ustawowe na zasadzie zlecenia tego zadania.

11 USTAWA z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. z 21 lipca 2011 r. Nr 149, poz. 887; zm.: Dz.U. z 2011 r. Nr 288, poz. 1690; Dz.U. z 2012 r., poz. 579) PREAMBUŁA Dla dobra dzieci, które potrzebują szczególnej ochrony i pomocy ze strony dorosłych, środowiska rodzinnego, atmosfery szczęścia, miłości i zrozumienia, w trosce o ich harmonijny rozwój i przyszłą samodzielność życiową, dla zapewnienia ochrony przysługujących im praw i wolności, dla dobra rodziny, która jest podstawową komórką społeczeństwa oraz naturalnym środowiskiem rozwoju, i dobra wszystkich jej członków, a w szczególności dzieci, w przekonaniu, że skuteczna pomoc dla rodziny przeżywającej trudności w opiekowaniu się i wychowywaniu dzieci oraz skuteczna ochrona dzieci i pomoc dla nich może być osiągnięta przez współpracę wszystkich osób, instytucji i organizacji pracujących z dziećmi i rodzicami uchwala się, co następuje: Wskazany powyżej tekst stanowi preambułę do ustawy. Jest to rodzaj uroczystego wstępu, który określa ducha danej regulacji prawnej i jej główny cel. Preambuła ma charakter opisowy i podniosły. Jest ona częścią ustawy, jednakże poprzedza pierwszy jej artykuł. Nie jest ona jednak źródłem praw i obowiązków. Na jej podstawie obywatel nie może 13

12 Art. 1 Dział I. Przepisy ogólne domagać się spełnienia na jego rzecz określonych świadczeń. Podobnie, opierając się na preambule, organy administracji publicznej ani inne jednostki sprawujące władztwo administracyjne nie mogą nakładać na obywatela innych obowiązków niż wymienionych w tekście ustawy, tj. w jej artykułach. Najbardziej znana preambuła występuje w Konstytucji RP. Również preambuła do Konstytucji RP nie stanowi źródła praw i obowiązków. W tym zakresie wypowiedział się Trybunał Konstytucyjny (wyrok z 11 maja 2005 r., K 18/04, OTK-A 2005, nr 5, poz. 49, Dz.U. z 2005 r. Nr 86, poz. 744): Z tekstu preambuły do Konstytucji nie można wyprowadzić norm prawnych w znaczeniu ścisłym. Niemniej dostarcza ona opartych na autentycznej wypowiedzi ustrojodawcy wskazówek co do zgodnych z jego intencjami kierunków interpretacji przepisów części normatywnej Konstytucji. DZIAŁ I Przepisy ogólne Art. 1. ZAKRES PRZEDMIOTOWY USTAWY Art. 1. Ustawa określa: 1) zasady i formy wspierania rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych; 2) zasady i formy sprawowania pieczy zastępczej oraz pomocy w usamodzielnianiu jej pełnoletnich wychowanków; 3) zadania administracji publicznej w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej; 4) zasady finansowania wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej; 5) zadania w zakresie postępowania adopcyjnego. 1. Powyższy przepis określa zakres przedmiotowy ustawy. Wskazuje zatem, jakie dziedziny życia społecznego ustawa obejmuje swoją regulacją. Tak skonstruowany przepis ma być wskazówką, czym dana ustawa się zajmuje. Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej zastąpiła dotychczas obowiązujące przepisy o formach udzielania pomocy rodzinie mającej trudności w wypełnianiu 14

13 Dział I. Przepisy ogólne Art. 1 swoich zadań oraz dziecku z tej rodziny, o rodzinach zastępczych, całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych, ośrodkach adopcyjno-opiekuńczych, pomocy dla osób usamodzielnianych opuszczających pieczę zastępczą, zamieszczone w art a i art a u.p.s. Art a zostały skreślone, natomiast w art. 88, 89 i 90 dokonano zmian, pozostawiając w ustawie o pomocy społecznej kwestię pomocy dla usamodzielnianych opuszczających wyłącznie dom pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie, dom dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży oraz schronisko dla nieletnich, zakład poprawczy, specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy, specjalny ośrodek wychowawczy, młodzieżowy ośrodek socjoterapii zapewniający całodobową opiekę i młodzieżowy ośrodek wychowawczy. 2. Ustawa w sposób kompleksowy reguluje zagadnienia pomocy rodzinie przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych (dział II, art ustawy) oraz konsekwencje bezskuteczności udzielonej pomocy takiej rodzinie, w postaci umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej (dział III, art ustawy) oraz jego przysposobienia (dział V, art ustawy). Ustawa określa również zasady i formy udzielania pomocy w usamodzielnianiu pełnoletnich wychowanków pieczy zastępczej (dział IV, art ustawy). Regulacji prawnej na temat pomocy udzielanej pełnoletnim wychowankom pieczy zastępczej należy poszukiwać w niniejszej ustawie, a nie w ustawie o pomocy społecznej. Zakres przedmiotowy ustawy wskazuje na zasady i formy wspierania rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz zasady i formy sprawowania pieczy zastępczej i pomocy w usamodzielnianiu jej pełnoletnich wychowanków. Ustawa odróżnia zasady od formy. Przez zasadę rozumieć należy pewne reguły postępowania. Forma jest natomiast przejawem czegoś i elementem niezbędnym do zrealizowania zasady. Ustawa wskazuje np. iż wsparcie zapewnia się rodzinie przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Jest to zasada. Nie udziela się wsparcia rodzinie, która nie przeżywa trudności w wypełnianiu takiej funkcji albo przeżywającej trudności, ale na innym polu niż opiekuńczo-wychowawczym. Nato- 15

14 Art. 1 Dział I. Przepisy ogólne miast wspieranie rodziny jest prowadzone w formie pracy z rodziną, pomocy w opiece i wychowaniu dziecka. Podobnie jest w przypadku pieczy zastępczej i pomocy w usamodzielnianiu pełnoletnich wychowanków. Piecza zastępcza jest sprawowana w przypadku niemożności zapewnienia opieki i wychowania przez rodziców. Jest ona sprawowana w formie rodzinnej i instytucjonalnej. Pomoc natomiast udzielana jest osobie opuszczającej, po osiągnięciu pełnoletności, rodzinę zastępczą, rodzinny dom dziecka, placówkę opiekuńczo-wychowawczą lub regionalną placówkę opiekuńczo-terapeutyczną. Takiej osobie przyznaje się pomoc m.in. na kontynuowanie nauki i usamodzielnienie. 3. W art. 1 pkt 5 zostały określone również zadania w zakresie postępowania adopcyjnego. Nie jest to jednak sformułowanie pełne, gdyż ustawa obejmuje również zasady organizacji i funkcjonowania ośrodków adopcyjnych. W dziale V ustawy znajdują się przepisy określające zasady powołania ośrodków adopcyjnych, organizacji tych ośrodków oraz zasady prowadzenia procedur adopcyjnych. 4. Swoim zakresem przedmiotowym ustawa obejmuje również zadania administracji publicznej w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej oraz zasady finansowania wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej. Zadania administracji publicznej zostały określone w dziale VI ustawy (art ). Dodatkowo przepisy dotyczące zadań administracji publicznej rozsiane są po całej ustawie. W dziale VI zostały one zebrane na zasadzie wyliczenia z podziałem na zadania gminy, powiatu, samorządu województwa, wojewody, ministra właściwego do spraw rodziny oraz zadania własne i zlecone z zakresu administracji rządowej. Przepisy dotyczące ośrodków adopcyjnych i procedur adopcyjnych znajdują się natomiast w dziale V ustawy. Wśród zadań administracji publicznej została umieszczona delegacja do zlecania realizacji określonych zadań wynikających z ustawy organizacjom pozarządowym (art. 190 ustawy). Zasady finansowania wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej określone zostały natomiast w dziale VII ustawy (art ). Określono w nich podział obowiązków finansowych pomiędzy poszczególne jednostki samorządu terytorialnego. Również w tym dziale należy szukać definicji wydatków na opiekę 16

15 Dział I. Przepisy ogólne Art. 2 i wychowanie dziecka oraz przepisów regulujących ponoszenie opłat za pobyt dziecka w pieczy zastępczej. 5. Ustawa reguluje również kwestię kar pieniężnych za brak realizacji zaleceń pokontrolnych (dział VIII, art ustawy). W dziale IX umieszczone zostały natomiast zmiany w przepisach obowiązujących (art ustawy). W kolejnym, ostatnim dziale X znajdują się natomiast przepisy przejściowe i końcowe (art ustawy). Art. 2. DEFINICJE Art Wspieranie rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych to zespół planowych działań mających na celu przywrócenie rodzinie zdolności do wypełniania tych funkcji. 2. System pieczy zastępczej to zespół osób, instytucji i działań mających na celu zapewnienie czasowej opieki i wychowania dzieciom w przypadkach niemożności sprawowania opieki i wychowania przez rodziców. 3. Jednostkami organizacyjnymi wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej są jednostki organizacyjne jednostek samorządu terytorialnego wykonujące zadania w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, placówki wsparcia dziennego, organizatorzy rodzinnej pieczy zastępczej, placówki opiekuńczo-wychowawcze, regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne, interwencyjne ośrodki preadopcyjne, ośrodki adopcyjne oraz podmioty, którym zlecono realizację zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej. 1. W art. 2 ustawa definiuje trzy wyrażenia, w tym dwa, które zostały umieszczone w tytule ustawy: wspieranie rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz system pieczy zastępczej. Dodatkowo ustawa podaje definicję jednostki organizacyjnej wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej. Nadrzędnym celem ustawy jest przywrócenie rodzinie zdolności do wypełnienia funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Celem nie jest ani umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej, ani jego przysposobienie. Zasadą jest, iż rodzinie naturalnej, w których wychowuje się dziecko, 17

16 Art. 2 Dział I. Przepisy ogólne należy pomóc tak, aby była ona zdolna do dalszego wychowania tego dziecka. Dopiero bezskuteczność udzielonej pomocy może prowadzić do umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej albo jego przysposobienie. W uzasadnieniu projektu ustawy z 16 września 2010 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (druk sejmowy nr 3378), wskazano, iż aktualny model organizacji opieki nad dzieckiem i rodziną nie zapewnia pożądanych kierunków zmian w tym zakresie. Negatywnie ocenia się takie zjawiska jak: 1) wzrost wskaźnika liczby dzieci umieszczonych poza rodziną naturalną; 2) koncentracja działań wyłącznie na dziecku, a nie na rodzinie brak odpowiedniego wsparcia rodziny dziecka, także rodziny zastępczej; 3) zbyt uboga oferta pomocy środowiskowej dla rodziny zagrożonej lub będącej w kryzysie; 4) brak instrumentów motywujących gminy do działań na rzecz pozostawienia dziecka w lokalnym środowisku rodzinnym; 5) nadmierna łatwość umieszczania dziecka poza rodziną i niejednokrotnie zbyt powolne podejmowanie decyzji o dalszych losach dziecka; 6) zbyt ograniczony wachlarz dostępnych form pieczy zastępczej, który w praktyce w zdecydowanej większości przypadków prowadzi do umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej; 7) niedobór odpowiedniej liczby należycie przygotowanych niespokrewnionych z dzieckiem rodzin zastępczych zawodowych; 8) pozorność rodzicielstwa zastępczego w odniesieniu do rodzin spokrewnionych z dzieckiem, zwłaszcza w sytuacji, gdy na wysoki udział tego typu rodzin ma wpływ relatywnie wysoka atrakcyjność świadczeń pieniężnych na dziecko powierzone spokrewnionej rodzinie zastępczej w porównaniu do wartości świadczeń rodzinnych kierowanych do rodzin biologicznych (zasiłki rodzinne i dodatki do zasiłków rodzinnych uzależnione od kryterium dochodowego); 9) dotychczasowe organizowanie i finansowanie polityki społecznej w obszarze opieki nad dzieckiem i rodziną w perspektywie jedynie uzyskania doraźnego efektu, bez mechanizmów strategicznych, które pozwalałyby na ewaluację skutków działań i ocenę skali przewidywanych oszczędności w kolejnych latach. 18

17 Dział I. Przepisy ogólne Art Zwrócić należy uwagę, iż pomoc ma zostać udzielona tylko rodzinie przeżywającej trudności w wypełnieniu funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Pomoc nie będzie udzielana rodzinom przeżywającym trudności w innych sferach jej funkcjonowania. Jeżeli rodzina nie będzie miała trudności w wypełnienia funkcji opiekuńczo-wychowawczych, a będzie potrzebowała pomocy w zakresie socjalno-bytowym, materialnym, poszukiwania pracy, korzystać będzie z form pomocy określonych w odrębnych przepisach. Niezbędne jest również, aby rodzina przeżywała trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych nad dzieckiem, a nie nad innym członkiem rodziny. Ze wskazanej normy prawnej nie wynika, iż chodzi o wypełnienia funkcji opiekuńczo-wychowawczych nad dzieckiem. Wskazówkę jednak w tym zakresie stanowi preambuła do ustawy, która stanowi o konieczności skutecznej pomocy dla rodziny przeżywającej trudności w opiekowaniu się i wychowywaniu dzieci. Nie oznacza to jednak, iż pomoc nie zostanie udzielona rodzinie, której dzieci przebywają w pieczy zastępczej. Takiej rodzinie należy udzielić pomocy w pierwszej kolejności. Sytuacja, w której dzieci przebywają już w pieczy zastępczej, potwierdza, iż z całą pewnością rodzina ta przeżywa trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Pomoc nie zostanie jednak udzielona rodzinie, której dzieci zostały przysposobione, a która nie posiada już innego potomstwa. Trwałość stosunku przysposobienia wyklucza bowiem, co do zasady, powrót dziecka do rodziny naturalnej. Definicja wspierania rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych zakłada bowiem, że chodzi o udzielenie takiej rodzinie pomocy w odpowiedniej formie, która zapewni przywrócenie rodzinie zdolności do wypełniania funkcji opiekuńczo-wychowawczych. 3. Z powyższych przyczyn ustalono, iż wspieranie rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych to zespół planowych działań mających na celu przywrócenie rodzinie zdolności do wypełniania tych funkcji. Definicja wskazuje, że nie chodzi o jedno działanie, ale o ich zespół i do tego zaplanowany. W pierwszej kolejności konieczne jest zdiagnozowanie problemu występującego w danej rodzinie i stanowiącego przyczynę trudności 19

18 Art. 2 Dział I. Przepisy ogólne w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Następne działania ma podjąć asystent rodziny, który sporządzi plan pracy z rodziną. Ten plan pracy jest właśnie zespołem planowanych działań, które mają na celu przywrócenie rodzinie zdolności do wypełniania jej funkcji. Ustawa określa wiele form wsparcia i pomocy rodzinie. Jest to nie tylko praca z rodziną, ale też udzielenie jej pomocy w opiece i wychowywaniu dziecka. Rodzina może ponadto otrzymać wsparcie przez działania instytucji i podmiotów działających na rzecz dziecka i rodziny, placówek wsparcia dziennego oraz rodzin wspierających. 4. System pieczy zastępczej to natomiast zespół osób, instytucji i działań mających na celu zapewnienie czasowej opieki i wychowania dzieciom w przypadkach niemożności sprawowania opieki i wychowania przez rodziców. Przez system należy rozumieć zespół określonych elementów, które tworzą całościową strukturę, funkcjonującą w określonym celu. Tak też jest skonstruowana definicja systemu pieczy zastępczej, czyli drugiego z członów tytułu ustawy. Na system pieczy zastępczej w ustawie składają się: 1) rodziny zastępcze, 2) rodzinne domy dziecka, 3) rodziny pomocowe, 4) placówki opiekuńczo-wychowawcze różnych typów, 5) regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne, 6) interwencyjne ośrodki preadopcyjne, 7) organizatorzy rodzinnej pieczy zastępczej, 8) koordynatorzy rodzinnej pieczy zastępczej. Również asystent rodziny składa się na system pieczy zastępczej. Prowadzi on bowiem pracę z rodziną naturalną, mimo iż dziecko przebywa w pieczy zastępczej. Składowymi osobowymi systemu są również pedagodzy, psychologowie, przedstawiciele ośrodka adopcyjnego, pracownicy socjalni, wychowawca kierujący procesem wychowawczym dziecka, lekarz i pielęgniarka, którzy wchodzą w skład zespołu oceniającego sytuację dziecka umieszczonego w instytucjonalnej pieczy zastępczej. Częścią systemu jest również opiekun usamodzielniania, który bierze udział w przygotowaniu pełnoletniego wychowanka do procesu usamodzielniania oraz kierownik powiatowego centrum pomocy rodzi- 20

19 Dział I. Przepisy ogólne Art. 2 nie, który wytacza powództwo o zasądzenie świadczeń alimentacyjnych na rzecz dziecka przebywającego w pieczy. W skład systemu wchodzą też działania takie jak opieka i wychowanie dziecka umieszczonego w pieczy zastępczej, ocena rodzinnej pieczy zastępczej, ocena dziecka umieszczonego w pieczy zastępczej, objęcie opieką rodzin zastępczych i prowadzących rodzinne domy dziecka przez koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej, pomoc dla osób usamodzielnianych, zgłaszanie dzieci z uregulowaną sytuacją prawną do ośrodków adopcyjnych. 5. Ustawa podaje również definicję jednostki organizacyjnej wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej. Takimi jednostkami są: 1) jednostki organizacyjne jednostek samorządu terytorialnego wykonujące zadania w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, 2) placówki wsparcia dziennego, 3) organizatorzy rodzinnej pieczy zastępczej, 4) placówki opiekuńczo-wychowawcze, 5) regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne, 6) interwencyjne ośrodki preadopcyjne, 7) ośrodki adopcyjne, 8) podmioty, którym zlecono realizację zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej. Jednostki organizacyjne jednostek samorządu terytorialnego wykonujące zadania w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej to głównie powiatowe centra pomocy rodzinie oraz ośrodki pomocy społecznej. Jednostki organizacyjne stanowią również placówki wsparcia dziennego i placówki opiekuńczo-wychowawcze, regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne, interwencyjne ośrodki preadopcyjne oraz ośrodki adopcyjne, jeśli zostaną utworzone przez jednostkę samorządu terytorialnego. Wprowadzenie powyższej definicji ma walor legislacyjny i praktyczny. Zmienione przepisy innych aktów prawnych, np. Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, stanowią, że sąd opiekuńczy lub inne organy władzy publicznej zawiadamiają jednostkę organizacyjną wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, w rozumieniu przepisów o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, o potrzebie udzielenia rodzinie 21

20 Art. 3 Dział I. Przepisy ogólne dziecka odpowiedniej pomocy. Właściwa jednostka organizacyjna wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej jest zobowiązana informować sąd o rodzajach udzielanej pomocy i jej rezultatach. Taki przepis jak powyższy wskazuje, że nie ma potrzeby szczegółowego wymieniania w innych przepisach, iż np. sąd zawiadamia w jednym przypadku organizatora rodzinnej pieczy zastępczej, a w innym ośrodek pomocy społecznej albo placówkę opiekuńczo-wychowawczą. Sąd w razie potrzeby udzielenia pomocy rodzinie dziecka zawiadamia po prostu jednostkę organizacyjną wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej. W jednym przypadku będzie to ośrodek pomocy społecznej w celu przydzielenia rodzinie asystenta, w innym przypadku ośrodek adopcyjny. Odpowiedzialna za udzielenie konkretnej pomocy jednostka organizacyjna wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, tj. właściwa jednostka, będzie miała zatem obowiązek poinformować sąd o rodzajach udzielanej pomocy i jej rezultatach. Należy wskazać, że asystent rodziny i koordynator rodzinnej pieczy zastępczej, jak również wychowawca czy dyrektor placówki opiekuńczo-wychowawczej, a nawet rodzina zastępcza i prowadzący rodzinny dom dziecka nie są jednostkami organizacyjnymi wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej. Oznacza to, iż w razie potrzeby skomunikowania się przez sąd z rodziną zastępczą czy koordynatorem rodzinnej pieczy zastępczej powinien on zwrócić się do organizatora rodzinnej pieczy zastępczej, a w razie potrzeby zasięgnięcia opinii asystenta rodziny do ośrodka pomocy społecznej, który go zatrudnia. Organizator rodzinnej pieczy zastępczej podobnie jak ośrodek pomocy społecznej jest jednostką organizacyjną wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, przy czym ośrodek pomocy społecznej jest jednostką organizacyjną jednostki samorządu terytorialnego wykonującą zadania w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, jeżeli wykonuje on pracę z rodziną, organizowaną przez gminę. Art. 3. OBOWIĄZEK WSPIERANIA RODZINY Art Obowiązek wspierania rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz organizacji pieczy zastępczej, w zakresie ustalonym ustawą, spoczywa 22

21 Dział I. Przepisy ogólne Art. 3 na jednostkach samorządu terytorialnego oraz na organach administracji rządowej. 2. Obowiązek, o którym mowa w ust. 1, jednostki samorządu terytorialnego oraz organy administracji rządowej realizują w szczególności we współpracy ze środowiskiem lokalnym, sądami i ich organami pomocniczymi, Policją, instytucjami oświatowymi, podmiotami leczniczymi, a także kościołami i związkami wyznaniowymi oraz organizacjami społecznymi. 3. Zadania z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej są realizowane zgodnie z zasadą pomocniczości, zwłaszcza gdy przepisy ustawy przewidują możliwość zlecania realizacji tych zadań przez organy jednostek samorządu terytorialnego. 1. Ustawa wskazuje, iż wspieranie rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz organizacja pieczy zastępczej stanowią obowiązek, czyli zadanie obligatoryjne, a nie uprawnienie, czyli zadanie fakultatywne. Realizację tych dwóch obowiązków ustawa nakłada na jednostki samorządu terytorialnego oraz na organy administracji rządowej. Jednostki samorządu terytorialnego stanowią gminy, powiaty i województwa. Natomiast organami administracji rządowej są między innymi Rada Ministrów, a tzw. terenowymi organami administracji rządowej w województwie wojewoda (art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy z 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie; Dz.U. Nr 31, poz. 206 ze zm.). Art. 3 ust. 2 nakazuje jednostkom samorządu terytorialnego oraz organom administracji rządowej realizowanie obowiązku wspierania rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz organizacji pieczy zastępczej, we współpracy ze środowiskiem lokalnym, sądami i ich organami pomocniczymi, Policją, instytucjami oświatowymi, podmiotami leczniczymi, a także kościołami i związkami wyznaniowymi oraz organizacjami społecznymi. Przepis posługuje się przy tym zwrotem w szczególności, co oznacza obowiązek współpracy również z innymi podmiotami, niewymienionymi wprost w przepisie. Brak zwrotu może i użycie czasownika realizuje bez dodatkowego określenia wskazuje na obowiązek, a nie na jedynie możliwość współpracy z podmiotami wymienionymi w przepisie. 23

22 Art. 3 Dział I. Przepisy ogólne Wśród organów pomocniczych sądów można wymienić kuratorów sądowych, w tym zawodowych i społecznych. Przez instytucje oświaty należy rozumieć w szczególności instytucje składające się na system oświaty, wymienione w art. 2 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz ze zm.), takie jak: szkoły, szkolne schroniska młodzieżowe, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, młodzieżowe ośrodki wychowawcze, młodzieżowe ośrodki socjoterapii itd. Podmioty lecznicze zostały wymienione w art. 4 ust. 1 ustawy z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U. Nr 112, poz. 654 ze zm.). Są nimi między innymi samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, instytuty badawcze, fundacje i stowarzyszenia, których celem statutowym jest wykonywanie zadań w zakresie ochrony zdrowia i których statut dopuszcza prowadzenie działalności leczniczej, kościoły, kościelne osoby prawne lub związki wyznaniowe, w zakresie, w jakim wykonują działalność leczniczą. Przy definiowaniu organizacji społecznej można posłużyć się dość ogólną i otwartą definicją zawartą w art. 5 2 pkt 5 k.p.a., zgodnie z którą przez organizacje społeczne rozumie się organizacje zawodowe, samorządowe, spółdzielcze i inne organizacje społeczne. 2. W art. 3 ust. 3 została wyrażona zasada pomocniczości, czyli subsydiarności. Znajduje się ona także w preambule do Konstytucji RP, wskazując, że służy ona umacnianiu uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Zasada ta oznacza, że ingerencja z zewnątrz, tj. ze strony administracji rządowej albo samorządowej, zostanie podjęta dopiero wtedy, gdy nie będzie można zapewnić realizacji zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej w ramach zlecenia przez organy jednostek samorządu terytorialnego. Oznacza to, że w pierwszej kolejności ustawa nakłania organy jednostek samorządu terytorialnego do zlecania realizacji zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej na zewnątrz. Prawo takie ustawa nadaje organom jednostek samorządu terytorialnego w art. 190, zgodnie z którym organy jednostek samorządu terytorialnego mogą zlecić realizację zadań, o których mowa w art. 10 ust. 1, art. 18 ust. 2 i 3, art. 60 ust. 1, art. 76 ust. 1, art. 93 ust. 2 i 3 i art. 154 ust. 2: 1) organizacjom pozarządowym prowadzącym działalność w zakresie wspierania rodziny, pieczy zastępczej lub pomocy społecznej oraz 24

23 Dział I. Przepisy ogólne Art. 3 2) osobom prawnym i jednostkom organizacyjnym działającym na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancji wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej lub pomocy społecznej. Do zlecania realizacji powyższych zadań stosuje się u.dz.p.w. Gmina może zlecić realizację pracy z rodziną (art. 10 ust. 1), jak również prowadzenie placówki wsparcia dziennego (art. 18 ust. 2). Powiat natomiast może zlecić prowadzenie placówki wsparcia dziennego o zasięgu ponadgminnym (art. 18 ust. 3). Zgodnie z art. 60 ust. 1 rodzinny dom dziecka może organizować podmiot, któremu powiat zlecił realizację tego zadania na podstawie art Organizatorem rodzinnej pieczy zastępczej jest wyznaczona przez starostę jednostka organizacyjna powiatu lub podmiot, któremu powiat zlecił realizację tego zadania na podstawie art. 190 (art. 76 ust. 1). Placówkę opiekuńczo-wychowawczą prowadzi powiat lub podmiot, któremu powiat zlecił realizację tego zadania na podstawie art. 190 (art. 93 ust. 2). Samorząd województwa może prowadzić lub zlecić, na podstawie art. 190, prowadzenie regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej lub interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego (art. 93 ust. 3). Została również przewidziana możliwość zlecenia przez samorząd województwa zadania prowadzenia ośrodka adopcyjnego (art. 154 ust. 2). We wszystkich powyższych przypadkach powinno w pierwszej kolejności nastąpić wyczerpanie drogi możliwości zlecenia zadań, wymienionych w powyższych przepisach, na rzecz podmiotów wymienionych w art. 190 ust. 1, czyli głównie organizacjom pozarządowym. Dopiero w przypadku niemożności dokonania takiego zlecenia, np. z powodu braku zainteresowania ze strony organizacji pozarządowych, zadania wymienione w art. 190 ust. 1 mogą być realizowane we własnym zakresie przez jednostki samorządu terytorialnego. W takiej sytuacji zasada pomocniczości zostanie zrealizowana. 25

24 Art. 4 Dział I. Przepisy ogólne Art. 4. OBOWIĄZEK UWZGLĘDNIENIA PODMIOTOWOŚCI DZIECKA I RODZINY ORAZ PRAW DZIECKA Art. 4. Stosując ustawę, należy mieć na względzie podmiotowość dziecka i rodziny oraz prawo dziecka do: 1) wychowania w rodzinie, a w razie konieczności wychowywania dziecka poza rodziną do opieki i wychowania w rodzinnych formach pieczy zastępczej, jeśli jest to zgodne z dobrem dziecka; 2) powrotu do rodziny; 3) utrzymywania osobistych kontaktów z rodzicami, z wyjątkiem przypadków, w których sąd zakazał takich kontaktów; 4) stabilnego środowiska wychowawczego; 5) kształcenia, rozwoju uzdolnień, zainteresowań i przekonań oraz zabawy i wypoczynku; 6) pomocy w przygotowaniu do samodzielnego życia; 7) ochrony przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie dziecka; 8) informacji i wyrażania opinii w sprawach, które go dotyczą, odpowiednio do jego wieku i stopnia dojrzałości; 9) ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem; 10) poszanowania tożsamości religijnej i kulturowej; 11) dostępu do informacji dotyczących jego pochodzenia. 1. W art. 4 ustawa nakłada obowiązek uwzględnienia przy jej stosowaniu podmiotowości dziecka i rodziny oraz praw dziecka szczegółowo wymienionych w pkt Obowiązek ten kierowany jest do wszystkich podmiotów stosujących ustawę, a przede wszystkich do organów jednostek samorządu terytorialnego, organów administracji rządowej, ale także do podmiotów, którym zostały zlecone zadania wynikające z ustawy. Podmiotowość dziecka i rodziny powiązać należy z konstytucyjną zasadą godności człowieka, wyrażoną w art. 30 Konstytucji RP, który stanowi, iż przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Podmiotowość człowieka można rozumieć również jako podmiotowość praw, a mianowicie, że każdy człowiek, w tym dziecko 26

25 Dział I. Przepisy ogólne Art. 4 i zbiór ludzi tworzących rodzinę są podmiotem praw i obowiązków, co oznacza, iż posiadają określone prawa, ale też obowiązki i w procesie stosowania ustawy należy uwzględnić ich prawa oraz godność. 2. Ustawa nakazuje przy stosowaniu ustawy uwzględniać prawa dziecka do wychowania w rodzinie. Jest to prawo priorytetowe w stosunku do pozostałych. Dopiero bowiem w sytuacji konieczności wychowywania dziecka poza rodziną dziecko ma prawo do wychowywania i opieki w rodzinnych formach pieczy zastępczej, ale tylko jeśli jest to zgodne z jego dobrem. Dziecko ma również prawo powrotu do rodziny i utrzymywania osobistych kontaktów z rodzicami, z wyjątkiem przypadków, w których sąd zakazał takich kontaktów. Prawo do kontaktów oraz przesłanki ich ograniczenia bądź zakazania zostały uregulowane w art. 113 art k.r.o., które stanowią, iż niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. Natomiast jeżeli utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza, sąd zakaże ich utrzymywania (art k.r.o.). Dziecko ma prawo również do stabilnego środowiska wychowawczego. Prawo to należy rozumieć jako zapewnienie dziecku w sytuacji umieszczenia go poza rodziną biologiczną wychowania w jednej i tej samej rodzinie zastępczej. Wychowanie zastępcze nie może w myśl tej zasady polegać na zmianie rodzin zastępczych i przenoszeniu dziecka z rodziny do rodziny bądź placówki. Wśród praw dziecka zostało wymienione również prawo do ochrony przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie dziecka. Oznacza to, iż decyzje podejmowane w stosunku do dziecka przez różne podmioty nie mogą cechować się brakiem prawa do sprzeciwu ze strony dziecka bądź jego rodziny. Osoby czy podmioty, pod których opieką znajduje się dziecko, nie mogą pozwolić na bezprawną ingerencję w życie dziecka. Oznacza to obowiązek współpracy z sądem opiekuńczym w razie potrzeby ingerencji w życie dziecka, np. ze względu na jego stan zdrowia, w sytuacji gdy rodzice dziecka nie posiadają władzy rodzicielskiej albo nie wyrażają zgody na podjęcie leczenia dziecka. Dziecko ma również prawo do ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem. Na zakaz stosowania kar cielesnych wskazuje art k.r.o., który stanowi, iż osobom wykonującym władzę rodzi- 27

26 Art. 4 Dział I. Przepisy ogólne cielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych. Wskazany zakaz odnosi się nie tylko do rodziców i opiekunów prawnych, ale również do każdej osoby, która sprawuje pieczę nad małoletnim, a zatem także do nauczycieli i wychowawców. Ustawa wprowadza dodatkowe prawo, tj. ochrony przed poniżającym traktowaniem, a zatem takim, które nie wiąże się z wymierzeniem kary cielesnej, ale np. z takim traktowaniem dziecka, które obniży jego samoocenę, czy narazi na ataki rówieśników. Zasada ta została wyrażona również w art. 40 Konstytucji RP, który stanowi, że nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. 3. Ostatnie dwie zasady wskazują na prawo dziecka do poszanowania tożsamości religijnej i kulturowej oraz dostępu do informacji dotyczących jego pochodzenia. Z pierwszej z nich wynika nakaz uwzględnienia odmiennego wyznania dziecka, jak również kulturowego pochodzenia, np. z grupy etnicznej. Realizacja tego prawa powinna się wiązać z umożliwieniem dziecku odbywania praktyk religijnych w jego wierze, jak również celebrowania tradycji związanych z pochodzeniem kulturowym. Ostatnia zasada budzi wątpliwości na tle tzw. tajności adopcji. Zasada ta nie została wprost wyrażona w przepisach powszechnie obowiązujących. Wynika ona z kontekstu przepisów art. 48 ust. 3 i 4 i art. 49 ust. 2 i 2a p.a.s.c. Z przepisów tych wynika, iż w przypadku przysposobienia dziecka i sporządzenia dla niego nowego aktu urodzenia, dotychczasowy akt urodzenia przysposobionego nie podlega ujawnieniu i nie wydaje się z niego odpisów, chyba że zażąda tego sąd w związku ze sprawą, w której uzna to za konieczne. Jedynie przysposobiony po uzyskaniu pełnoletności może żądać udostępnienia księgi stanu cywilnego w części dotyczącej dotychczasowego aktu urodzenia. Przepisy ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego zakładają zatem pełną tajemnicę adopcji, która odnosi skutek wobec członków rodziny biologicznej małoletniego, którzy na skutek takiego ukształtowania przepisów mają ograniczone możliwości poszukiwania dzieci, które zostały następnie przysposobione. Tymczasem art. 4 pkt 11 ustawy zakłada prawo dziecka do dostępu do informacji dotyczących jego pochodzenia. Oznacza to, iż jeśli dziecko, nawet mało- 28

27 Dział I. Przepisy ogólne Art. 5 letnie, będzie chciało uzyskać informacje na temat swoich rodziców biologicznych, rodzeństwa czy miejsca wcześniejszego zamieszkania i zgłosi się w tym celu do jednego z pomiotów realizujących ustawę, który będzie posiadał stosowne informacje, takie dane dziecku powinny zostać udostępnione. Dotyczy to również ośrodków adopcyjnych i sądów, które po przeprowadzeniu przysposobienia powinny dziecku udzielić informacji na temat jego biologicznego pochodzenia, jeśli dziecko wystąpi z takim wnioskiem. Nie jest przy tym konieczne, aby dziecko działało przez przedstawiciela ustawowego albo było pełnoletnie. Ustawa posługuje się bowiem pojęciem prawo dziecka, czyli osoby z założenia niepełnoletniej. Taki obowiązek nie będzie dotyczył wyłącznie sytuacji dziecka przysposobionego, ale każdej, w której dziecko będzie chciało uzyskać informacje o swoim pochodzeniu. Art. 5. ZAKRES PODMIOTOWY USTAWY Art Ustawę stosuje się do: 1) osób posiadających obywatelstwo polskie, mających miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 2) mających miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej oraz członków ich rodzin w rozumieniu art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 14 lipca 2006 r. o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin (Dz.U. Nr 144, poz. 1043, z późn. zm.), posiadających prawo pobytu lub prawo stałego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 3) cudzoziemców mających miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie: a) zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, b) uzyskania w Rzeczypospolitej Polskiej statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej; 29

28 Art. 5 Dział I. Przepisy ogólne 4) cudzoziemców mających miejsce zamieszkania i przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie: a) zezwolenia na osiedlenie się, b) zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego w związku z okolicznością, o której mowa w art. 53 ust. 1 pkt 13 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz.U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1694, z późn. zm.). 2. Osoba, o której mowa w ust. 1 pkt 1 3, nie traci uprawnień określonych w dziale IV w przypadku podjęcia nauki poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. 3. Przepisy działu III stosuje się także do małoletniego cudzoziemca niewymienionego w ust. 1 pkt 2 4, przebywającego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 1. Ustawa dokonuje podziału adresatów przepisów na cztery grupy. W pierwszej mieszczą się osoby posiadające obywatelstwo polskie oraz spełniające drugą przesłankę miejsca zamieszkania na terytorium Polski. Z ustawy nie będą mogły zatem skorzystać osoby posiadające obywatelstwo polskie, ale niezamieszkujące na terytorium Polski. Miejsca zamieszkania nie można utożsamiać z miejscem zameldowania, chociaż powinno się ono pokrywać. Zgodnie z art. 5 u.e.l.d.o. osoba posiadająca obywatelstwo polskie i przebywająca stale na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest obowiązana zameldować się w miejscu pobytu stałego. Planowane jest zniesienie obowiązku meldunkowego od 1 stycznia 2014 r. Pobytem stałym jest zamieszkanie w określonej miejscowości pod oznaczonym adresem z zamiarem stałego przebywania. Zgodnie z art. 25 k.c. miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu. Miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania dziecka jest u tego z rodziców, u którego dziecko stale przebywa. Jeżeli dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania 30

29 Dział I. Przepisy ogólne Art. 5 określa sąd opiekuńczy (art. 26 k.c.). Miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieką jest miejsce zamieszkania opiekuna (art. 27 k.c.), przy czym chodzi tu o tzw. opiekę prawną, czyli ustanowienie opiekuna np. w razie pozbawienia rodziców małoletniego władzy rodzicielskiej. Nie jest konieczne, aby dziecko zamieszkiwało z opiekunem. Dziecko w przypadku ustanowienia opieki może przebywać w placówce w innej miejscowości niż miejsce zamieszkania opiekuna, a mimo to jego miejscem zamieszkania będzie miejsce zamieszkania opiekuna. Można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania (art. 28 k.c.). Osoba, która posiada obywatelstwo polskie, a która chciałaby skorzystać z praw przyznanych przez ustawę, musi wykazać, iż zamieszkuje na terytorium Polski. Ponadto organ może zakwestionować zamieszkanie na terenie kraju, jeśli z innych źródeł posiada informację, iż osoba ta na stałe zamieszkuje poza terytorium Polski, a pojawia się w kraju sporadycznie w celu uzyskania bądź zachowania określonych świadczeń. 2. Drugą grupę tworzą osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, będące obywatelami państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej oraz członków ich rodzin w rozumieniu art. 2 pkt 4 ustawy z 14 lipca 2006 r. o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin (Dz.U. Nr 144, poz ze zm.) (małżonek obywatela UE, bezpośredni zstępny obywatela UE lub jego małżonka, w wieku do 21 lat lub pozostający na utrzymaniu obywatela UE lub jego małżonka, oraz bezpośredni wstępny obywatela UE lub jego małżonka, pozostający na utrzymaniu obywatela UE lub jego małżonka), posiadających prawo pobytu lub prawo stałego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 3. Trzecią grupę stanowią cudzoziemcy mający miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich lub uzyskania w Rzeczypospolitej Polskiej statusu uchodźcy lub ochrony 31