Larwy chruścików z okolic Szczecinka (zachodniopomorskie) Caddis larvae in the vicinity of Szczecinek (north-west Poland) Lech Pietrzak, Andrzej Zawal

Transkrypt

1 ISSN Trichopteron Biuletyn Sekcji Trichopterologicznej 15 U Larwy chruścików z okolic Szczecinka (zachodniopomorskie) Caddis larvae in the vicinity of Szczecinek (north-west Poland) Lech Pietrzak, Andrzej Zawal Rok 5, numer 15 marzec W tym numerze: W trakcie kompleksowych badań gminy Szczecinek uzyskano fragmentaryczne dane dotyczące larw Trichoptera tego obszaru. Wszystkie materiały zebrano 3 czerwca 2003 r. w okolicach miejscowości Spore (UTM: XV16). Stwierdzone gatunki są typowe dla badanych typów wód. Dwa gatunki: Polycentropus flavomaculatus i Lepidostoma hirtum, wykazano po raz pierwszy z mezoregionu Równiny Charzykowskiej (Czachorowski i Pietrzak 2002). Rzeka Gwda (miejscowość Spore) 11 larw Anabolia laevis (?), 2 Halesus digitatus, 9 Lepidostoma hirtum, 1 Hydropsyche sp., 4 Polycentropus flavomaculatus. Jezioro Białe (litoral z rzadką trzciną i pałką wąskolistną) 8 Anabolia laevis (?), 2 domki larwalne Limnephilus sp. (z grupy rhombicus/ flavicornis). Jezioro Spore (psammolitoral z ramienicami, litoral z rzadkim sitem i tatarakiem) 6 Anabolia laevis (?), 1 Limnephilus borealis (?), 3 Triaenodes bicolor. Abstract: Some caddis larvae were collected during research on the fauna in the vicinity of the town Szczecinek. They were collected in Gwda River, Lake Białe and Lake Spore (UTM: XV16). Czy można rozpoznać gatunek chruścika po zdjęciu? To chyba jest jakiś Limnephilus (możliwe, że L. lunatus). Chyba trzeba będzie opracować jakiś klucz do rozpoznawania po skrzydłach. Chruściki, jak widać, wcale nie są takie szaro-bure... Fot. Radomir Jaskuła. Bieszczadzki epizod 2 Chruściki specjalnej troski Chruściki z Biskupca Chruściki z jez,. Redykajny Phryganeidae i wędkarze Chruściki urbicenoz Zdjęcia z Dnia Chruścika Literatura Czachorowski S., Pietrzak L Chruściki Trichoptera Pomorza stan poznania rozmieszczenia regionalnego. Przegl. przyr. XIII, 1-2:

2 Str. 2 Trichopteron Biuletyn Sekcji Trichopterologicznej Bieszczadzki epizod czyli jak szukałam Takiego Badziewia Mał gorzata Veith Odkąd pamiętam, mówiono mi, że góry najpiękniejsze są jesienią w Bieszczadach bywałam tylko zimą. Postanowiłam to zmienić (jeśli ostatnie dwa tygodnie sierpnia można uznać za początek jesieni...) Wyjazd był dość spontaniczny. W rozmowie padło hasło i kilka dni później stawiłyśmy się z Magdą (studentką romanistyki UG) spakowane na dworcu głównym w Olsztynie. W planie 13 dni w Bieszczadach poprzedzone przez 17 godzin jazdy pociągiem. Wcześniej jednak spotkanie z promotorem: Pani Małgosiu, może pani coś z tych gór przywiezie? I tak wyposażenie mojego plecaka wzbogaciło się o 4 probówki z alkoholem. Wątpiłam, że coś czyli chruściki z tego wyjazdu przywiozę kto by miał czas tego szukać? Jeszcze do niedawna o Trichoptera wiedziałam tylko tyle, co powiedzieli mi znajomi wędkarze kłódki to dobra przynęta. Nie zawiodłyśmy się Bieszczady jak zawsze urzekły nas przestrzenią i na dodatek kolory powoli nabierały odcieni jesieni. Pogoda jak na zamówienie: wietrznie a zarazem słonecznie (jeśliby pominąć burze na powitanie i pożegnanie nas). Przed nami dwa tygodnie w Bieszczadach, noclegi pod namiotem - przemieszczanie się ze wszystkim co z sobą zabrałyśmy, z tego też powodu bagaż ograniczyłyśmy do niezbędnego minimum. Co wieczór po kolacji otwierałyśmy mapę i planowałyśmy następny dzień: gdzie idziemy, gdzie się zatrzymamy na noc. Bardzo malowniczym i miłym miejscem na dłuższy postój okazała się Bacówka pod Małą Rawką. Z niej wyruszałyśmy na szlak i do niej wracałyśmy przez kilka dni. Nawiązane na szlaku kontakty zaowocowały ciekawymi znajomościami. Pewnego wieczoru Magda zadaje pytanie, czym ja właściwie będę się zajmowała w pracy magisterskiej? Próbuję wytłumaczyć co to są chruściki. Z pomocą spieszy mi gospodarz schroniska - Michał. Nasze wysiłki jednak idą na marne... niestety to nie tak samo oczywiste jak motyw okna i przemijania we francuskiej literaturze XX wieku. Zrezygnowana obiecuję, że jak już jakiegoś tutaj znajdę - Magda będzie mogła go do woli oglądać w probówce. Udajemy się do namiotu. Planujemy następny dzień. Zapowiada się najcięższa trasa całego wyjazdu: Mała Rawka Ustrzyki Górne Widełki Bukowe Berdo Tarnica Szeroki Wierch znowu Ustrzyki Górne, Mała Rawka.

3 Rok 5, numer 15 Wyruszamy wczesnym rankiem by zdążyć przed tłumami kolonii na szlaku. Zmęczenie i niewyspanie rekompensują widoki: kolory, przestrzeń a także napotkani ludzie. Po całym dniu na trasie wróciłyśmy potwornie zmęczone. Ciepła herbata i czekolada okazały się po raz kolejny czymś niezastąpionym. Michał śmieje się, że dzielne dziewczyny jesteśmy Czy ktoś nam za to płaci? Rano pierwsze kroki uświadamiają nas, że jednak wczoraj przeceniłyśmy siły, dały o sobie znać dawne kontuzje... Nie ma sensu wyruszać w góry. Ale jak tu jednak siedzieć w miejscu w taki czas? Piękna pogoda i takie tereny... w plecaku natrafiam na probówki. Za polaną, na której rozbiłyśmy namiot szumi potok. To jest ten dzień idziemy na chruścikowe łowy. Dojście do potoku jest ciężkie, strome i kamieniste. Lodowata woda jest przyjemnością w tak upalny dzień w dolinie nie wieje tak jak na połoninach. Szukam chwilę między kamieniami. Kładę na dłoni chudą, długą rurkę z piasku z larwą w środku i pokazuję z dumą Magdzie. Ona przygląda się chwilkę po czym mówi niepewnie: To o takie badziewie chodziło? Pękam ze śmiechu. Jednak moment nie minął, a i Magda kuca nad kamykami i szuka. W takiej pozie budzimy zainteresowanie i rozbawienie mijających nas turystów. Zmieniamy miejsce poszukiwań inny potok dalej od miejsca naszego noclegu. Historia się powtarza. Mijające nas dzieci kucają przy nas i śledzą nasze ruchy, dopóki rodzice ich nie zawołają. Wieczorem pytamy się Michała jak nazywają się potoki nad którymi byłyśmy bo na mapach nic nie jest napisane na ten temat. Rozbawiony odpowiada większość potoków to potoki bystre. Następnego dnia po raz kolejny udajemy się na Połoninę Caryńską tym razem z Michałem chce nam pokazać kolejny bystry potok, bo jak to on uzasadnił: powinien nam się podobać i może coś tam znajdziemy. Owocem tych przechadzek i pluskania się w bieszczadzkich potokach jest zbiór z trzech potoków: dwóch Bystrych i jednego małego dopływu Rzeczycy. A efektem łowów probówki wypełnione chruścikami i domkami, znalazłyśmy miedzy innymi: Chaetopteryx sp., Potamophylax nigricornis, Sericostoma sp., Odonatocerum albicorne, Wormaldia occipitalis. Tak wyglądały nasze ostatnie dni pobytu w Bieszczadach. Co z tego wyniknie? Cóż... postaram się w przyszłym roku zawitać w Bieszczady, przywieźć coś jeszcze a kto wie może coś z tego jeszcze będzie... Przekonałam się, że może czasem warto zabrać z sobą jakąś probówkę - na wszelki wypadek? Str. 3 Chruściki specjalnej troski Do pierwszego chruścika chronionego prawem w Polsce - Crunoecia irrorata, dołączyły trzy kolejne gatunki, które można uznać za specjalnej troski. Są to: Hagenella clathrata, Limnephilus dispar oraz Allogamus starmachi, umieszczone w drugim tomie polskiej czerwonej księgi zwierząt. Wydanie tej pozycji trochę się przeciągnęło, ale w końcu jest w dwu wersjach: tradycyjnej papierowej oraz w wersji elektronicznej na płycie CD i dostępnej w internecie pod adresem: Warto tym chruścikom poświęcić nieco więcej uwagi, także na łamach Trichopteron. Teraz kolej na opracowanie zaktualizowanej czerwonej listy chruścików, bo z pewnością chruścików w czerwonej księdze powinno być więcej. S. Cz.

4 Str. 4 Trichopteron Biuletyn Sekcji Trichopterologicznej Pierwsze doniesienie o chruścikach z Biskupca Witold Szczepański Biskupiec: miasteczko w województwie warmiń skomazurskim, położone 40 km na wschód od Olsztyna. Miejsce domu rodzinnego autora niniejszego artykułu. Przyroda pragnie być poznana. Do takiego żartobliwego wniosku doszedłem po kontakcie z chruścikami w moim rodzinnym mieście - Biskupcu. Mimo iż trichopterofauna regionu warmińsko-mazurskiego jest dość dobrze zbadana [CZACHOROWSKI 1994], istnieją jednak białe plamy na mapie poznania. Takim miejscem jest Biskupiec. Mimo, iż położony w bliskiej odległości od ośrodka akademickiego, jakim jest Olsztyn, mimo występowania środowisk sprzyjających rozwojowi larw chruścików, teren ten nie został do tej pory zbadany pod kątem trichopterofauny. Poniżej pierwsze i właściwie przypadkowe dane dotyczące chruścików miasta Biskupca. - Agrypnia pagetana Curtis, , 1, leg./det. W. Szczepański. - Halesus digitatus (Schrank, 1781) 24 i , 3, leg./det. W. Szczepański. Oba stwierdzone gatunki są pospolite, żaden z nich nie występuje na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce [GŁOWACIŃSKI 2002]. Nic niezwykłego nie byłoby w tym przypadkowym znalezisku, gdyby nie fakt w jakich miejscach i okolicznościach okazy te zostały zebrane. Samca Agrypnia pagetana złapałem na suficie w kuchni, ostatniego dnia oznaczania materiału z Słowińskiego PN, który miał być opublikowany na konferencji w Białowieży, w postaci posteru. Natomiast samice Halesus digitatus czekały na mnie na drzwiach wejściowych do bloku dosłownie przed moją przeprowadzką do Olsztyna na studia doktoranckie. Stąd żartobliwy wniosek przedstawiony na początku dotyczący tego iż natura sama nam pomaga w tym, żebyśmy lepiej ją poznali. Piśmiennictwo: 1. Czachorowski S., Stan badań nad poznaniem fauny chruścików (Insecta, Trichoptera) Polski Północno-Wschodniej. Przeg. zool., 38: Głowaciński Z., Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Oficyna Wydawnicza TEXT, Kraków. Caddisflies from Biskupiec (Bishoffsburg, NE Poland) - first report Abstract: Biskupiec is a small town in the vicinity of Olsztyn (NE Poland). Although it is situated near a university center, and there are habitats suitable for caddisflies, there is no information about Trichoptera from this area. This paper presents first data about caddisflies from Biskupiec. Two species were recorded (Agrypnia pagetana and Halesus digitatus). They were caught by chance, in or nearby the author's house. Ten chruścik także chciałby być poznany (Fot. Radomir Jaskuła). Być może jest to jakiś z rodziny Phryganeidae? Jeśli ktokolwiek rozpoznaje na powyższej fotografii (oraz tej ze strony 1, konkretny gatunek chruścika, prosimy o kontakt. Redakcja

5 Rok 5, numer 15 Trichoptera of the Lake Redykajny (Olsztyn) Nadine Wissig Str. 5 Dzień Dobry! My stay from 18th November 2004 till 20th January 2005 at the University of Olsztyn gave me some impressions of living in Poland, especially to be a student here at the campus. I came to Poland not only to experience working with Trichoptera. I was interested in the country itself, which I visited in summer 2004 for the first time. And off course I was looking forward to spending here Christmas and New Years - covered with snow. For sure, this was a bit of a disappointment (no snow!). But as someone said to me: This isn t normal! Now a few words on my scientific experience. At the Department of Ecology and Envoronmental Protection I did some determination of samples of Trichoptera of Lake Redykajny from 2004, which has been investigated before in 1989 by Prof. S. Czachorowski and 2003/04 by dr. J. Pakulnicka and J. Jaskólska. The results were presented in a short speech at the II Caddis Fly Day (Dzień Chruścika), which took place on 11th December. The species of Trichoptera from Redykajny, which were so far determined, are listed below. in 1989 Cyrnus insolutus (McLachlan, 1864), Erotesis baltica (McLachlan, 1877), Glyphotaelius pellucidus (Retzius, 1783), Grammotaulius sp. juv., Holocentropus dubius (Rambur, 1842), Limnephilus flavicornis (Fabricius, 1787), Limnephilus marmoratus (Curtis, 1834), Limnephilus rhombicus (Linneaus, 1758), Limnephilus stigma (Curtis, 1834), Phryganea bipunctata (Retzius, 1783) in 2003 Anabolia sp., Athripsodes sp., Cyrnus flavidus (McLachlan, 1878), Ecnomus tenellus (Rambur, 1842), Leptocerus tineiformis (Curtis, 1834), Limnephilus stigma/limnephilus politus (McLachlan, 1865), Limnephilus flavicornis/limnephilus marmoratus, Limnephilus fuscicornis (Rambur, 1842), Mystacides azurea (Linnaeus, 1758), Mystacides longicornis (Linnaeus, 1758), Phryganea bipunctata, Ylodes simulans (Tieder, 1929) in 2004 Anabolia sp. (laevis?), Athripsodes aterrimus (Stephens, 1836), Cyrnus crenaticornis (Kolenati, 1859), Leptocerus tineiformis, Limnephilus borealis (Zetterstedt, 1840)/Grammotaulius nigropunctatus (Retzius, 1783), Limnephilus fuscicornis, Limnephilus marmoratus, Limnephilus rhombicus, Limnephilus sp. (flavicornis/rhombicus), Limnephilus sp. (marmoratus, stigma, flavicornis), Limnephilus sigma, Limnephilus subcentralis (Brauer, 1857), Oecetis furva (Rambur, 1842) Beside I was working on Odonata from the lake Tyrsko and the river Narew, because back home my main interest lies within this taxon. Finally I have to say that I enjoyed my stay. I am glad to come here, to acquire new friends and to broaden my knowledge in any kind, even to learn some Polish. Well at least I tried to. I want to thank Prof. S. Czachorowski, who gave me the possibility to do this work by providing me with binocular, computer, material, information and advice.

6 Str. 6 Te największe chruściki z zasady nie są przedmiotem zainteresowania wędkarzy muchowych w Polsce, gdyż w wodach bieżących występują w niewielkiej ilości. Dotychczas stwierdziłem je w żołądkach ryb tylko z dwóch rzek. Pierwszą z nich jest Łosośna. U pstrągów złowionych w kwietniu w Kuźnicy, tuż poniżej odcinka z prawie stojącą wodą, stwierdziłem trzy larwy. Drugą rzeką jest Gwda koło Lędyczka. U lipieni złowionych jesienią stwierdziłem dotychczas siedem larw, z których pięć należało do gatunku Agrypnia pagetana. Pięć z tych larw było bez domku (czyli zapewne ryby zjadły osobniki, które opuściły swoje schronienie). W Gwdzie, zwłaszcza poniżej Lędyczka, są liczne miejsca z wolnym uciągiem wody, więc zapewne tych chruścików jest tam niemało. Nadmienię także, że jedną pływającą poczwarkę Phryganea grandis stwierdziłem w lipcu 1986 r. w żołądku szczupaka z jeziora Dargin koło Węgorzewa (jako stosunkowo duży owad był w stanie zainteresować tego drapieżcę). Znacznie liczniejszy i ciekawszy materiał zebrałem w wodach Finlandii. Najwięcej chruścików było u ryb złowionych w wodach stojących. U 50 dużych (38-50 cm) lipieni z jeziora Inari w Laponii, złowionych w czerwcu (tuż po zejściu lodu), były aż 242 nieoznaczone larwy. W innych jeziorach lapońskich larwy też występowały regularnie w żołądkach lipieni, choć było ich mniej. Ponadto, u ośmiu lipieni z północnej części Zatoki Botnickiej stwierdziłem 11 larw Agrypnetes crassicornis. U lipieni z jeziora Höytiäinen w Karelii były trzy larwy Phryganea. W wodach bieżących było ich znacznie mniej. W górnym biegu rzeki Tornio (blisko granicy z Norwegią), tuż poniżej jeziora, u ryb złowionych w lipcu stwierdziłem jednego Agrypnia obseleta i trzy pływające poczwarki Agrypnia pagetana. Mój najciekawszy materiał pochodzi z jeziora Valkeisjärvi w południowej Laponii. U 49 siei i jednego dużego pstrąga jeziorowego, złowionych w okresie od maja do czerwca, stwierdziłem dużo chruścików z tej rodziny. Są one wykazane w tab. 1. W powyższych danych interesująca jest obecność wielu wylinek. Zostały one pobrane w okresie wylotu chruścików. Zapewne jako duży obiekt stanowiły atrakcyjny kąsek dla ryb, choć wartość energetyczna wylinek jest niewielka. Generalnie wylinki poczwarek i larw rzadko są zjadane przez ryby. Jeśli już, to głównie owadów o większych wymiarach (np. w rzekach jętek Heptageniidae), albo przez ryby pochodzenia hodowlanego (nie potrafią odróżnić właściwego pokarmu od prawdziwych śmieci). Moje dotychczasowe dane wskazują, że w jeziorach jest to zjawisko nieco częstsze niż w rzekach. Nadmienię też, że w żołądku pstrąga z jeziora Kirakka w północnej Laponii również stwierdziłem dwie wylinki Phryganeidae. Trichopteron Biuletyn Sekcji Trichopterologicznej Chruściki i wędkarze. VIII. Phryganeidae Stanisław Cios Abstract: In Poland these caddis don t attract much attention on the part of the angler. They rarely fall prey to fish in running waters. The author has found only a few larvae in trout and grayling from the rivers Łosośna and Gwda (northern Poland), in sections with slow reaches. Of interest is the fact, that out of seven specimens in Gwda five were without the case. One swimming pupae was found in a pike caught in a lake. These caddis often fall prey to fish in Finnish (mainly Lappish) still waters. In 50 big grayling from Inari there were 242 larvae. In 49 whitefish and one lake trout from Valkeisjärvi also large numbers were found (see table 1). Of interest is the occurrence of many exuviae (though of no energetic value) and females (these are eaten during egg-laying). The relatively small number of pharate adults may indicate that they are not easily available to fish, probably as a result of fast swimming to the water surface. Interesująca jest obecność wielu samic. Zapewne składanie jaj zwiększa ich dostępność dla ryb. Zwraca natomiast uwagę niewielka liczba pływających poczwarek, zwłaszcza w porównaniu do liczby wylinek i imagines. Odbiega to od sytuacji w rzekach, w których poczwarki wielu chruścików stanowią ważny składnik pokarmu ryb. Nie wykluczam, że pływające poczwarki Phryganeidae płyną bardzo szybko ku powierzchni wody, zmniejszając w ten sposób ryzyko pożarcia przez ryby. Tabela 1. Phryganeidae w żołądkach ryb z jeziora Valkeisjärvi (skróty: w wylinki/exuviae, pp pływające poczwarki/pharate adults, im imagines) Table 1. Phryganeidae in the stomachs of 49 whitefish and one trout from Lake Valkeisjärvi (Finland). Sieje Pstrąg Phryganea bipunctata w 69 3 P. bipunctata pp 5 2 P. bipunctata im 2 P. bipunctata im 24 4 Phryganea grandis im 1 P. grandis im 1 Agrypnia obsoleta im 1

7 Rok 5, numer 15 Wyszperane w starych księ gach i nowych Str. 7 Myliłby się ten, kto sądzi, że tylko w starych księgach znajdują się nieaktualne informacje o chruścikach. Niżej fragment z aneksu internetowego do słownika pojęć biologicznych, nobliwego Wydawnictwa Naukowego PWN, (sprawdzane w marcu 2005 r.): chruściki, Trichoptera, rząd kosmopolitycznych owadów uskrzydlonych, reprezentowany przez ok. 6 tysięcy gatunków o niedużych rozmiarach, żyjących w pobliżu zbiorników wodnych. Słownik terminów biologicznych zawiera haseł. Są to krótkie definicje pojęć i terminów odnoszących się do szeroko rozumianej biologii. Zakres tematyczny obejmuje zarówno dyscypliny biologiczne, jak i inne, wywodzące się z biologii (np. nauki rolnicze), związane z nią bądź wykorzystujące jej dorobek (np. geologia). Hasła dotyczą strukturalnych, funkcjonalnych, ewolucyjnych i ekologicznych aspektów życia od jego podstaw molekularnych po społeczeństwa ludzkie, posługujące się wiedzą biologiczną w najrozmaitszych zastosowaniach (np. w medycynie czy w biotechnologii)

8 Str. 8 Trichopteron Biuletyn Sekcji Trichopterologicznej Wpływ krajobrazu zurbanizowanego na kształtowanie się zgrupowań larw chruścików (Trichoptera) na przykładzie Olsztyna i Złocieńca (streszczenie pracy doktorskiej) Effect of Urban landscape on caddisflies assemblages, example from Olsztyn and Złocieniec (Summary of dissertation) Lech Pietrzak The urbanization process is a new and rapid phenomenon. The extension of urbanized landscape causes serious changes in the structure and functioning of natural environment. Synurbization processes and functioning of biocenoses in urbanized landscapes are very interesting. These problems are of great theoretical and practical importance. Therefore urbanized areas arouse interest among many ecologists in the last years. Water invertebrates are the least known group of urban fauna, but they are crucial elements of ecosystems. The aim of this work was to describe how urbanization of a landscape affects caddisflies (Trichoptera). Moreover, the most endangered habitats in the city area were determined and the urbanization of a big and a small city was compared. Usefulness of the applied indices of urbanization and biodiversity was assessed. Złocieniec and Olsztyn were chosen as urbanized areas to study the trichopterofauna of urbanized landscapes. Złocieniec is a small city in the region of West Pomerania (north-western Poland) and Olsztyn is the capital of the Province of Warmia and Mazury (northeastern Poland). Rivers, lakes, ponds, small water bodies and streams inside the borders of the cities were examined (Fig. 1 4, phot. 1 59). The material from Złocieniec was collected by the author from March 1999 to December Material from Olsztyn was collected by the author form May 2001 to December Additionally, the data collected by prof. Czachorowski in Olsztyn from 1983 to 2001 was used larvae and 12 imagines of caddisflies were collected in Złocieniec and 8120 larvae and 256 imagines were collected in Olsztyn. The material from Olsztyn contained 2673 caddis larvae collected by the author and 5447 larvae and 256 adults collected by prof. Czachorowski. Curves of accumulative numbers of species were used for assessment if collected material is representative (Fig. 5-7). The dominance and frequency of found species were calculated. The species diversity (the Shannon- Waver index and the Hurlbert index) and the habitat specificity of fauna (the naturality index) were also calculated. The Bray-Curtis index and the Jaccard index were used to determine the similarities of fauna. Concomitance of species was calculated on the basis of the modified Bray-Curtis index. Correlations between urbanization of water bodies surroundings and the number of species, the species diversity and the naturality of fauna were calculated for assessment of the urbanization impact. They were calculated for the whole fauna of caddisflies, ecological groups and single species. The Spearman correlation coefficient was used. Road density per square kilometre, the ratio of urbanized and non-urbanized areas in the vicinity of water bodies, the urbanization coefficient (U), subjective assessment of urbanization and assessment of anthropopression on shores were used as urbanization indices. Moreover, the fauna of examined cities was compared with fauna of non-urbanized areas (data from literature). The number of species, diversity and habitat specificity of the fauna were compared. T-Student test and the Spearman correlation coefficient were used for calculations. The Jaccard index and modified Bray- Curtis index were used for examination of the similarities between the fauna of examined cities and that of non-urban areas. The results showed that urbanization affects various species and groups of species in different way. The reaction of the fauna depends not only on its environmental characteristic but also on individual features of species. Relations between caddisfly and the urbanization were not observed for the whole caddisflies fauna of examined cities and for most of the species. There were no significant differences between number of species, diversity and habitat specificity of fauna of urbanized and nonurbanized areas. Any relationships between intensity of urbanization and abundance, the number of species, the diversity or the habitat specificity of fauna inside the ex-

9 Rok 5, numer 15 amined cities were affirmed. However, relatively strong positive relations between urbanization and abundance, number of species, diversity and habitat specificity of Hydropsychidae larvae were affirmed. A weak negative impact of urbanization on abundance, the number of species, diversity and habitat specificity of Limnephilus larvae was observed. Moreover, an increase of urbanization intensity caused changes in habitat distribution, decrease in number of species and diversity of stream species. According to the classification of synanthropics forms most of the caddisflies should be numbered among apparent synanthrops and hydropyschids among semisynanthrops. Probably the conditions of urbanized landscapes do not differ from their surroundings for many species of caddisflies because the latter areas are transformed by human activity (e.g. rural landscapes). Moreover, the cities can act as a temperature- or a light-trap for flying insects. Therefore no urbanization impact was observed on the Trichoptera, as a whole, and on a large part of species. Increase of amount of suspended matter in the urban rivers and acceleration of current could play a Str. 9 positive role for some filtrators, e.g. hydropsychids. The most endangered habitats in the city areas are sensitive habitats (fens, dystrophic waters) and smallsized waters (small water bodies, streams). Substitute habitats were found for species connected with most types of waters (lakes, rivers, streams, temporary water bodies). The fauna of caddisflies is quite plastic and has the ability to regenerate if environmental conditions are favorable. The results showed that the larger city (Olsztyn) did not affect caddisflies more strongly that the smaller one (Złocieniec). Inside large cities quite a big habitat diversity could be preserved. It may be favorable for the existence of a large number of species. The Shannon-Weaver index (H ) and Hurlbert index (PIE) gave almost the same results. So it is not important which index is applied as index of biodiversity. The ratio of urbanized and non-urbanized areas in the close vicinity of water bodies was the best urbanization indicator. Sometimes subjective assessments based on terrain observations could be better than objective ones. Urbanizacja to proces młody i gwałtowny w skali geologicznej. Powstanie krajobrazu zurbanizowanego prowadzi do poważnych zmian w strukturze i funkcjonowaniu środowiska. Dostosowywanie się (synurbizacja) i funkcjonowanie biocenoz w tych specyficznych środowiskach są niezwykle ciekawymi kwestiami. Ich wyjaśnienie ma duże znaczenie poznawcze i praktyczne, dlatego obszary miejskie budzą coraz większe zainteresowanie ekologów i biologów. Tymczasem wodne bezkręgowce, bardzo ważny element naturalnych ekosystemów, są najsłabiej poznaną grupą zwierząt zasiedlających miasta. Celem pracy było określenie, jak urbanizacja krajobrazu wpływa na faunę chruścików (Trichotpera). Ponadto podjęto próbę wskazania środowisk szczególnie narażonych na zniszczenie w trakcie urbanizacji oraz środowisk pełniących rolę refugiów dla różnych grup chruścików, a także porównano wpływ urbanizacji na trichopterofaunę dużego i małego miasta. W pracy oceniono także przydatność przyjętych wskaźników urbanizacji i różnorodności gatunkowej. Do badań nad trichopterofauną obszarów miejskich wybrano niewielkie miasto Złocieniec (woj. zachodniopomorskie) i miasto wojewódzkie Olsztyn (woj. warmińsko-mazurskie). Badaniami objęto znajdujące się w granicach miast rzeki, jeziora, stawy, drobne zbiorniki i strumienie (Ryc. 1-4, fot. 1-59). W Złocieńcu materiał zbierany był od marca 1999 r. do października 2002 r. W Olsztynie badania własne prowadzono od maja 2001r. do października 2002 r. Ponadto uwzględniono dane archiwalne zebrane przez prof. Czachorowskiego w Olsztynie, w latach W Złocieńcu złowiono 4834 larwy chruścików i 12 osobników dorosłych. Z terenu Olsztyna pochodzi 8120 larw i 256 imagines Trichoptera (5447 larw i 256 imagines z badań Katedry Ekologii i Ochrony Środowiska oraz 2673 larwy z badań własnych). Reprezentatywność materiału określono za pomocą kumulatywnych krzywych liczby gatunków (Ryc. 5-7). Na podstawie zebranego materiału wyznaczono dominację i frekwencję poszczególnych gatunków. Określono różnorodność gatunkową (współczynniki Shannona-Weavera - H i Hurlberta - PIE) oraz specyficzność ekologiczną fauny (współczynniki naturalności - Wn). Podobieństwa faunistyczne analizowano w ujęciu jakościowym (formuła Jaccarda) i ilościowym (formuła Bray-Curtisa). Współwystępowanie gatunków wyznaczono w oparciu o zmodyfikowaną formułę Bray- Curtisa. Dla określenia wpływu urbanizacji na faunę chruścików analizowano korelacje między urbanizacją otoczenia zbiornika a liczbą gatunków, różnorodnością gatunkową, specyficznością siedliskową oraz liczebnością poszczególnych gatunków i grup gatunków. Do analizy wykorzystano współczynnik korelacji Spearman a (r s ). Jako wskaźniki presji urbanizacyjnej zastosowano długość ulic na kilometr kwadratowy, udział powierzchni zurbanizowanej w strefie otaczającej zbior-

10 Str. 10 Trichopteron Biuletyn Sekcji Trichopterologicznej nik, współczynnik urbanizacji (U), subiektywną ocenę urbanizacji otoczenia oraz ocenę antropopresji na brzeg zbiornika. Ponadto aby ocenić wpływ urbanizacji, trichopterofaunę badanych miast zestawiono z fauną obszarów niezurbanizowanych. Porównywano liczbę gatunków, różnorodność gatunkową i specyficzność siedliskową fauny. Do analizy wykorzystano test tstudenta i współczynnik korelacji Spearman a (r s ). Na podstawie danych literaturowych, wyliczono również podobieństwa faunistyczne między badanymi miastami i zbiornikami a obszarami pozmiejskimi (formuła Jaccarda i zmodyfikowana formuła Bray-Curtisa). Uzyskane wyniki wskazują, że urbanizacja wpływa różnie na różne gatunki i grupy gatunków. Reakcja zależy nie tylko od cech środowiska, ale także od indywidualnych cech gatunkowych. Na poziomie rzędu i w przypadku większej części gatunków nie zaobserwowano zależności między stopniem urbanizacji a trichopterofauną. Nie występowały istotne różnice między liczbą gatunków, różnorodnością gatunkową i specyficznością fauny badanych miast i obszarów pozamiejskich. Nie stwierdzono także zależności między liczebnością, liczbą gatunków, różnorodnością gatunkową i specyficznością fauny a presją urbanizacyjną na terenie badanych miast. Stwierdzono natomiast stosunkowo silną, pozytywną zależność między wzrastającą urbanizacją a liczebnością, liczbą gatunków, różnorodnością i specyficznością larw Hydropsychidae. Ponadto zaobserwowano słaby, negatywny wpływ urbanizacji i przekształceń strefy brzegowej zbiorników na liczebność, liczbę gatunków, różnorodność i specyficzność larw z rodzaju Limnephilus sp. Prawdopodobnie wzrost urbanizacji wpływał na spadek liczby gatunków i różnorodności gatunków typowych dla strumieni oraz zmiany w ich rozmieszczeniu siedliskowym. Według klasyfikacji form synantropijnych chruściki w większości należałoby więc zaliczyć do kategorii synantropów pozornych, natomiast rodzinę Hydropsychidae do kategorii półsynantropów. Być może w przypadku dużej części chruścików warunki środowiskowe krajobrazów zurbanizowanych nie różnią się istotnie od otaczających je terenów, które również są przekształcone antropogenicznie. Ponadto miasta prawdopodobnie stanowią pułapkę świetlno-termiczną, w którą zwabiane są imagines Trichoptera. Dlatego nie zaobserwowano wpływu urbanizacji na znaczną część gatunków i na poziomie rzędu. Zwiększona ilość zawiesiny w rzekach miast i przyspieszenie nurtu zwężonych cieków mogą sprzyjać niektórym filtratorom, np. Hydropsychidae. Na terenach miast szczególnie narażone na zniszczenia są środowiska wrażliwe, zagrożone w skali całego regionu geograficznego (torfowiska, zbiorniki dystroficzne) oraz zbiorniki niewielkich rozmiarów (drobne zbiorniki, strumienie). W przypadku fauny związanej z większością typów zbiorników znaleziono środowiska o charakterze refugiów. Świadczy to o plastyczności fauny i zdolności do jej regeneracji w sprzyjających warunkach środowiska. Uzyskane wyniki nie wskazują, by duże miasto silniej oddziaływało na trichopterofaunę niż niewielka miejscowość. W granicach większych miast może zachować się duża różnorodność środowisk, co może stwarzać warunki dla egzystencji dużej liczbie gatunków. Współczynnik Shannona-Weavera (H ) i Hurlberta (PIE) dawały niemal te same wyniki. Nie miało więc znaczenia, który z nich był stosowany. Spośród opracowanych wskaźników urbanizacji najlepiej sprawdziło się określenie udziału powierzchni zurbanizowanej w bliższym otoczeniu zbiornika. Czasem subiektywne oceny, oparte na obserwacjach terenowych mogą sprawdzać się lepiej niż oceny obiektywne.

11 Rok 5, numer 15 Str. 11 Dzień chruścika 2004 Jak zwykle 11 grudnia... Seminarium prowadził Lech Pietrzak Program: S. Czachorowski wprowadzenie (aperitif) M. Veith, E. Brulińska Historia o chruścikach, studentach i gorzelni M. Madalińska Trichoptera drobnych zbiorników wodnych okolic Butryn M. Kosztowny, K. Jurołajć Zmiany w faunie chruścików miejskich N. Wissig Lake Redykajny - Variation in species of Trichoptera between 1989 and 2003/2004 M. Skrzypczak Crunoecia irrorata jedyny taki chruścik S. Czachorowski historia Koła i plany na przyszłość Dyskusja przy napojach wabiących (Baccalarium) a potem nocne loty chruścików do światła A niżej kilka wspominkowych zdjęć:

12 Zaproszenie na obronę pracy doktorskiej Dziekan i Rada Wydziału Biologii UWM w Olsztynie zapraszają na publiczną obronę rozprawy doktorskiej mgr Lecha Pietrzaka pt. Wpływ krajobrazu zurbanizowanego na kształtowanie się zgrupowań larw chruścików (Trichoptera) na przykładzie Olsztyna i Złocieńca. Obrona odbędzie się 31 marca 2005 r. o godz w Sali nr 005 w Collegium Biologiae. Promotor: dr hab. Stanisław Czachorowski prof. UWM, Recenzenci: prof. dr hab. Aleh Aleksandrowich, prof. dr hab. Andrzej Giziński. W jakim to języku? zdravim Vas, Stanislaw Czachorowski Volam sa Gabriella Toth, som PhD student na Univerzity of Debrecen, Hungary a skumam vazky, zaujima ma ich ekologia, ocharana. Rada by som sa viac dozvedela o Vasich publikaciach (Vas internetovy server ma problemy), poprosila by som o poslanie nasledujucich vedeckych prac: ( ) Nie wiem, w jakim języku list ten został napisany (może po słowacku?), ale wszystko jest zrozumiałe. I to jest najfajniejsze. Widać, że o chruścikach i innych owadach wodnych można dogadać się nawet nie znając wszystkich języków. Atlas chruścików Polski? Glyphotaelius pellucidus (for. E. Serafin) Pojawia się potrzeba przygotowania klucza (atlasu) do oznaczania imagines po skrzydłach z uwzględnieniem kształtu i ubarwienia. Byłoby to wielkie ułatwienie przy oznaczaniu zbiorów suchych oraz umożliwiałoby identyfikowanie chruścików przyżyciowo. Obok zeskanowany przez Edytę Serafin Glyphotaelius pellucidus. Jest to zapowiedź szerszego opracowania jakie w odcinkach ukazywać się będzie na łamach Trichopterona. Służyć będzie także fotografom amatorom w rozpoznaniu gatunków na zdjęciach. Biuletyn wydają: Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM w Olsztynie oraz Polskie Towarzystwo Entomologiczne (Sekcja Trichopterologiczna). Redaguje zespół: Stanisław Czachorowski (Olsztyn, redakcja i skład). Stanisław Cios (Warszawa) Paweł Buczyński (Lublin) Tomasz Majewski (Olsztyn) Lech Pietrzak (Olsztyn) Edyta Serafin (Lublin) Witold Szczepański (Olsztyn) Adres redakcji: Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Plac Łódzki 3, Olsztyn Tel. (89) Fax. (89) czachor@moskit.uwm.edu.pl Strony www: