Wojciech Szczerba A Bóg będzie wszystkim we wszystkim Apokatastaza Grzegorza z Nyssy Tło, źródła, kształt koncepcji

Transkrypt

1 Otwarte Referarium Filozoficzne 3, L153-L154 (2010) Recenzja książki: Wojciech Szczerba A Bóg będzie wszystkim we wszystkim Apokatastaza Grzegorza z Nyssy Tło, źródła, kształt koncepcji Szymon Koska Zagadnienie wiecznego powrotu, zarówno w filozofii jak i teologii, budzi wiele emocji i nadziei. Z tego względu warto zwrócić uwagę na wydaną przez jezuickie Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy książkę Wojciecha Szczerby, «A Bóg będzie wszystkim we wszystkim...» Apokatastaza Grzegorza z Nyssy. Tło, źródła, kształt koncepcji [1]. Autor jest rektorem Wyższej Szkoły Ewangelikalnej we Wrocławiu, gdzie wykłada patrologię i prowadzi zajęcia z języka greckiego. Wśród swoich zainteresowań wymienia przede wszystkim filozofię wczesnochrześcijańską. W omawianej pozycji kontynuuje badania poświecone problemowi apokatastazy podjęte w jego wcześniejszej książce [2]. Jak można się dowiedzieć już z opisu na okładce, teoria wiecznego powrotu, czyli przywrócenia pierwotnego nieskażonego stanu tego, co istnieje, po raz pierwszy w myśli greckiej pojawiła się u jońskich filozofów natury, Heraklita i Empedoklesa. Aby opowiedzieć i kompetentnie przedstawić myśl Grzegorza z Nyssy, Szczerba sięga do najgłębszych źródeł, by następnie ukazać kolejne fazy adaptacji tej idei w świecie kultury greckiej i helleńskiej. Nieuchronnie pisarze chrześcijańscy i Ojcowie Kościoła musieli się z tą myślą zmierzyć i skonfrontować jej przesłanie z biblijną wizją dziejów świata i ludzkości. Nie było to zadanie łatwe i wymagało potęgi umysłowej Orygenesa, by ująć te dwa źródła w spójny system myślowy. Akceptacja i adaptacja wizji Orygenesa miała też swój dramatyczny przebieg, o czym autor szczegółowo pisze. W centrum rozważań autora pozostaje jednak apokatastaza w ujęciu św. Grzegorza z Nyssy. W odróżnieniu od nauczania Orygenesa, poglądy św. Grzegorza w tej kwestii nie zostały przez II Sobór Konstantynopolitański z 553 r. uznane za niezgodną z ortodoksją niepodzielonego Kościoła i nie zostały potępione. Do myśli św. Grzegorza dwołuje się wielu współczesnych teologów prawosławnych, szczególnie tych z rosyjskiej emigracji porewolucyjnej, jak również przedstawiciele teologii zachodniej, spośród których wymienić wypada tu przede wszystkim Hansa Ursa von Balthasara i Karla Bartha. Książka Wojciecha Szczerby została podzielona na cztery wyraźnie oddzielone części. Każda z nich stanowi swoistą całość i można się z nimi zapoznawać w zasadzie oddzielnie 1 Niewątpliwie jest to duża zaleta dla czytelnika szukającego określonych informacji. Natomiast dla kogoś studiującego książkę od deski do deski zbyt wiele fragmentów wydaje się być znajomymi z poprzednich akapitów. Co oczywiście zupełnie nie umniejsza wartości naukowej i popularyzatorskiej tego opracowania. W każdej z części autor opowiada z wielką erudycją, wnikliwością i kompetencją o kolejnych logicznie wynikających z założonego układu, problemach. Przed przystąpieniem do szczegółowego przedstawienia apokatastazy według Grzegorza z Nyssy, Wojciech Szczerba wgłębia się w strukturę myślową wizji teologiczo-filozoficznej świata i człowieka u jego poprzedników. Można powiedzieć, iż bohaterką pierwszej części, gdzie przedstawiono przestrzeń ideii określanych jako apokatastaza, jest myśl grecka, prezentowana przez joń- 1 Pełny obraz na który składają się liczne materiały źródłowe, omówienie kształtu koncepcji apokatastazy u poprzedników św. Grzegorza z Nyssy i wreszcie obszerne opracowanie podejścia reprezentowanego przez samego św. Grzegorza uzyska się jednak tylko po przestudiowaniu całości dzieła. c ORF ISSN

2 L154 Szymon Koska ORF 3, L153-L154 (2010) skich filozofów przyrody, Heraklita z Efezu, Empedoklesa z Akragantu, stoików, pitagorejczyków oraz z Platonem i Plotynem na czele. Chrześcijańską myśl reprezentują aleksandryjczycy Klemens Aleksandryjski i przede wszystkim Orygenes, wielki teolog czasu poszukiwań teologicznych. W nim, jak w soczewce, skupia się myśl filozoficznoreligijna czasów chrześcijańskich, aż do pierwszych soborów ekumenicznych. Druga część jest dużo bardziej dramatyczna. Da się tu prześledzić krytycznie i obiektywnie przedstawione losy idei wiecznego powrotu u następców chrześcijańskiego filozofa i teologa. Wojciech Szczerba przedstawia koncepcje wiecznego powrotu w interpretacji, nie mniej ważnych dla teologii, postaci takich jak Pierius, Grzegorz Cudotwórca, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Dydym Ślepy, Ewagriusz z Pontu i oczywiście Metody z Olimpu. Można powiedzieć, iż Metody z Olimpu stał się główną postacią dramatu w tak zwanej sprawie Orygenesa. Autor szczegółowo analizuje argumenty adwersarzy i w ostatecznych konkluzjach daje wystarczającą ilość materiału, by czytelnik wyrobił sobie własne zdanie na temat opisywanej kontrowersji. Dwie pierwsze części książki omawiają więc jak każe oczekiwać sam tytuł rozprawy tło, źródła, kształt koncepcji. Natomiast część trzecia ukazuje tło myślowe apokatastazy u samego Grzegorza z Nyssy. Czyni to w podobnej konwencji, co i dwie poprzednie. Konstrukcja rozprawy jest idealnym przykładem ukazującym, jak wiele trzeba przemyśleć, przez ile warstw różnych koncepcji i ich znaczeń się przebić, by kompetentnie przedstawić wyodrębnione ze spuścizny św. Grzegorza zagadnienie apokatastazy na zaledwie 39 stronach,składających się na czwartą i ostatnią część książki. Analizując omawianą pozycję należy podkreślić, iż autor jednoznacznie nakreśla zakres swoich badań jak i metodę. Czytelnik, który chciałby czegoś więcej się dowiedzieć, jest ukierunkowany przez liczne i solidnie opracowane przypisy. Dzięki nim może rozpocząć samodzielną przygodę z filozofią i teologią czasów wczesnochrześcijańskich. Wojciech Szczerba wyraźnie ukazuje, które zagadnienia, jakkolwiek wiążące się z tematem, wykraczają poza ramy jego opracowania. Tak jest, gdy chodzi o problem wolnej woli, czy zagadnienie łaski, terminologicznie wzięte z tradycji agustyńskiej a nie odpowiadające adekwatnie terminologii Wschodnich Ojców Kościoła. Autor krytycznie i kompetentnie analizuje myśl Grzegorza z Nyssy, starając się nie narzucać swoich subiektywnych odczytań. Jednak nie ustrzegł się tego w trudnym pytaniu o wolną wolę i miejsce szatana w ostatecznie zrealizowanym powrocie wszystkiego ku Bogu (str. 303, przypis 499 nn). Pozostaje pytaniem otwartym, czy nieposiadający składnika wolnej woli zwanego ἐλευχερία (eleutheria) szatan będzie tak samo doprowadzony do jedności z Bogiem jak człowiek? Podsumowując wypada stwierdzić, iż książka Wojciecha Szczerby stanowi doskonałą ilustrację znanego powiedzenia Bernarda z Chartres, które zyskało ogromny rozgłos w średniowieczu: Jesteśmy karłami, którzy wspięli się na ramiona olbrzymów. W ten sposób widzimy więcej i dalej niż oni, ale nie dlatego, żeby wzrok nasz był bystrzejszy lub wzrost słuszniejszy, ale dlatego, iż oni dźwigają nas w górę i podnoszą o całą swoją gigantyczną wysokość. (Por. Jacques le Goff [3, str. 25]) Lektura nowej książki Wojciecha Szczerby przybliża nam tych olbrzymów, na ramionach których św. Grzegorz stał. Rzecz jasna, dostajemy przy tym do rąk materiały i wskazówki niezbędne do pełnego zrozumienia koncepcji św. Grzegorza z Nyssy. Przejrzysta staje się także konstrukcja jego myśli filozoficzno-teologicznej. Bibliografia [1] W. Szczerba, «A Bóg będzie wszystkim we wszystkim...» Apokatastaza Grzegorza z Nyssy. Tło, źródła, kształt koncepcji (WAM, 2008). 388 stron. [2] W. Szczerba, Koncepcja wiecznego powrotu w myśli wczesnochrześcijańskiej (Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2001). [3] J. le Goff, Inteligencja w wiekach średnich (Warszawa 1966). Tłum. Eligia Bąkowska. ISSN c ORF 2010

3 Otwarte Referarium Filozoficzne 3 (2010) Od Redakcji 1 1 ORF 3: Sprawy Ostateczne Życie, śmierć i co dalej? Poglądy Greków i Celtów Bibliografia Artykuły i Eseje Historia i idee neurocentrycznych koncepcji śmierci człowieka Robert Roczeń 5 1 Wstęp Kalendarium wydarzeń Neurocentryczne koncepcje śmierci człowieka Neuropsychologiczne korelaty zjawisk psychicznych Stanowiska analityczne Śmierć mózgu wyższego (półkul mózgowych) Śmierć pnia mózgu Śmierć całego mózgu Podsumowanie Bibliografia Wieloznaczność śmierci w kontekście przemian jej rozumienia w myśli chrześcijańskiej Andrzej Dańczak 21 1 Wstęp Tradycyjne chrześcijańskie rozumienie Powszechność prawa śmierci Śmierć w perspektywie pełni antropologicznej Ambiwalencja śmierci Podsumowanie Bibliografia Zagadnienie śmierci człowieka w kontekście megaparadygmatu ewolucjonistycznego Adam Świeżyński 31 1 Wstęp Sposób ujmowania śmierci we współczesnej teologii Megaparadygmat ewolucjonistyczny Propozycja zmiany paradygmatu w teologicznym rozumieniu śmierci Zakończenie Bibliografia

4 Nauka o Wcieleniu i Odkupieniu u św. Anzelma z Canterbury Tadeusz Grzesik 45 1 Wstęp Metoda teologiczna Anzelma Kontekst historyczny krótki zarys zagadnienia Chrystologia Anzelma jako podstawa jego soteriologii Próba wyjaśnienia racji Wcielenia niechrześcijanom Czego uczy Anzelm wierzących? Podsumowanie Bibliografia Zbawienie powszechne w filozofii N. A. Bierdiajewa Jan Krasicki 69 1 Wstęp: Prawda prawosławia i powszechne zbawienie Pamięć Raju i problem Piekła Wolność i ocalenie wolności Wolność i Piekło Piekło, diabeł i czas Zbawienie bez resentymentu ( Poza dobrem i złem ) Zbawienie jako rozkwit wolności Raj, czyli wolność poza dobrem i złem Powszechne zbawienie a zasada odpowiedzialności Bierdiajew i rzeczy ostateczne (zamiast podsumowania) Bibliografia Źródła nadziei powszechnego zbawienia Robert M. Rynkowski 83 1 Wstęp Nadzieja powszechnego zbawienia w źródłach teologicznych Pismo Święte Ojcowie Kościoła Magisterium Kościoła Inne źródła nadziei powszechnego zbawienia Chrześcijański realizm Trynitarna wizja Boga Zakończenie Bibliografia Jak pogodzić pewność zbawienia wszystkich i groźbę potępienia niektórych Jarek Dąbrowski 97 1 Wstęp Szkic rozumowania Kluczowe pojęcia Wieczność Ja, osoba i osobowość Sprawiedliwość, kara, odpowiedzialność Wolność woli i natura stworzenia Dobro i zło Model apokatastazy Czy apokatastaza zaprzecza wierze katolickiej Wolność woli Sprawiedliwość Boga

5 5.3 Motywacja do nieczynienia zła Biblia mówi o wiecznym piekle Potępienie przez Kościół Dlaczego nie można odrzucić apokatastazy Wiara czy nadzieja? Podsumowanie Bibliografia Co się dzieje ze zwierzętami po śmierci? Refleksje na bazie teorii tomistycznej Remigiusz Kalski SJ Wstęp Słów kilka o substancjalizmie Czy dusze zwierzęce mogą istnieć samoistnie? Skąd się biorą dusze zwierzęce? Na czym polega więź formy substancjalnej ze strukturami ciała? Czy racjonalność przynależy do zjawisk niematerialnych? Co się dzieje ze zwierzętami po śmierci? Zakończenie Bibliografia Esej: Długa droga do światowego etosu religie szansą czy przeszkodą Stanisław Obirek 143 Bibliografia Listy do Redakcji i Recenzje Książek Recenzja: Hans Urs von Balthasar Eschatologia w naszych czasach Łukasz Łukasiak L149 Bibliografia L151 Recenzja: Wojciech Szczerba «A Bóg będzie wszystkim we wszystkim...» Apokatastaza Grzegorza z Nyssy. Tło, źródła, kształt koncepcji Szymon Koska L153 Bibliografia L154 English Translation of Abstracts and Tables of Contents E157

6 Zasady nadsyłania manuskryptów Manuskrypty należy wysłać do Warto wcześniej skontantować się z nami. Należy podać imię, nazwisko i adres elektroniczny autora, oraz ewentualnie stronę internetową i adres, jeśli mają być one opublikowane. Jeśli adres elektroniczny jest zastrzeżony, proszę to zaznaczyć. Dopuszczalne (choć nie zalecane) jest podpisanie opublikowanego tekstu pseudonimem. W każdym przypadku Redakcja musi znać prawdziwe dane osobowe autora. item Termin nadsyłania manuskryptów do Referarium 4 upływa 1 czerwca Warunki, jakie musi spełniać manuskrypt Redakcja przyjmuje regularne Artykuły, Eseje, Recenzje książek, oraz Listy do Redakcji. List do Redakcji jest krótkim, nieformalnym komentarzem do opublikowanego artykułu. Temat Artykułu musi być zgodny z tematem danego zeszytu. Temat Referarium 4 brzmi: Ja a świat. Nauki kognitywne, neuroteologia, świadomość, qualia, język. Artykuł musi posiadać streszczenie o długości około 120 słów, podające: (1) cel opracowania; (2) najważniejsze założenia, tezy i wnioski; (3) konsekwencje tych wniosków. Artykuł musi być podzielony na: Wstęp, zatytułowane części, oraz Podsumowanie. Celem Wstępu jest wprowadzenie czytelnika w tematykę. Wstęp powinien krótko wspomnieć o celu opracowania, przedstawić problem i wyjaśnić, na czym polegają trudności i co ważnego zostanie osiągnięte po ich pokonaniu. Ważny jest też krótki przegląd opinii zazwyczaj wyrażanych na omawiany temat. Przegląd ten należy opatrzyć odnośnikami do bibliografii. W Podsumowaniu prosimy przypomnieć rozważane zagadnienie, sposób jego analizy i cel pracy, pozbierać najważniejsze wnioski i skomentować konsekwencje dla tematu Referarium. Format Eseju jest nieformalny, ale Esej powinien zawierać streszczenie. Zadanie przełumaczenia streszczeń i spisów treści na angielski można pozostawić Redakcji. Listy do Redakcji i Recenzje nie są dzielone na części ani nie posiadają streszczenia. Pozycje bibliograficzne proszę ponumerować i odnosić się do nich w tekście za pomocą numerów umieszczonych w nawiasach kwadratowych. Każda pozycja bibliograficzna musi mieć przynajmniej jeden odnośnik w tekście. Proszę podawać pełne tytuły przytaczanych prac. Bieżące komentarze do tekstu proszę umieszczać w przypisach na dole strony. Recenzje i prawa autorskie Wszystkie Artykuły są recenzowane, zazwyczaj przez dwóch niezależnych recenzentów. Recenzje są anonimowe: recenzent nie zna nazwiska autora, autor nie zna nazwiska recenzenta. Listy do Redakcji nie są recenzowane. Listy spełniające powyższe warunki są przyjmowane. Autorzy udzielają Referarium wszystkich praw do publikowania manuskryptu. Autorzy zachowują prawo do publikowania dowolnej wersji manuskryptu gdzie indziej, pod warunkiem podania w publikacji odnośnika bibliograficznego do oryginalnego artykułu w Referarium.