WOLNOŚĆ PRASY A OCHRONA PRYWATNOŚCI OSÓB WYKONUJĄCYCH DZIAŁALNOŚĆ PUBLICZNĄ

Transkrypt

1

2 WOLNOŚĆ PRASY A OCHRONA PRYWATNOŚCI OSÓB WYKONUJĄCYCH DZIAŁALNOŚĆ PUBLICZNĄ PROBLEM ROZSTRZYGANIA KONFLIKTU ZASAD Zofia Zawadzka Warszawa 2013

3 Stan prawny na 1 marca 2013 r. Recenzent Prof. dr hab. Ewa Nowińska Redakcja serii Janusz Barta Ryszard Markiewicz Alicja Pollesch Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Ewa Wysocka Opracowanie redakcyjne Julia Genusa Układ typograficzny Marta Baranowska Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na POLSKA IZBA KSI KI Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN ISSN Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

4 Spis treści Wykaz skrótów / 11 Wprowadzenie / 15 Rozdział I Wolność prasy i prawo do prywatności jako zasady prawa / Uwagi ogólne / Pojęcie, charakter prawny i znaczenie zasad prawa w świetle polskiej doktryny / Teoretycznoprawne koncepcje zasad prawa w poglądach H.L.A. Harta, R. Dworkina i R. Alexy'ego / Koncepcja reguł pierwotnych i wtórnych H.L.A. Harta / Koncepcja zasad prawa w filozofii R. Dworkina / Zasady prawa jako normy optymalizacyjne w koncepcji R. Alexy'ego / Wolność prasy i prawo do prywatności jako zasady prawa / Prawo do prywatności i wolność prasy jako prawa i wolności konstytucyjne / 53 Rozdział II Wolność prasy i prawo do prywatności w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz w porządku prawnym Niemiec i Polski / Uwagi ogólne / Wolność wypowiedzi prasowej w świetle art. 10 EKPC / Wolność prasy w orzecznictwie ETPC / Funkcje wolności prasy w świetle orzecznictwa ETPC / Wolność prasy w prawie niemieckim / 71 5

5 Spis treści Gwarancje wolności prasy w prawie niemieckim / Funkcje wolności prasy w prawie niemieckim / 74 Wolność prasy w prawie polskim / Wolność prasy w Konstytucji RP / Funkcje wolności prasy w prawie polskim / Wolność prasy w świetle ustawy Prawo prasowe / Pojęcie prasy w ustawie Prawo prasowe / 89 Rozdział III Prawo do prywatności w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz w porządku prawnym Niemiec i Polski / Uwagi ogólne / Pojęcie i przedmiot ochrony prawa do prywatności na gruncie EKPC i w orzecznictwie ETPC / Prawo do poszanowania życia prywatnego na gruncie art. 8 EKPC / Pojęcie i zakres ochrony życia prywatnego w świetle orzecznictwa ETPC / Niemieckie koncepcje doktrynalne dotyczące rozumienia prawa do prywatności / Pojęcie prawa do prywatności na gruncie Konstytucji RP i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego / Pojęcie i przedmiot ochrony prawa do prywatności w polskim prawie cywilnym / Charakter prawa do prywatności w świetle art. 23 k.c. / Koncepcja sfer i ochrona sfery intymności w polskiej doktrynie i orzecznictwie / Przedmiot ochrony prawa do prywatności w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych / 138 Rozdział IV Prawo do prywatności osób wykonujących działalność publiczną / Uwagi ogólne / 142 Ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną w orzecznictwie ETPC / 145 6

6 Spis treści Prawo do prywatności osób historii współczesnej w niemieckiej doktrynie i judykaturze / Absolutne osoby historii współczesnej i zakres ochrony ich prywatności / Względne osoby historii współczesnej / Krytyka podziału na absolutne i względne osoby historii współczesnej / 164 Ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną w prawie polskim / Osoba wykonująca działalność publiczną a osoba publiczna / Osoba wykonująca działalność publiczną a osoba pełniąca funkcje publiczne / Osoba wykonująca działalność publiczną a osoba powszechnie znana / Zakres prawa do prywatności osób wykonujących działalność publiczną / 194 Rozdział V Sposoby rozstrzygania konfliktu zasad: wolność prasy a ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną / Uwagi ogólne / Zasada proporcjonalności w procesie rozstrzygania konfliktu zasad / Zastosowanie zasady proporcjonalności w relacjach horyzontalnych / Przesłanki zasady proporcjonalności / Wymóg konieczności dokonywania ograniczeń / Zakaz naruszania istoty praw i wolności / Zasada proporcjonalności w ograniczaniu prawa do prywatności osób pełniących funkcje publiczne w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego / Teoretycznoprawne koncepcje rozstrzygania konfliktu zasad / Metoda rozstrzygania konfliktu zasad według R. Dworkina / Metoda ważenia konkurujących zasad według R. Alexy'ego / 227 7

7 Spis treści Sposób rozstrzygania konfliktu między wolnością prasy a prawem do prywatności w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka / 234 Sposoby rozstrzygania konfliktu zasad w poglądach niemieckiej doktryny i judykatury / 244 Metoda rozstrzygania konfliktu zasad w polskiej doktrynie i orzecznictwie / 254 Rozdział VI Kryteria rozstrzygania konfliktu między wolnością prasy a prawem do prywatności w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i sądów krajowych na przykładzie Niemiec i Polski / Uwagi ogólne / 263 Wkład informacji w debatę publiczną jako okoliczność decydująca dla rozstrzygania konfliktu zasad w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka / Rodzaj ujawnionych informacji z prywatnej sfery życia / Inne okoliczności istotne przy ocenie wkładu informacji w debatę publiczną / 273 Rozstrzyganie konfliktu między wolnością prasy a prawem do prywatności w niemieckiej doktrynie i orzecznictwie / Stanowisko sądów niemieckich przed orzeczeniem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Von Hannover v. Niemcy / Zmiana stanowiska sądów niemieckich po orzeczeniu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Von Hannover v. Niemcy / 282 Zmodyfikowana koncepcja ochrony w orzecznictwie Bundesgerichtshof i Bundesverfassungsgericht / 287 Ocena zmodyfikowanej koncepcji ochrony w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach Von Hannover v. Niemcy (II) i Axel Springer AG v. Niemcy / 296 Rozstrzyganie konfliktu między wolnością prasy a prawem do prywatności w poglądach polskiej doktryny i orzecznictwa / Kryterium bezpośredniego związku publikowanej informacji z działalnością publiczną / 299

8 Spis treści 4.2. Inne okoliczności wpływające na ocenę dopuszczalności naruszenia prywatnej sfery życia osoby wykonującej działalność publiczną / 306 Rozdział VII Interes publiczny jako decydujące kryterium rozstrzygania konfliktu: wolność prasy a ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną / Uwagi ogólne / Pojęcie interesu w naukach prawnych / Interes publiczny a interes społeczny / Interes publiczny a interes prywatny / 323 Pojęcie interesu publicznego w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego / 325 Pojęcie interesu publicznego w ustawodawstwie polskim dotyczącym ochrony dóbr osobistych / Pojęcie interesu społecznego w świetle prawa karnego materialnego i procesowego / Ważny interes publiczny jako negatywna przesłanka zabezpieczenia roszczeń w sprawach przeciwko środkom społecznego przekazu na gruncie kodeksu postępowania cywilnego / 341 Działanie w obronie interesu publicznego jako okoliczność wyłączająca bezprawność naruszenia prywatności przez prasę / Zakres przedmiotowy informacji publikowanych w interesie publicznym na gruncie orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka / 349 Ujęcie interesu publicznego w orzecznictwie sądów niemieckich / 353 Działanie w uzasadnionym interesie publicznym jako decydujące kryterium rozstrzygania konfliktu między wolnością prasy a prawem do prywatności osób wykonujących działalność publiczną w orzecznictwie sądów polskich / 358 Zakończenie / 367 9

9 Spis treści Bibliografia / 401 Akty normatywne / 425 Orzecznictwo / 427

10 Wykaz skrótów Źródła prawa BGB EKPC GG k.c. k.k. Konstytucja RP k.p.c. k.p.k. Bürgerliches Gesetzbuch z dnia 18 sierpnia 1896 r. (BGBl. I S. 42, ber. S und BGBl. I 2003 S. 738) Konwencja z dnia 4 listopada 1950 r. o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland z dnia 23 maja 1949 r. (BGBl. S. 1), ostatnio zmieniona ustawą z dnia 21 lipca 2010 r. (BGBl. I S. 944) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) 11

11 Wykaz skrótów KUG pr. aut. pr. pras. UrhG Gesetz betreffend das Urheberrecht an Werken der bildenden Künste und der Photographie z dnia 9 stycznia 1907 r. (Kunsturhenerrechtsgesetz) ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.) Gesetz über Urheberrecht und verwandte Schutzrechte z dnia 9 września 1965 r. (Urheberrechtsgesetz) Czasopisma, publikatory, zbiory orzeczeń AfP Apel.-W-wa AUWr PPiA AUWr Prawo BGBl. CzPKiNP D.R. Dz. U. EPS GRUR GRUR Int HRLJ Zeitschrift für Medien- und Kommunikationsrecht Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie Acta Universitatis Wratislaviensis Przegląd Prawa i Administracji Acta Universitatis Wratislaviensis Prawo Bundesgesetzblatt Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Decisions & Reports Dziennik Ustaw Europejski Przegląd Sądowy Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht Internationaler Teil Human Rights Law Journal 12

12 Wykaz skrótów ICLQ JZ KPP M. Praw. NJW NJW-RR NP ONSA OSA OSNC OSNKW OSNP OSP OTK OTK-A Pal. PiP POSAG PPH PPP Prok. i Pr. Prz. Sejm. PS International and Comparative Law Quarterly Juristenzeitung Kwartalnik Prawa Prywatnego Monitor Prawniczy Neue Juristische Wochenschrift Neue Juristische Wochenschrift Rechtsprechungsreport Nowe Prawo Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy. Seria A Palestra Państwo i Prawo Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Przegląd Prawa Handlowego Przegląd Prawa Publicznego Prokuratura i Prawo Przegląd Sejmowy Przegląd Sądowy 13

13 Wykaz skrótów PUG RGZ RJD RPEiS St. Praw. St. Pr.-Ek. TPP ZNUJ ZRP ZUM Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Entscheidungen des Reichsgerichts in Zivilsachen Reports of Judgments and Decisions Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Prawnicze Studia Prawno-Ekonomiczne Transformacje Prawa Prywatnego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Zeitschrift für Rechtspolitik Zeitschrift für Urheber- und Medienrecht Organy orzekające BGH BVerfG ETPC KG NSA OLG SA SN SO TK WSA Bundesgerichtshof Bundesverfassungsgericht Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu Kammergericht Naczelny Sąd Administracyjny Oberlandesgericht sąd apelacyjny Sąd Najwyższy sąd okręgowy Trybunał Konstytucyjny wojewódzki sąd administracyjny 14

14 Wprowadzenie Zagadnienie rozstrzygania konfliktu między wolnością prasy a ochroną prywatności osób wykonujących działalność publiczną stanowi aktualną i doniosłą, a zarazem trudną problematykę badawczą. Doniosłość wynika z faktu, że naruszanie przez prasę sfery życia prywatnego osób wykonujących działalność publiczną staje się zjawiskiem nie tylko coraz częstszym na łamach tzw. prasy bulwarowej, ale również występującym nierzadko w tzw. prasie poważnej. Problem ten dotyczy w szczególności polityków, członków rządu i innych osób pełniących funkcje publiczne, jak również osób powszechnie znanych z życia społecznego, kulturalnego, artystycznego, zwłaszcza aktorów, piosenkarzy, prezenterów telewizyjnych czy sportowców. Tematem pracy jest problematyka rozstrzygania konfliktu zasad: wolność prasy a ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną. Zagadnienie to nie było dotąd przedmiotem pogłębionych rozważań w polskiej literaturze przedmiotu. W doktrynie polskiej można znaleźć wiele pozycji poświęconych odrębnie wolności prasy i prawu do prywatności, natomiast brak jest monografii odnoszącej się do tematu zakreślonego w niniejszej pracy. Nieliczne odniesienia do problematyki prywatności w konflikcie z wolnością prasy nie są w stanie sprostać potrzebom praktyki. Zwraca uwagę jedynie monografia autorstwa Jacka Sadomskiego Konflikt zasad ochrona dóbr osobistych a wolność prasy, jednakże Autor ogniskuje swoje rozważania wokół analizy zasad i wzorców cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych w ogólności, nie odnosząc się do konfliktu wyrażonego w temacie pracy. Tematykę konfliktu między wolnością prasy a ochroną prywatności podejmowała także Joanna Sieńczyłło-Chlabicz w monografii Naruszenie prywatności osób publicznych przez prasę. Analiza cywilnoprawna, koncentrowała się jednak przede wszystkim na kwestii naruszeń pry- 15

15 Wprowadzenie watności oraz granic dozwolonej ingerencji prasy w prywatność tzw. osób publicznych. Wybór sposobu sformułowania tytułu niniejszej pracy: Wolność prasy a ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną problem rozstrzygania konfliktu zasad, uzasadniony jest przyjętymi przez autorkę założeniami. Jako zasady pozostające w konflikcie wskazano z jednej strony wolność prasy, a z drugiej ochronę prywatności. O ile ujęcie drugiej z tych zasad nie budzi w doktrynie wątpliwości, o tyle pewne kontrowersje wzbudza kwestia, czy poprawne jest sformułowanie wolność prasy czy też sformułowanie wolność wypowiedzi prasowej. W doktrynie reprezentowany jest pogląd, zgodnie z którym prasa nie jest nośnikiem własnych wolności, lecz depozytariuszem wolności jej odbiorców czytelników, słuchaczy i widzów. W związku z powyższym prasa sama nie korzysta z wolności, lecz czyni to jedynie w interesie i dla dobra społeczeństwa, będąc instrumentem społecznym gromadzenia, przetwarzania i przekazywania informacji i opinii między ludźmi 1. Powyższy pogląd przyjął również Sąd Najwyższy, wskazując, że wolna prasa ma za zadanie służyć człowiekowi i obywatelowi, pełniąc funkcje informacyjną i kontrolną. Jednocześnie dziennikarze muszą być świadomi, że chociaż są w pierwszej kolejności beneficjentami wolności prasy, to prasa ma służyć całemu społeczeństwu, realizując prawo obywatela do rzetelnej, czyli prawdziwej, uczciwej, jasnej, niewprowadzającej w błąd i odpowiedzialnej informacji 2. W świetle powyższego poglądu bardziej prawidłowe jest posługiwanie się zwrotem wolność wypowiedzi prasowej. Nie kwestionując zasadności zaprezentowanego stanowiska, należy jednak zauważyć, że powszechnie przyjmuje się, iż wolność prasy jest pochodną konstytucyjnie zagwarantowanej wolności wypowiedzi 3 i funkcjonuje jako odrębna wolność, aczkolwiek ściśle powiązana z wolnością wypowiedzi. Ponadto termin wolność prasy jest powszechnie przyjęty na gruncie poglądów piśmiennictwa oraz orzecznictwa zarówno polskiego, jak i zagranicznego czy międzynarodowego (freedom of press, liberté de la presse, Pressefreiheit). Pojęcie wolności prasy jest więc szeroko wykorzystywane, nawet w sytuacji, gdy akty normatywne nie gwarantują tej wolności wprost, lecz 1 Zob. m.in. G. Kuczyński (w:) Prawo prasowe. Komentarz, red. B. Kosmus, G. Kuczyński, Warszawa 2011, s Postanowienie SN z dnia 12 listopada 2003 r., V KK 52/03, OSNKW 2004, nr 3, poz J. Sobczak, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008, s

16 Wprowadzenie jedynie przez odniesienie do wolności wypowiedzi. Z uwagi więc na powszechne stosowanie określenia wolność prasy, a zarazem nie negując, że prasa korzysta z wolności wypowiedzi w interesie społeczeństwa, zarówno w tytule, jak i w dalszych rozważaniach przyjęto używanie terminu wolność prasy. Kolejnym zagadnieniem, które wywołuje wątpliwości i kontrowersje, jest pojęcie osób wykonujących działalność publiczną. Zostało ono wyinterpretowane z treści art. 14 ust. 6 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe 4, zgodnie z którym nie wolno bez zgody osoby zainteresowanej publikować informacji oraz danych dotyczących prywatnej sfery życia, chyba że wiąże się to bezpośrednio z działalnością publiczną danej osoby. Wątpliwości budzi zastosowana terminologia. Osoby, o których mowa w art. 14 ust. 6 pr. pras., określane są mianem prowadzących działalność publiczną, wykonujących działalność publiczną lub podejmujących działalność publiczną. Doktryna ani orzecznictwo nie wypowiadają się na temat rozróżnienia tych określeń, celowe jest więc odniesienie się do ich literalnego znaczenia. Wykonywać oznacza robić coś, wprowadzać w życie 5. Z kolei podejmowanie określonej działalności to rozpoczęcie jakiegoś działania, przedsięwzięcie czegoś 6. Natomiast prowadzenie działalności publicznej należy rozumieć jako bycie odpowiedzialnym za funkcjonowanie i przebieg czegoś, kierowanie czy przewodzenie działaniom 7. Zastosowana terminologia wydaje się pozostawać bez wpływu na zakres podmiotowy tego pojęcia. Z uwagi na znaczenie słownikowe zasadne wydaje się użycie terminu wykonywanie działalności publicznej. Stosowanie dwóch pozostałych sformułowań w zbędny i niecelowy sposób ogranicza zakres podmiotowy kategorii osób określonej w art. 14 ust. 6 pr. pras. Dlatego też niniejsza praca operuje pojęciem osoby wykonującej działalność publiczną. Na przestrzeni ostatnich lat odnotowuje się wyraźny wzrost liczby spraw sądowych z tytułu naruszenia przez prasę prywatności osób wykonujących działalność publiczną. Znajduje to odzwierciedlenie w orzecznictwie sądów apelacyjnych, mających siedziby zwłaszcza w Warszawie i Krakowie, jak również w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Dorobek judykatury może więc stanowić materiał badawczy do 4 Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.); dalej jako prawo prasowe lub pr. pras. 5 Słownik języka polskiego PWN, red. M. Szymczak, t. 3, Warszawa 1985, s Słownik języka polskiego PWN, red. M. Szymczak, t. 2, Warszawa 1984, s Ibidem, s

17 Wprowadzenie rozważań nad problematyką rozstrzygania konfliktu zasad: wolność prasy a ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną. Znamienne jest jednak, że modele rozstrzygania konfliktu zasad nie były przedmiotem szerszych i pogłębionych rozważań sądów. Z uwagi na powyższe konieczne było skorzystanie z bogatego dorobku orzeczniczego Bundesgerichtshof i Bundesverfassungsgericht, zwłaszcza w zakresie przeprowadzenia pogłębionej analizy modeli rozstrzygania konfliktu zasad, stanowiska sądów co do procesu ważenia i zasady proporcjonalności. Celem pracy jest ustalenie, w jaki sposób powinien być rozstrzygany konflikt zasad: wolność prasy a ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną, i jakie kryteria decydują o pierwszeństwie jednej z nich. Autorka podjęła próbę wskazania najbardziej odpowiedniego modelu dla rozstrzygnięcia wskazanego konfliktu. Jest to zagadnienie trudne i kontrowersyjne, ponieważ obie wartości znajdują oparcie w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 8 i stanowią wartości równocenne, które Konstytucja ma obowiązek chronić, a rozstrzygnięcie konfliktu prowadzi zawsze do ograniczenia jednej z tych wartości. Rozważania w tym przedmiocie zostały przeprowadzone na podstawie analizy poglądów doktryny i orzecznictwa na gruncie europejskiej konwencji praw człowieka 9 oraz w prawie prywatnym na przykładzie Niemiec i Polski. Analiza zagadnienia rozstrzygania konfliktu zasad w płaszczyźnie prawnoporównawczej umożliwia w sposób pełniejszy przedstawienie omawianego zagadnienia. Wybór europejskiej konwencji praw człowieka jako płaszczyzny porównawczej podyktowany jest faktem, że Polska jako strona konwencji obowiązana jest do jej przestrzegania, a orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oddziałuje na wykładnię i interpretację przepisów prawa krajowego. Istotnym argumentem przemawiającym za wykorzystaniem dorobku niemieckiej doktryny i judykatury jest bogata literatura przedmiotu, co umożliwiło przeprowadzenie znacznie szerszych rozważań w zakresie metodologii rozstrzygania konfliktu zasad oraz kryteriów decydujących o przyznaniu pierwszeństwa wolności prasy lub prawu do prywatności w okoliczno- 8 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.); dalej jako: Konstytucja RP lub Konstytucja. 9 Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona dnia 4 listopada 1950 r. w Rzymie (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.); dalej jako: europejska konwencja praw człowieka, europejska konwencja lub EKPC. 18

18 Wprowadzenie ściach konkretnej sprawy. Dokonana analiza dostarczyła impulsów do formułowania wniosków na gruncie polskiego porządku prawnego. Należy również podkreślić, że orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 24 czerwca 2004 r. w sprawie Von Hannover v. Niemcy było szeroko komentowane w doktrynie niemieckiej i wpłynęło na zmianę orzecznictwa sądów niemieckich w kwestii sposobu rozstrzygania konfliktu między wolnością prasy a ochroną prywatności. Sformułowana przez Bundesgerichtshof i zaakceptowana przez Bundesverfassungsgericht zmodyfikowana koncepcja rozstrzygania wskazanego konfliktu stanowi ważne tło przemyśleń i umożliwia szersze spojrzenie na zagadnienia stanowiące przedmiot dysertacji. Nie bez znaczenia jest okoliczność, że poglądy na temat rozstrzygania konfliktu między wolnością prasy a prawem do prywatności w Niemczech są wyważone i nie stanowią rozwiązań skrajnych, przyznających z zasady przewagę wolności prasy, jak m.in. w państwach systemu common law w Stanach Zjednoczonych czy Wielkiej Brytanii, ani maksimum ochrony prywatności, co jest charakterystyczne dla Francji. Istotny jest również fakt, że niemieckie ustawodawstwo i poglądy przedstawicieli doktryny tradycyjnie stanowią punkt odniesienia na gruncie polskiej literatury przedmiotu. Analiza problematyki rozstrzygania konfliktu zasad wymagała odwołania się do poglądów teorii i filozofii prawa, zwłaszcza do koncepcji teoretycznych R. Dworkina i R. Alexy'ego. Obaj filozofowie w swoich pracach wiele miejsca poświęcili zagadnieniom zasad prawa, ich istoty i charakteru oraz sposobów rozwiązywania konfliktu zasad. Przeprowadzone rozważania umożliwiły przedstawienie w sposób pełniejszy problematyki będącej tematem pracy. Pozwoliły na wskazanie modelu rozstrzygania konfliktu zasad w drodze ważenia przy wykorzystaniu zasady proporcjonalności. Analiza poglądów teoretycznoprawnych miała więc istotne znaczenie praktyczne. Zadania, jakie postawiono pracy, sprowadzają się do: rozważenia, czy wolność prasy i prawo do prywatności stanowią zasady, przedstawienia wolności prasy jako elementu wolności wypowiedzi i relacji pomiędzy nimi, wskazania zadań i funkcji prasy w społeczeństwie demokratycznym, przedstawienia koncepcji dotyczących pojęcia i istoty prawa do prywatności oraz modeli ochrony tego prawa, 19

19 Wprowadzenie ustalenia zakresu prawa do prywatności przysługującego osobom wykonującym działalność publiczną, ustalenia, czy status osoby ma bezpośredni wpływ na zakres przysługującego jej prawa do prywatności, określenia relacji terminów: osoba wykonująca działalność publiczną, osoba pełniąca funkcję publiczną, osoba publiczna i osoba powszechnie znana, wskazania kryterium decydującego o pierwszeństwie wolności prasy nad ochroną prywatności osób wykonujących działalność publiczną, sformułowania otwartego katalogu informacji, których publikacja jest uzasadniona interesem publicznym. Zakreślone zadania nie pozostają bez wpływu na strukturę pracy. Obejmuje ona łącznie siedem rozdziałów. Rozdział pierwszy został poświęcony problematyce wolności prasy i prawa do prywatności jako zasadom prawa. W tym celu zaprezentowane zostały poglądy przedstawicieli doktryny odnoszące się do zagadnień pojęcia, cech charakterystycznych i znaczenia zasad prawa. Analiza terminu zasady prawa dokonana została także w ujęciu teoretycznoprawnym w poglądach R. Dworkina i R. Alexy'ego. W rozdziale drugim pracy wyprowadzono zasadę wolności prasy z szerszego pojęcia wolności wypowiedzi oraz przedstawiono gwarancje wolności prasy. Autorka jest świadoma toczącej się dyskusji nad problemem, czy wolność wypowiedzi zagwarantowana została konstytucyjnie jedynie człowiekowi czy także prasie, i w sporze stoi na stanowisku, że prasa jest również beneficjentem wolności wypowiedzi. Temat pracy odwołuje się jednak do wolności prasy, a nie wolności wypowiedzi prasowej, ponieważ wynika to z terminologii trwale zakorzenionej w prawie i poglądach doktryny polskiej, jak i zagranicznej oraz międzynarodowej. W rozdziale drugim skonstruowano ponadto katalog uprawnień stanowiących elementy wolności wypowiedzi i wolności prasy. Niezbędne do realizacji tematu było także wskazanie zadań i funkcji prasy, czego dokonano, badając orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, sądów niemieckich i polskich. Podjęto również próbę analizy terminu wolność prasy na gruncie definicji legalnej sformułowanej w przepisach ustawy Prawo prasowe. Rozdział trzeci poświęcony został prawu do prywatności. W doktrynie i orzecznictwie nie została sformułowana definicja prywatności 20

20 Wprowadzenie ani prywatnej sfery życia. Wskazuje się wręcz, że nie ma ani możliwości, ani potrzeby jej tworzenia. Pojęcie prywatności jest dynamiczne, zmienne, niemożliwe do ujęcia w ramy definicji normatywnej. Podjęto jednak próbę ustalenia katalogu informacji zaliczanych do sfery życia prywatnego jednostki. Podjęto również rozważania dotyczące modelu ochrony sfery intymności, który to problem wywołuje kontrowersje zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie. Przedmiotem rozważań w rozdziale czwartym było to, czy status osoby wpływa bezpośrednio na zakres przysługującej jej ochrony w ramach prawa do prywatności. W literaturze przedmiotu i w orzecznictwie obserwuje się chaos terminologiczny wynikający z zamiennego używania terminów: osoba wykonująca działalność publiczną, osoba pełniąca funkcję publiczną, osoba publiczna i osoba powszechnie znana. Z uwagi na powyższe konieczne było ustalenie wzajemnego stosunku pomiędzy wyżej wymienionymi pojęciami. Rozdział piąty został poświęcony problematyce modeli rozstrzygania konfliktu zasad. Scharakteryzowano zasadę proporcjonalności odgrywającą doniosłą rolę w procesie rozstrzygania konfliktu zasad. Następnie omówiono zakres obowiązywania zasady proporcjonalności nie tylko w relacjach wertykalnych, ale także horyzontalnych. Rozważono wpływ i znaczenie teorii zasad R. Dworkina i R. Alexy'ego na praktykę sądów w zakresie rozstrzygania konfliktu zasad. W rozdziale szóstym, na podstawie szczegółowej analizy orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, sądów niemieckich i polskich, sformułowano decydujące kryterium stosowane przez sądy przy ustalaniu, której z zasad wolności prasy czy prawu do prywatności powinien być przyznany prymat w okolicznościach konkretnej sprawy. Skatalogowano również okoliczności, które wpływają na istnienie interesu usprawiedliwiającego ingerencję w prywatność. Ostatni rozdział siódmy dotyczy problematyki interesu publicznego jako decydującego kryterium rozstrzygania konfliktu zasad: wolność prasy a ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną. Dokonano analizy pojęcia interesu w naukach prawnych, rozważono, czy terminy interes publiczny i interes społeczny stanowią synonimy i mogą być stosowane zamiennie. Następnie zbadano, w jaki sposób rozumiane jest pojęcie interesu publicznego na gruncie Konstytucji i w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego oraz w świetle polskiego ustawodawstwa dotyczącego ochrony dóbr osobistych. Na podstawie wniosków płynących z analizy orzecznictwa Euro- 21

21 Wprowadzenie pejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz sądów niemieckich i polskich został sformułowany katalog informacji, za których publikacją przemawia interes publiczny usprawiedliwiający ingerencję w prywatność osób wykonujących działalność publiczną. Publikację zamyka obszerne zakończenie, które zawiera wnioski płynące z rozważań przeprowadzonych w poszczególnych rozdziałach. Przyjęte w pracy hipotezy badawcze przedstawiają się następująco: 1. Wolność prasy i prawo do prywatności stanowią zasady prawa. 2. Prasa pełni zwłaszcza funkcję informacyjną i kontrolną. 3. Prawo do prywatności jest pojęciem dynamicznym i zmiennym, niemożliwym do ujęcia w ramy definicji normatywnej. 4. Przedmiot informacji objętych sferą życia prywatnego jest szeroko zakreślony w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz w orzecznictwie sądów polskich, znacznie węziej rozumiany na gruncie judykatury niemieckiej. 5. Termin osoba wykonująca działalność publiczną w świetle art. 14 ust. 6 pr. pras. ma szeroki zakres podmiotowy, wykraczający poza krąg osób pełniących funkcje publiczne. 6. Osobom wykonującym działalność publiczną przysługuje węższy zakres ochrony prywatności, jednakże status osoby nie stanowi samodzielnej okoliczności warunkującej zakres przysługującego jej prawa do prywatności. 7. Rozstrzygnięcie konfliktu zasad następuje w drodze ważenia zasad, z uwzględnieniem zasady proporcjonalności w ograniczaniu korzystania z konstytucyjnych wolności i praw. 8. O dopuszczalności publikacji informacji z prywatnej sfery życia osoby wykonującej działalność publiczną na gruncie art. 14 ust. 6 pr. pras. decyduje istnienie bezpośredniego związku publikowanych informacji z działalnością publiczną danej osoby. 9. Interes publiczny stanowi decydujące kryterium rozstrzygania konfliktu: wolność prasy a ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną. Poza zakresem rozważań pozostawiono problematykę odpowiedzialności cywilnej i karnej z tytułu naruszenia prawa do prywatności oraz roszczeń o charakterze majątkowym i niemajątkowym. Zagadnienia te nie były niezbędne do omówienia tematu. Ponadto z uwagi na ich złożoność i obszerność kwestie te powinny być przedmiotem odrębnego opracowania. Należy również podkreślić, że tak istotne rozszerzenie 22

22 Wprowadzenie problematyki badawczej spowodowałoby niemożność przeprowadzenia pogłębionej analizy zagadnienia rozstrzygania konfliktu zasad. Praca została oparta na źródłach prawa polskiego i niemieckiego oraz piśmiennictwie prawniczym wskazanych porządków prawnych. Autorka w szerokim zakresie skorzystała także z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i doktryny analizującej unormowania europejskiej konwencji praw człowieka. Analiza dorobku judykatury Trybunału w Strasburgu i sądów niemieckich była konieczna wobec stosunkowo skromnego w tym zakresie orzecznictwa sądów polskich. Niniejsza publikacja stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej pod tym samym tytułem obronionej w marcu 2011 roku na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. Praca doktorska powstała pod kierunkiem prof. dr hab. Joanny Sieńczyłło-Chlabicz, a jej życzliwymi recenzentami byli prof. zw. dr hab. Jacek Sobczak oraz prof. dr hab. Stanisław Bożyk. Przygotowanie pracy było możliwe dzięki przeprowadzeniu kilku kwerend bibliotecznych: w Instytucie Własności Intelektualnej, Ochrony Konkurencji i Prawa Podatkowego Max-Planck w Monachium (Max-Planck-Institut für Geistiges Eigentum, Wettbewerbs- und Steuerrecht), w Instytucie Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego oraz w Bibliotece Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Ich bogate zbiory umożliwiły zebranie materiałów źródłowych, w tym niemieckiej literatury i orzecznictwa sądowego, i znacząco poszerzyły wykorzystaną w pracy literaturę przedmiotu. 23

23

24 Rozdział I Wolność prasy i prawo do prywatności jako zasady prawa 1. Uwagi ogólne Zbadanie problematyki rozstrzygania konfliktu między wolnością prasy a ochroną prywatności nie może być zrealizowane bez określenia charakteru prawnego obu wartości. Konieczne było więc ustalenie, czy wolność prasy i prawo do prywatności można uznać za zasady prawa. Wyczerpujące omówienie terminu zasady prawa nie jest jednak przedmiotem niniejszej pracy, gdyż ma on już własną literaturę i trwałą konotację znaczeniową 10. W związku z powyższym przedstawiono pojęcie, istotę i cechy charakterystyczne norm prawnych, które są uznawane za zasady prawa. Określenie pojęcia jest zadaniem trudnym, gdyż nie jest ono definiowane w przepisach konstytucyjnych ani ustawowych. Nie ma również w doktrynie jednolitości poglądów co do pojęcia zasady prawa. Najczęściej przedstawiciele doktryny formułują ich definicję przez odwołanie się do cech charakterystycznych, 10 Zob. szerzej S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński, Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974; J. Oniszczuk, Zasada prawa teoria i praktyka konstytucyjna, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. R. Łazarskiego w Warszawie Prawo, Warszawa 2004, z. 9, s ; T. Zalasiński, W sprawie pojęcia konstytucyjnej zasady prawa, PiP 2004, z. 8, s ; K. Osajda, Znaczenie zasad prawa dla wykładni prawa (na przykładzie prawa cywilnego) (w:) Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005, s ; A. Pułło, Z problematyki zasad prawa: idee ogólne w prawie konstytucyjnym, Prz. Sejm. 1996, nr 1, s. 9 20; B.M. Ćwiertniak, O pozadyrektywalnych (opisowych) rozumieniach zasad prawa, St. Praw. 1976, nr 3, s ; W. Pogasz, O legitymowaniu zasad prawa, RPEiS 1987, z. 2, s ; M. Safjan, Pojęcie i funkcje zasad prawa prywatnego (w:) W kierunku europeizacji prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Jerzemu Rajskiemu, red. A. Brzozowski, W. Kocot, K. Michałowska, Warszawa 2007, s

25 Rozdział I. Wolność prasy i prawo do prywatności jako zasady prawa a w związku z tym podjęto próbę ustalenia katalogu cech, których spełnienie skutkuje uznaniem danej normy za zasadę prawa. Podjęcie analizy wskazanych zagadnień wymagało odwołania się do poglądów przedstawicieli teorii i filozofii prawa zajmujących się tą problematyką. Ważne miejsce wśród współczesnych filozofów prawa, którzy w swoich pracach poświęcili wiele uwagi kwestii charakteru norm prawnych, zajmują R. Dworkin i R. Alexy. Z uwagi na zakreślony w temacie obszar badawczy rozważania poświęcone koncepcjom R. Dworkina i R. Alexy'ego zostały ograniczone jedynie do problemu zasad prawa, różnic w stosunku do reguł prawnych, cech charakterystycznych zasad i wynikających z tego skutków prawnych. Poza zakresem analizy pozostawiono natomiast zagadnienia wkładu tych filozofów w spór o pozytywizm prawniczy, sposób ujmowania prawa, kwestie pojęcia i obowiązywania prawa, związek między prawem a moralnością, istotę prawa, jego wymiar faktyczny i uprawomocnienie (legitymizację) prawa 11. W celu właściwego zrozumienia koncepcji zasad prawa R. Dworkina konieczne było także przedstawienie w niezbędnym zakresie najważniejszych tez teorii reguł pierwotnych i wtórnych H.L.A. Harta. Niezbędne było rozważenie, czy koncepcje R. Dworkina i R. Alexy'ego znajdują zastosowanie do badania konfliktu zasad na gruncie prawa polskiego. R. Dworkin jest bowiem filozofem prawa, który tworzył w systemie common law. Stąd jego teoria wykazuje wyraźne związki z tradycją prawa zwyczajowego i odpowiada charakterystycz- 11 Zob. szerzej R. Dworkin, Imperium prawa, tłum. J. Winczorek, Warszawa 2006; R. Alexy, W obronie niepozytywistycznej koncepcji prawa, tłum. L. Morawski, PiP 1993, z. 10, s ; R. Alexy, O pojęciu i naturze prawa, tłum. J. Sęk, Warszawa 2006, s. 7 28; M. Pichlak, Odniesienia do prawa w ramach praktyki społecznej. Koncepcja Herberta Harta a założenie świata życia (w:) Z zagadnień teorii i filozofii prawa. W poszukiwaniu podstaw prawa, red. A. Sulikowski, Wrocław 2006, s , ; Z. Pulka, Prawo jako fakt interpretacyjny w filozofii prawa R. Dworkina, AUWr Prawo 1997, t. 262, nr 2032, s. 9 23; Z. Pulka, Hart-Dworkin dwa warianty wewnętrznego postrzegania prawa, AUWr PPiA,1999, t. 42, nr 2142, s ; L. Morawski, Pozytywizm twardy, pozytywizm miękki i pozytywizm martwy, Ius et Lex 2003, nr 1, s ; S. Sykuna, Roberta Alexy'ego argument z bezprawia, Ius et Lex 2003, nr 1, s ; M. Zirk-Sadowski, Wprowadzenie do filozofii prawa, Kraków 2000, s ; T. Pietrzykowski, Miękki pozytywizm i spór o regułę uznania (w:) Studia z filozofii prawa, red. J. Stelmach, t. 1, Kraków 2001, s , ; J. Oniszczuk, Filozofia i teoria prawa, Warszawa 2008, s ; J. Cabaj, Herberta L.A. Harta uwagi o moralności i sprawiedliwości (część I), Ius Novum 2007, nr 4, s ; J. Cabaj, Herbert L.A. Hart uwagi o moralności i prawie (część II), Ius Novum 2008, nr 1, s

26 1. Uwagi ogólne nemu w tym systemie postrzeganiu prawa. Filozof ten wielokrotnie odwołuje się do praktyki orzeczniczej sądów amerykańskich i prawa amerykańskiego. Jego koncepcja ma więc wyraźny kontekst ideologiczny 12. Ta konstatacja wymagała ustalenia, czy poglądy R. Dworkina znajdują zastosowanie do systemu prawa kontynentalnego. Analogiczne rozważania należało przeprowadzić w odniesieniu do poglądów R. Alexy'ego. Tytuł dzieła R. Alexy'ego Theorie der Grundrechte, w którym niemiecki filozof prawa podejmuje rozważania dotyczące rozstrzygania konfliktu zasad, może sugerować, że ujęta tam tematyka odnosi się wyłącznie do niemieckich praw podstawowych wyrażonych w Grundgesetz 13. W konsekwencji konieczne było zbadanie, czy teoria R. Alexy'ego może mieć zastosowanie w praktyce stosowania prawa przez sądy polskie. Następstwem powyższych rozważań będzie sformułowanie odpowiedzi na pytanie, czy wolność prasy i prawo do prywatności mogą być zakwalifikowane do zasad prawa w rozumieniu poglądów teoretycznoprawnych. W celu określenia charakteru zasad konieczne było również zbadanie i przyporządkowanie wolności prasy i prawa do prywatności do katalogu praw lub wolności konstytucyjnych. Właściwa kwalifikacja pozwoliła na wskazanie, jakie obowiązki negatywne czy również pozytywne spoczywają na organach państwa w celu zapewnienia ochrony tych praw. Zadanie to jest tym trudniejsze, że w praktyce pojęcia te są używane zamiennie, często niezgodnie z ich rzeczywistym charakterem. Starając się dokonać możliwie precyzyjnego ustalenia treści obu pojęć, należy omówić różnice między wolnościami a prawami konstytucyjnymi oraz obowiązki państwa w odniesieniu do obu tych kategorii. Na podstawie przeprowadzonych rozważań został określony charakter przepisów konstytucyjnych stanowiących gwarancję ochrony wolności prasy i prawa do prywatności. 12 Z. Pulka, Prawo jako fakt interpretacyjny..., s. 9 10, 21 22; M. Dybowski, Ronalda Dworkina koncepcja zasad prawa, RPEiS 2001, z. 3, s Niemiecka ustawa zasadnicza Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland z dnia 23 maja 1949 r., (BGBl. S.1), ostatnio zmieniona ustawą z dnia 21 lipca 2010 r. (BGBl. I S. 944), dalej jako: Grundgesetz lub GG. 27

27