Zró nicowanie fitocenoz z udzia³em turzycy strunowej Carex chordorrhiza L. f. na Pomorzu i w pó³nocno-wschodniej Polsce

Transkrypt

1 Zró nicowanie fitocenoz z udzia³em turzycy strunowej Carex chordorrhiza L. f. na Pomorzu i w pó³nocno-wschodniej Polsce Diversity of phytocoenoses with String sedge Carex chordorrhiza L. f. in the Pomorze region and north-eastern Poland JOANNA BLOCH-OR OWSKA J. Bloch-Or³owska, Katedra Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Gdañskiego, ul. Wita Stwosza 59, Gdañsk, biojo@ug.edu.pl ABSTRACT: Diversity of all plant communities with Carex chordorrhiza was observed within 6 transitional bogs in the Pomorze region, where the sedge is known from isolated localities and 5 in the north-eastern part of Poland, which belong to the species core range. Carex chordorrhiza was noted in altogether 17 plant associations or communities, representing 4 classes: Scheuchzerio-Caricetea nigrae, Oxycocco-Sphagnetea, Alnetea glutinosae and Vaccinio-Piceetea, although most studied patches were classified into Scheuchzerio-Caricetea nigrae. Due to a transitional character of many observed phytocoenoses, they were not included into any known plant association and were treaed as local communities. The results of the research showed that Carex chordorrhiza in the Pomorze region occured only in the treeless plant phytocoenones, while in the north-eastern part of the country the species was also observed within forest communities. KEYWORDS: String sedge, vegetation, transitional bog, boreal plant, northern Poland Wstêp Turzyca strunowa Carex chordorrhiza L.f. jest rzadkim sk³adnikiem flory torfowiskowej. Gatunek nale y do grupy roœlin borealnych, których zasiêgi wygasaj¹ w Polsce Pó³nocnej. Najwiêksza koncentracja stanowisk tego taksonu jest w granicach zwartego zasiêgu w pó³nocno-wschodniej czêœci kraju, g³ównie na Pojezierzu Litewskim. Na Pomorzu natomiast w ostatnim dziesiêcioleciu turzyca ta BLOCH-OR OWSKA J Zró nicowanie fitocenoz z udzia³em turzycy strunowej Carex chordorrhiza L. f. na Pomorzu i w pó³nocno-wschodniej Polsce. Acta Bot. Cassub. 12:

2 34 Joanna Bloch-Or³owska by³a notowana na pojedynczych stanowiskach (Bloch-Or³owska 2007; Bloch- -Or³owska, Kruszelnicki 2013). W Polsce Carex chordorrhiza jest gatunkiem zagro onym (V) (Zarzycki, Szel¹g 2006), podlegaj¹cym œcis³ej ochronie prawnej (Rozporz¹dzenie 2004). W poszczególnych regionach ma status taksonu zagro onego w ró nym stopniu, w tym na Pomorzu Gdañskim (Markowski, Buliñski 2004) i Pomorzu Zachodnim ( ukowski, Jackowiak 1995) zaliczona zosta³a do grupy roœlin wymieraj¹cych (E, EN), natomiast w pó³nocno-wschodniej czêœci kraju jej status okreœlono jako bliski zagro enia (NT) (Bloch-Or³owska 2006). Turzyca strunowa wystêpuje zazwyczaj na torfowiskach przejœciowych, oligoi mezotroficznych, zwykle dobrze uwodnionych, rzadziej spotykana jest na torfowiskach wysokich. Najczêœciej jest ona sk³adnikiem nieleœnych fitocenoz mszysto-turzycowych ze zwi¹zku Caricion lasiocarpae, chocia bywa notowana równie w fitocenozach zaliczanych do pozosta³ych rzêdów i zwi¹zków z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae (por. np. Jasnowski 1962; Kêpczyñski 1965; HereŸniak 1969; Kêpczyñski, Za³uski 1988; Pa³czyñski 1975; Kawecka, Soko³owski 1988; Soko³owski 1996; Sugier, Plackowski 2009; HereŸniak 2011; Michalska-Hejduk i in. 2011). Rzadziej gatunek ten stwierdzany jest w zbiorowiskach wysokotorfowiskowych ze zwi¹zku Sphagnion magellanici w obrêbie klasy Oxycocco- -Sphagnetea (por. Kêpczyñski, Za³uski 1993). Bywa równie sk³adnikiem zbiorowisk leœnych zaliczanych do klas Vaccinio-Piceetea i Alnetea glutinosae (por. np. Pa³czyñski 1975; Kêpczyñski, Rutkowski 1985; Kêpczyñski, Za³uski 1988; Soko- ³owski 1980, 1988b). Dotychczasowa wiedza na temat fitocenoz z udzia³em Carex chordorrhiza na Pomorzu by³a fragmentaryczna. Dokumentacja fitosocjologiczna dotycz¹ca zbiorowisk, w których notowano ten gatunek, zosta³a zebrana na 3 stanowiskach pomorskich (por. Jasnowski 1962; Wo³ejko 1983; Michalska 1986; Herbichowa 1998), z których 2 s¹ obecnie historyczne (Bloch-Or³owska 2007), jak równie na stanowisku tu poza przyjêtymi granicami terenu badañ, ko³o Z³otowa (kwadrat ATPOL CB90) (Jasnowska, Jasnowski 1988). Ponadto informacjê o zbiorowisku roœlinnych z turzyc¹ strunow¹ podali równie Lisowski i in. (1965) w pracy o torfowisku Bagno Stawek, autorzy nie do³¹czyli jednak dokumentacji fitosocjologicznej. Niniejsza praca ma na celu prezentacjê pe³nego zró nicowania fitocenoz z udzia³em turzycy strunowej na stanowiskach na Pomorzu na tle ró norodnoœci zbiorowisk roœlinnych z udzia³em tego gatunku w obrêbie zwartego zasiêgu w pó³nocno-wschodniej Polsce. 1. Materia³ i metody Badania fitosocjologiczne przeprowadzono w latach na 11 stanowiskach zlokalizowanych w granicach Polski Pó³nocnej, wyznaczonej granicami dzia³ów geobotanicznych: Pomorskiego i Pó³nocnego Mazursko-Bia³oruskiego

3 Zró nicowanie fitocenoz z udzia³em turzycy strunowej Carex chordorrhiza L. f (Matuszkiewicz 1993). Uwzglêdniono wszystkie znane dot¹d aktualne stanowiska turzycy strunowej na Pomorzu, tj.: rezerwat Bagno Stawek, torfowiska ko³o Go³ubia, Miszewa, Przywidza, Rotenbarku i uromina, a tak e wybrane stanowiska w pó³nocno-wschodniej czêœci kraju: ko³o Czarnowa Œredniego, Szuszalewa, nad jez. Drucie erys, na torfowisku Zocie i w rezerwacie Czerwone Bagno (ryc. 1). Szczegó³ow¹ lokalizacjê wszystkich stanowisk przedstawiono w pracach Bloch-Or³owskiej (2005, 2007). Materia³ dokumentacyjny zbierany by³ na ka dym stanowisku w obrêbie wystêpowania lokalnej populacji gatunku, we wszystkich typach fitocenoz z jego udzia³em. Zdjêcia fitosocjologiczne wykonano z zastosowaniem 9-stopniowej skali iloœciowoœci, zwanej now¹ skal¹ Braun-Blanqueta (Westhoff, van der Maarel 1978). Powierzchnia zdjêcia wynosi³a w przypadku zbiorowisk nieleœnych od 1 do 6 m 2, fitocenoz z udzia³em warstwy krzewów lub niskich drzew o wysokoœci ponad 3 m od 15 do 25 m 2, a w przypadku p³atów zbiorowisk leœnych od 100 do 600 m 2. W przypadku obecnoœci warstwy krzewów o zró nicowanej wysokoœci wyró niano warstwy b1 (>3 m) i b2 (0,5-3 m wysokoœci), Podobnie w przypadku obecnoœci wysokich bylin zró nicowano warstwê zieln¹ na c1 (do 1 m wysokoœci) i c2 (>1 m). Ogó³em wykonano 58 zdjêæ fitosocjologicznych, w tym 37 na stanowiskach po- Ryc. 1. Rozmieszczenie badanych populacji Carex chordorrhiza w Polsce Pó³nocnej, na tle siatki kwadratów ATPOL. 1 stanowisko (BS Bagno Stawek, CB Czerwone Bagno, CŒ Czarnowo Œrednie, DS Drucie erys, GE Go³ubie, MO Miszewo, PZ Przywidz, RK Rotenbark, SO Szuszalewo, ZE Zocie, O uromino), 2 przyjêta w pracy po³udniowa granica Polski Pó³nocnej Fig. 1. Distribution of the studied localities of Carex chordorrhiza in northern Poland, at the background of the ATPOL squares net. 1 locality (BS Bagno Stawek, CB Czerwone Bagno, CŒ Czarnowo Œrednie, DS Drucie erys, GE Go³ubie, MO Miszewo, PZ Przywidz, RK Rotenbark, SO Szuszalewo, ZE Zocie, O uromino), 2 border of northern Poland, accepted in this paper

4 36 Joanna Bloch-Or³owska morskich i 21 w pó³nocno-wschodniej Polsce. Nazewnictwo roœlin naczyniowych podano za Mirkiem i in. (2002), mchów za Ochyr¹ i in. (2003). W klasyfikacji syntaksonomicznej przyjêto system Matuszkiewicza (2001). W przypadku zbiorowisk, których jednoznaczna identyfikacja z którymkolwiek z zespo³ów roœlinnych by³a niemo liwa ze wzglêdu na przejœciowy charakter fitocenoz, zaproponowano tymczasowe nazwy jednostek w randze zbiorowiska. 2. Wyniki 2.1. Wykaz stwierdzonych jednostek roœlinnoœci i ich przynale noœæ syntaksonomiczna Ogó³em wyró niono 17 jednostek roœlinnoœci nale ¹cych do 4 klas (tab. 1). Wiêkszoœæ z nich to ró norodne typy fitocenoz torfowisk mszysto-turzycowych i mszarów, które zaliczane s¹ do klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. Z uwagi na przejœciowy, pod wzglêdem siedliskowym i dynamiczno-rozwojowym, charakter wielu badanych fitocenoz, ich identyfikacja z którymkolwiek z zespo³ów istniej¹cych w przyjêtej klasyfikacji nie by³a mo liwa. W przypadku 10 typów fitocenoz przynale noœæ zosta³a okreœlona do zwi¹zku, natomiast w dwóch kolejnych jedynie do klasy. Tabela 1. Przynale noœæ syntaksonomiczna typów fitocenoz z udzia³em Carex chordorrhiza stwierdzonych w obu regionach badañ (w nawiasach podano przyjête skróty nazw poszczególnych zbiorowisk, gwiazdk¹ oznaczono zbiorowiska lokalne) Table 1. Syntaxonomic identity of types of phytocoenoses with Carex chordorrhiza, observed in both studied regions (abbreviations of particular plant communities is given in brackets, local communities marked with asterisk) Syntakson [syntaxon] SCHEUCHZERIO-CARICETEA NIGRAE (Nordh. 1937) R.Tx 1937 Region Pom. PNE Zbiorowisko [plant community] Carex limosa-carex lepidocarpa*. Zbiorowisko [plant community] Baeothryon alpinum-comarum palustre*. Scheuchzerietalia palustris Nordh Rhynchosporion albae Koch 1926 Caricetum limosae Br.-Bl Zbiorowisko [plant community] Phragmites australis-sphagnum contortum (P.a.-S.c.)* Caricion lasiocarpae Vanden Bergh. ap. Lebrun et all Caricetum lasiocarpae Koch Caricetum diandrae Jon em. Oberd Caricetum chordorrhizae Paul et Lutz Zbiorowisko [plant community] Carex panicea-menyanthes trifoliata (C.p.-M.t.). Przejœciowotorfowiskowy mszar z Phragmites australis (m. P.a.)*. Zbiorowisko [plant community] Comarum palustre-sphagnum teres*. Zbiorowisko [plant community] z Caricion lasiocarpae nawi¹zuj¹ce do Sphagnion magellanici (C.l./S.m.)*

5 Zró nicowanie fitocenoz z udzia³em turzycy strunowej Carex chordorrhiza L. f Caricion davallianae Br.-Bl Zbiorowisko [plant community] Eriophorum latifolium-eleocharis quinqueflora*. OXYCOCCO-SPHAGNETEA Br.-Bl. et R.Tx Sphagnetalia magellanici (Paw³. 1928) Moore (1964) 1968 Sphagnion magellanici Kästner et Flössner 1933 Sphagnetum magellanici (Malc. 1929) Kaestner et Floessner 1933 (S.mag.) Zbiorowisko [plant community] Phragmites australis-sphagnum magellanicum (P.a.-S.m.)*. Zbiorowisko [plant community] Carex rostrata-sphagnum fuscum (C.r.-S.f.)*. ALNETEA GLUTINOSAE Br.-Bl. et R.Tx Alnetalia glutinosae R.Tx Alnion glutinosae (Malc. 1929) Meijer Drees 1936 Betula pubescens-thelypteris palustris Czerw (B.p.-T.p.). VACCINIO-PICEETEA Br.-Bl Vaccinio-Piceetalia Br.-Bl Piceion abietis Paw³. et all Sphagno girgensohni-piceetum Polak Charakterystyka zbiorowisk roœlinnych z udzia³em Carex chordorrhiza Zbiorowisko Carex limosa-carex lepidocarpa (tab. 2, zdj.1) Zbiorowisko turzycy bagiennej i ³uszczkowatej jest specyficzn¹ postaci¹ dwuwarstwowego, mszysto-turzycowego typu fitocenozy o niewykszta³conej strukturze kêpkowo-dolinkowej. Jego p³aty zajmuj¹ rozleg³e, p³askie obni enie terenu na pomorskim stanowisku Bagno Stawek. Ta czêœæ torfowiska charakteryzuje siê wysokim poziomem wody gruntowej, zazwyczaj stagnuj¹cej na powierzchni. Fitocenozy zbiorowiska Carex limosa-carex lepidocarpa pokrywaj¹ p³o, gruboœci oko³o 1 m, znajduj¹ce siê nad soczewk¹ wody. Warstwa zielna zajmuje po³owê powierzchni i jest tworzona przez nieliczne gatunki z klasy Scheuchzerio- -Caricetea nigrae. Poza dwoma dominuj¹cymi gatunkami turzyc pewn¹ rolê przestrzenn¹ w zbiorowisku odgrywaj¹ Eriophorum angustifolium, Menyanthes trifoliata i Eleocharis quinqueflora. Brak jest natomiast taksonów z klasy Oxycocco-Sphagnetea. Warstwa mszysta pokrywa 80% powierzchni i jest wspó³tworzona przez dwa gatunki mchów brunatnych: Limprichtia revolvens i Calliergonella cuspidata. Zbiorowisko to, pomimo dominacji Carex limosa, nie mo e byæ identyfikowane z zespo³em Caricetum limosae z uwagi na subneutralny odczyn wody gruntowej (ph=6,2) oraz obecnoœæ gatunków kalcyfilnych, niespotykanych w typowych fitocenozach tego zespo³u, zwi¹zanego z pod³o em o odczynie kwaœnym.

6 38 Joanna Bloch-Or³owska Zbiorowisko Baeothryon alpinum-comarum palustre (tab. 2, zdj. 2-9) Zbiorowisko we³nianeczki alpejskiej i siedmiopalecznika b³otnego jest zbiorowiskiem emersyjnym, o fizjonomii przejœciowotorfowiskowego mszaru z niskimi bylinami, które rozwinê³o siê w miejscu dawnych luÿnych szuwarów: pa³kowego i trzcinowego. Jego obecnoœæ stwierdzono w regionie Polski Pó³nocno-Wschodniej, na dwóch stanowiskach: Zocie i Drucie erys. Zbiorowisko Baeothryon alpinum-comarum palustre prawdopodobnie rozwinê³o siê w wyniku odgórnego zarastania tafli jeziora przez p³o w miejscu dawnych zbiorowisk szuwarowych. Wskazuj¹ na to wystêpuj¹ce pojedynczo Typha latifolia i Phragmites australis. Tabela 2. Zbiorowiska roœlinne zaliczone do klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Zbiorowisko Carex limosa-carex lepidocarpa (C.l.-C.l.) i zbiorowisko Baeothryon alpinum-comarum palustre (B.a.-C.p.) Table 2. Plant communities classified into the Scheuchzerio-Caricetea nigrae class: Carex limosa-carex lepidocarpa community (C.l.-C.l.) and Baeothryon alpinum-comarum palustre community (B.a.-C.p.) Zbiorowisko [plant community] C.l.-Cl. B.a.-C.p. Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] Nr zdjêcia w terenie [field no. of relevé] 06/03 61E/03 60E/03 48E/03 46E/03 62E/03 47E/03 10E/02 64E/03 Region Pom. PNE PNE PNE PNE PNE PNE PNE PNE Nazwa stanowiska [locality] BS ZE ZE DS DS ZE DS ZE ZE Data: rok [date: year] miesi¹c, dzieñ [month, day] Powierzchnia zdjêcia (m ) [relevé area] 6 2, , Zwarcie warstwy krzewów (%) b, [cover of shrub layer] b /b /10 Pokrycie warstwy zielnej (%) [cover of herb layer] c Pokrycie warstwy mszystej (%) [cover of moss layer] d b, Wysokoœæ warstwy krzewów b /b (m) [height of shrub layer] ,8 0,8 1 0,8-5/2 zb. Carex limosa-carex lepidocarpa Carex limosa c 3 2m Carex lepidocarpa 2b zb. Baeothryon alpinum- Comarum palustre Baeothryon alpinum c. 2m 2a 3 2b 3 2a 2b 2b Comarum palustre m 2a + + 2m + Ch. Scheuchzerio-Caricetea nigrae Carex chordorrhiza c 2m 2m r r m 2m

7 Zró nicowanie fitocenoz z udzia³em turzycy strunowej Carex chordorrhiza L. f Zbiorowisko [plant community] C.l.-Cl. B.a.-C.p. Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] Eleocharis quinqueflora c 2m 2m 2a 2m. 2m 2m.. Agrostis canina m +. 2m + Eriophorum angustifolium 2a m 2m Menyanthes trifoliata 2a m Carex lasiocarpa m. +. 2b Triglochin palustris... 2m.. 2a + + Rhynchospora alba m. + 2m Parnassia palustris Carex dioica Sphagnum teres d.. 2m m Campylium stellatum. 2m 2b 2b Stramiergon stramineum m. + + Cinclidium stygium. 3 2b 2a..... Hamatocaulis vernicosus. 2m 2m Sporadycznie [Sporadically]: Scorpidium scorpioides 2 (+), Liparis loeselii 3 (+), Sphagnum contortum 3 (2a), Viola palustris 8 (+), Hammarbya paludosa 9 (+). Ch. Sphagnion magellanici et Oxycocco-Sphagnetea Oxycoccus palustris c. 2m 2a. 2b 2a 2m 2a 2b Drosera rotundifolia m Andromeda polifolia. + 2m.. 2m. + 2m Polytrichum strictum d m 2m Sphagnum magellanicum b Sporadycznie [Sporadically]: Aulacomnium palustre 6 (+), Sphagnum fallax 9 (4), Sphagnum russowii 9 (+). Ch. Phragmitetea Peucedanum palustre c m Phragmites australis. 2a 2m + 2m. +.. Carex rostrata. 2m Typha latifolia... 2m. 2m + 2m. Carex elata Lysimachia thyrsiflora Sporadycznie [Sporadically]: Equisetum fluviatile 9 (2m). Ch. Molinio-Arrhenatheretea Molinia caerulea c m.. 2m Galium uliginosum.... 2m Lysimachia vulgaris.... 2m + 2m.. Cirsium palustre Sporadycznie [Sporadically]: Cardamine pratensis 2 (+), Festuca rubra 7 (2m), Equisetum palustre 9 (+). Towarzysz¹ce [Accompanying species] Drzewa i krzewy [Trees and shrubs] Betula pubescens b, b /b m +.. 2a/2m c... 2m 2m... + Pinus sylvestris b /b a/2m c b +

8 40 Joanna Bloch-Or³owska Zbiorowisko [plant community] C.l.-Cl. B.a.-C.p. Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] Salix rosmarinifolia c m + 2m + + Frangula alnus b c Picea abies b c Salix cinerea Sporadycznie [Sporadically]: Alnus glutinosa 8 (2b), Quercus robur 9 (+). Inne [Others] Thelypteris palustris c a + 2a + 2b. Eupatorium cannabinum Dactylorhiza incarnata Calliergonella cuspidata d 2b +. 2m Limprichtia revolvens b 2m. +.. Sphagnum warnstorfii m. 2m 2m Fissidens adianthoides... 2m 2m.... Sphagnum squarrosum... 2m Sporadycznie [Sporadically]: Utricularia minor 1 (+), Epilobium palustre 2 (+), Calliergon giganteum 3 (+), Bryum pseudotriquetrum 4 (+), Marchantia polymorpha 4 (+), Plagiothecium denticulatum 5 (+), Dryopteris cristata 6 (+), Sphagnum flexuosum 6 (3), Potentilla erecta 9 (+). Objaœnienia: PNE Polska Pó³nocno-Wschodnia, Pom. Pomorze; BS Bagno Stawek, DS Drucie- erys, ZE Zocie Explanations: PNE north-eastern Poland, Pom. the Pomorze region; BS Bagno Stawek, DS Drucie erys, ZE Zocie Wœród fitocenoz zaliczonych do tego zbiorowiska wyró niæ mo na kolejne fazy rozwojowe, zró nicowane pod wzglêdem stopnia wykszta³cenia mikroreliefu oraz udzia³u iloœciowego poszczególnych grup gatunków. Najwczeœniejsz¹ fazê rozwojow¹ reprezentuj¹ p³aty, które zajmuj¹ obni enia pomiêdzy wysokimi kêpami, w miejscach odznaczaj¹cych siê wysokim poziomem wody gruntowej (por. tab. 2, zdj. 2-3). Ich struktura jest dwuwarstwowa. Warstwa zielna jest luÿna, zajmuje 30-40% powierzchni. Wspó³tworzy j¹ kilkanaœcie nielicznie wystêpuj¹cych gatunków, g³ównie: Baeothryon alpinum, Eleocharis quinqueflora, Oxycoccus palustris, a tak e Phragmites australis i Carex rostrata. Warstwa mszysta pokrywa ca³¹ powierzchniê i jest budowana przez mchy brunatne, zw³aszcza: Limprichtia revolvens, Cinclidium stygium i Campylium stellatum. P³aty nale ¹ce do kolejnej fazy zasiedlaj¹ wierzcho³ki niewysokich, p³askich kêp (por. tab. 2, zdj. 4-8). Ich struktura jest dwu- lub trójwarstwowa. Warstwa krzewów, któr¹ tworz¹ m³ode osobniki Pinus sylvestris, Betula pubescens b¹dÿ Alnus glutinosa, jest zwykle s³abo zwarta. W warstwie zielnej, o pokryciu 30-70%, sta³ym i zwykle najliczniejszym sk³adnikiem jest Baeothryon alpinum. Towarzysz¹ mu gatunki nale ¹ce do ró nych grup synekologicznych: nisko- i przejœciowotorfowiskowe (np.: Eleocharis quinqueflora, Comarum palustre i Carex lasiocarpa), szuwarowe (np. Peucedanum palustre lub Carex elata), olsowe (zw³aszcza Thelypte-

9 Zró nicowanie fitocenoz z udzia³em turzycy strunowej Carex chordorrhiza L. f ris palustris), wilgotnych ³¹k (np. Lysimachia vulgaris, Cirsium palustre), a tak e sk³adniki wysokotorfowiskowe (Oxycoccus palustris i Drosera rotundifolia). Warstwa mszysta pokrywa prawie ca³¹ powierzchniê i zwykle jest zdominowana przez torfowce: Sphagnum teres i S. flexuosum. Rzadziej zaznacza sie równie udzia³ mchów brunatnych, zw³aszcza Campylium stellatum i Limprichtia revolvens. Faza terminalna zbiorowiska we³nianeczki alpejskiej i siedmiopalecznika b³otnego charakteryzuje siê obecnoœci¹ m³odych drzew, g³ównie sosny i brzozy omszonej, tworz¹cych dwie podwarstwy krzewów o wysokoœci 2 i 5 m (por. tab. 2, zdj. 9). W warstwie zielnej, która zajmuje oko³o 70% powierzchni, zaznacza siê nieco wiêkszy udzia³ gatunków charakterystycznych dla zwi¹zku Caricion lasiocarpae, takich jak: Carex lasiocarpa i C. chordorrhiza, a tak e dla Sphagnion magellanici, zw³aszcza Oxycoccus palustris i Andromeda polifolia. Warstwa mszysta pokrywa 100% powierzchni. Przewa aj¹ w niej gatunki wysokotorfowiskowe: Sphagnum fallax, S. magellanicum i Polytrichum strictum. Caricetum limosae (tab. 3, zdj. 1) Fitocenozy zaliczone do zespo³u Caricetum limosae obserwowano na niewielkiej powierzchni na stanowisku Zocie w pó³nocno-wschodniej Polsce. Reprezentuj¹ one schy³kow¹ fazê zespo³u, z zaznaczaj¹cym siê udzia³em gatunków z klasy Oxycocco-Sphagnetea. P³aty zajmuj¹ wierzcho³ki inicjalnych kêp, w obrêbie powierzchni o s³abo zaznaczonej strukturze kêpkowo-dolinkowej, na siedlisku o odczynie kwaœnym. Struktura zbiorowiska jest dwuwarstwowa. Warstwa zielna jest luÿna, zajmuje 25% powierzchni. Przewa a w niej Carex limosa, z niewielkim udzia³em Oxycoccus palustris, pojedynczo wystêpuj¹ m.in.: Rhynchospora alba, Eriophorum angustifolium i Carex rostrata. Warstwa mszysta zajmuje 100% powierzchni i jest zdominowana przez torfowce: Sphagnum magellanicum i S. fallax. Tabela 3. Zbiorowiska roœlinne ze zwi¹zku Rhynchosporion albae: Caricetum limosae (C.lim.) i zbiorowisko Phragmites australis-sphagnum contortum (P.a.-S.c.) Table 3. Plant communities of the Rhynchosporion albae alliance: Caricetum limosae (C.lim.) and Phragmites australis-sphagnum contortum community (P.a.-S.c.) Zbiorowisko [plant community] C. lim. P.a.-S.c. Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] Nr zdjêcia w terenie [field no. of relevé] 58NE/03 42/00 43/00 Region PNE Pom. Pom. Nazwa stanowiska [locality] ZE O O Data: rok [date: year] miesi¹c, dzieñ [month, day] Powierzchnia zdjêcia (m ) [relevé area] 1,5 1 1 Pokrycie warstwy zielnej (%) [cover of herb leyer] c, c /c 25 15/80 25/70 Pokrycie warstwy mszystej (%) [cover of moss layer] d Wysokoœæ górnej warstwy zielnej [height of the upper herb layer] (m) Ch. Caricetum limosae c1-2 2 Carex limosa c, c 2b 2a 2a

10 42 Joanna Bloch-Or³owska Zbiorowisko [plant community] C. lim. P.a.-S.c. Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] zb. Phragmites australis-sphagnum contortum Phragmites australis c. 2a 2b Sphagnum contortum d. 5 4 Ch. Rhynchosporion albae et Scheuchzerio-Caricetea nigrae* Carex chordorrhiza* c, c 2m 2a 2b Eriophorum angustifolium* 2m + 2m Comarum palustre*. 2m 2m Menyanthes trifoliata* +. + Rhynchospora alba 2m.. Agrostis canina*. 2m. Carex lasiocarpa*.. + Stramiergon stramineum* d + 2m. Sphagnum teres*.. 2b Ch. Oxycocco-Sphagnetea Oxycoccus palustris c, c 2m 3 2a Drosera rotundifolia + +. Andromeda polifolia +.. Sphagnum magellanicum d 4.. Sphagnum fallax 2a.. Aulacomnium palustre. +. Towarzysz¹ce [Accompanying species] Salix rosmarinifolia c, c. + 2a Equisetum fluviatile 2m. + Carex elata.. 2b Carex rostrata 2m.. Agrostis stolonifera.. 1 Salix aurita.. + Objaœnienia: PNE Polska Pó³nocno-Wschodnia, Pom. Pomorze; ZE Zocie, O uromino Explanations: PNE north-eastern Poland, Pom. the Pomorze region; ZE Zocie, O uromino Zbiorowisko Phragmites australis-sphagnum contortum (tab. 3, zdj. 2-3) Przejœciowotorfowiskowy mszar Phragmites australis-sphagnum contortum jest lokalnym zbiorowiskiem o budowie dysaptycznej, wystêpuj¹cym na stanowisku uromino na Pomorzu. Tego typu zbiorowiska rozwijaj¹ siê zwykle z szuwaru trzcinowego wskutek jego odgórnego zarastania przez emersyjn¹ warstwê mszaków i drobnych bylin, tworz¹cych p³o i stanowi¹ stadium sukcesji pierwotnej, towarzysz¹cej l¹dowaceniu jeziora. Na torfowisku uromino fitocenozy mszaru rozwinê³y siê w strefie przejœcia pomiêdzy niskimi, emersyjnymi zbiorowiskami turzycowo-mszarnymi, jakie pokrywaj¹ p³o w centralnej czêœci torfowiska, a zwartym szuwarem trzcinowym w jego p³ytszej, brzegowej czêœci. Zajmuj¹ one niskie kêpy o wysokim poziomie

11 Zró nicowanie fitocenoz z udzia³em turzycy strunowej Carex chordorrhiza L. f wody gruntowej, czêsto ulegaj¹ce podtopieniu. Struktura zbiorowiska jest trójwarstwowa, przy czym górn¹ warstwê zieln¹ tworzy wy³¹cznie trzcina, która zajmuje od 15 do 25% powierzchni. Dobrze rozwiniêt¹, doln¹ warstwê zieln¹, która pokrywa oko³o 70% powierzchni, tworz¹ gatunki z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae, zw³aszcza: Carex chordorrhiza, C. limosa i Comarum palustre, a tak e wysokotorfowiskowy Oxycoccus palustris. Niekiedy zaznacza siê równie udzia³ pojedynczych gatunków szuwarowych, takich jak Carex elata oraz wierzb (por. tab. 3, zdj. 3). Warstwa mszysta zajmuje 90% powierzchni i jest zdominowana przez Sphagnum contortum, któremu towarzyszy niekiedy S. teres i Stramiergon stramineum. Caricetum diandrae (tab. 4, zdj. 1-5) Zespó³ z panuj¹c¹ turzyc¹ ob³¹ jest doœæ rzadkim, darniowo-mszystym zbiorowiskiem borealnym wystêpuj¹cym we wczesnych stadiach sukcesji torfowisk niskich i przejœciowych (por. Matuszkiewicz 2001). W trakcie badañ p³aty tego zespo³u notowane by³y na dwóch stanowiskach pomorskich: Go³ubie i Bagno Stawek, przy czym na ka dym z nich s¹ one nieco odmiennie wykszta³cone. Na stanowisku Go³ubie fitocenozy zespo³u Caricetum diandrae maj¹ postaæ niewielkich, emersyjnych p³atów, jakie rozwinê³y siê na siedlisku dawnego szuwaru pa³kowego w strefie kontaktu z szuwarem trzcinowym, który dominuje na tym torfowisku. W czêœci z nich brak jest wyraÿnego zró nicowania na kêpki i dolinki, a ca³a powierzchnia jest przewodniona. W pozosta³ych przypadkach p³aty zespo³u zajmuj¹ wierzcho³ki bardzo niskich kêp. Warstwa zielna wykazuje zmienne pokrycie, zwykle jednak wynosi ono oko³o 40%. W warstwie tej, poza dominuj¹c¹ Carex diandra, spory udzia³ jakoœciowy i iloœciowy maj¹ gatunki charakterystyczne zwi¹zku Caricion lasiocarpae, takie jak Comarum palustre czy Menyanthes trifoliata oraz klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae np. Triglochin palustre i Carex limosa. Zaznacza siê tu równie udzia³ gatunków z klasy Phragmitetea, zw³aszcza Typha latifolia, która stanowi pozosta³oœæ po szuwarze pa³kowym. Warstwa mszysta pokrywa od 80 do 100% powierzchni i jest zró nicowana pod wzglêdem sk³adu gatunkowego. W obrêbie bardziej przewodnionych p³atów dominuje Limprichtia revolvens z domieszk¹ Bryum pseudotriquetrum, Caliergon giganteum i innych mchów brunatnych (tab. 23, zdj. 1-2), natomiast na inicjalnych kêpach warstwê mszyst¹ tworzy g³ównie Sphagnum teres z niewielkim jedynie udzia³em mchów brunatnych (tab. 23, zdj. 3-4). Na torfowisku Bagno Stawek stwierdzone p³aty Caricetum diandrae wystêpuj¹ w niewielkich powierzchniowo, podmok³ych obni eniach pomiêdzy niewysokimi kêpami w pó³nocno-zachodniej czêœci stanowiska. Warstwa zielna pokrywa 40% powierzchni. Tworzy j¹ Carex diandra, przy wspó³udziale g³ównie Menyanthes trifoliata i Carex chordorrhiza. Dominuj¹c¹ rolê w tworzeniu tego zbiorowiska odgrywaj¹ mchy brunatne, przede wszystkim Calliergonella cuspidata i Limprichtia revolvens. Nielicznie wystêpuje równie Bryum pseudotriquetrum, Plagiomnium elatum oraz rzadki borealny gatunek Paludella squarrosa.

12 44 Joanna Bloch-Or³owska Caricetum chordorrhizae (tab. 4, zdj. 6-11) Zespó³ z dominacj¹ turzycy strunowej jest rzadkim zbiorowiskiem kontynentalno-borealnym o fizjonomii dwuwarstwowego zbiorowiska darniowo- -mszystego (por. Matuszkiewicz 2001). P³aty tego zespo³u notowano na dwóch stanowiskach na Pomorzu: na Bagnie Stawek i torfowisku ko³o Miszewa. W obrêbie p³atów zaznacza siê doœæ wyraÿne zró nicowanie florystyczne, zwi¹zane ze stopniem wykszta³cenia mikroreliefu oraz poziomem wody gruntowej. Fragmenty o najs³abiej wykszta³conym mikroreliefie i najwy szym poziomie wody gruntowej cechuj¹ siê obecnoœci¹ gatunków charakterystycznych dla zwi¹zku Caricion davallianae, doœæ licznym udzia³em Carex rostrata oraz brakiem torfowców. Warstwê mszyst¹ tworz¹ g³ównie Campylium stellatum i Limprichtia revolvens (por. tab. 4, zdj. 6-7). Pozosta³e p³aty zespo³u zajmuj¹ wierzcho³ki niewysokich kêp, o wysokoœci do 40 cm (por. tab. 4, zdj. 8-11). Warstwa zielna, zwykle dobrze rozwiniêta, charakteryzuje siê sporadycznym udzia³em gatunków kalcyfilnych przy jednoczesnym wy szym udziale gatunków z klasy Oxycocco-Sphagnetea, zw³aszcza Oxycoccus palustris. Drzewa wystêpuj¹ tu sporadycznie i wy³¹cznie w postaci m³odych osobników. Warstwa mszysta jest silnie rozwiniêta, czêsto zajmuje ca³¹ powierzchniê. Buduje j¹ Sphagnum teres, z niewielk¹ domieszk¹ Stramiergon stramineum i Aulacomnium palustre. Caricetum lasiocarpae (tab. 4, zdj ) Zespó³ turzycy nitkowatej nale y do zbiorowisk w¹skolistnych turzyc, o subborelanym typie rozmieszczenia, tworz¹cych bardzo kwaœne torfowiska przejœciowe (por. Matuszkiewicz 2001). Fitocenozy tego zespo³u obserwowano na Pomorzu na stanowiskach: Miszewo i uromino. P³aty zespo³u wykazuj¹ zró nicowanie pod wzglêdem wykszta³cenia struktury kêpkowo-dolinkowej. Czêœæ z nich ma charakter silnie przewodnionych powierzchni w inicjalnym stadium tworzenia siê kêp (por. tab. 4, zdj. 12). Warstwa zielna pokrywa 80% powierzchni, buduj¹ j¹ g³ównie turzyce Carex lasiocarpa z domieszk¹ C. rostrata i C. diandra. Warstwa mszysta zajmuje do 40% powierzchni i jest tworzona g³ównie przez Calliergonella cuspidata z niewielkim udzia³em innych mchów brunatnych oraz Sphagnum warnstorfii. Pozosta³e fitocenozy tego zespo³u porastaj¹ niskie kêpki ró nej wielkoœci, na które stopniowo wkraczaj¹ drzewa i krzewy (por. tab. 4, zdj ). Warstwa krzewów, jeœli wystêpuje, jest s³abo zwarta i osi¹ga do 4-6 m wysokoœci. Buduj¹ j¹ m³ode osobniki Pinus sylvestris, Betula pendula i Salix cinerea. Warstwa zielna jest dobrze rozwiniêta, zajmuje od 30 do 80% powierzchni. Obok dominuj¹cej iloœciowo Carex lasiocarpa oraz gatunków ze zwi¹zku Caricion lasiocarpae i klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae, jak: Carex chordorrhiza, Menyanthes trifoliata, Comarum palustre lub Carex limosa, zaznacza siê tak e sta³y udzia³ gatunków wysokotorfowiskowych, zw³aszcza Oxycoccus palustris i Andromeda polifolia. Miejscami nielicznie wystêpuj¹ gatunki szuwarowe: Equisetum fluviatile, Carex rostrata i Peucedanum palustre. Warstwa mszysta zajmuje % powierzchni. Tworz¹ j¹ ró ne

13 Tabela 4. Zespo³y ze zwi¹zku Caricion lasiocarpae: Caricetum diandrae (C.dia.), Caricetum chordorrhizae (C.cho.) i Caricetum lasiocarpae (C.las.) Table 4. Plant associations of the Caricion lasiocarpae alliance: Caricetum diandrae (C.dia.), Caricetum chordorrhizae (C.cho.) and Caricetum lasiocarpae (C.las.) Zespó³ roœlinny [plant association] C.dia. C.cho. C.las. Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] Nr zdjêcia w terenie [field no. of relevé] /03 40/03 41/03 42/03 10/03 01/03 02/03 08/03 09/03 74/03 78/03 77/03 44/03 43/03 75/03 Region Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Nazwa stanowiska [locality] GE GE GE GE BS BS BS BS BS MO MO MO O O MO Data: rok [date: year] miesi¹c, dzieñ [month, day] Powierzchnia zdjêcia (m ) [relevé area] Zwarcie warstwy krzewów (%) [cover of shrub layer] Pokrycie warstwy zielnej (%) [cover of herb layer] Pokrycie warstwy mszystej (%) [cover of moss layer] Wysokoœæ warstwy krzewów (m) [height of shrub layer] Ch. Caricetum diandrae b, b /b , /5 c d b, b /b ,5/1,5 Carex diandra c 3 2b 2a 2a 2b.. + 2m +. 2a... Ch. Caricetum chordorrhizae Carex chordorrhiza c 2m 2m +. 2a 3 3 2b 2b 2a 3 + 2m 2m 2m Ch. Caricetum lasiocarpae Carex lasiocarpa c m. 3 2b 2a 3 Ch. Caricion lasiocarpae Comarum palustre c 2m + 2a 2m. 2m +.. 2m 2m 2m 2m 2m +

14 Zespó³ roœlinny [plant association] C.dia. C.cho. C.las. Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] Menyanthes trifoliata 2m 2m.. 2b + 2m 2b 2m 2a + + 2b 2a 2a Sphagnum teres d Ch. Caricion davallianae Carex dioica c m Carex lepidocarpa m 2m Parnassia palustris m 2m Eleocharis quinqueflora. 2m Epipactis palustris m Campylium stellatum d Ch. Scheuchzerio-Caricetea nigrae Carex limosa c + 2m m b 2a. Eriophorum angustifolium m m Agrostis canina m 2m 2m.. 2m Triglochin palustris + + 2m Carex nigra Stellaria palustris Calamagrostis stricta 2m +. 2m Carex canescens m.... 2m Viola palustris m. +.. Drosera anglica. 2m Rhynchospora alba Stramiergon stramineum d.. + 2m... 2a 2m 2m 2m. 2m + 2m Sporadycznie [Sporadically]: Juncus articulatus 1 (+), Hamatocaulis vernicosus 6 (2m), Hammarbya paludosa 10 (+). Ch. Sphagnion magellanici et Oxycocco-Sphagnetea Oxycoccus palustris c.... 2m 2m 2m 2b 3. 2m. 2a 2m + Drosera rotundifolia m + + 2m 2m 2m

15 Zespó³ roœlinny [plant association] C.dia. C.cho. C.las. Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] Andromeda polifolia Aulacomnium palustre d b 2m + 2m + 2m Sphagnum fallax a. Sporadycznie [Sporadically]: Sphagnum papillosum 14 (5), Sphagnum rubellum 14 (+). Ch. Phragmitetea Carex rostrata c 2m b 2b 2m 2m. 2b 2a.. 2m Galium palustre. +. 2m 2m m +... Lysimachia thyrsiflora Typha latifolia 2a 2b 2m 2m Equisetum fluviatile m.. + 2m Phragmites australis. + 2m Eleocharis palustris Ranunculus lingua Peucedanum palustre Carex elata Sporadycznie [Sporadically]: Carex paniculata 3 (+). Towarzysz¹ce [Accompanying species] Drzewa i krzewy [Trees and shrubs] Pinus sylvestris b, b /b b/2m c Salix aurita c Betula pubescens c Salix rosmarinifolia c Salix cinerea b m c

16 Zespó³ roœlinny [plant association] C.dia. C.cho. C.las. Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] Betula pendula b, b /b /+ Sporadycznie [Sporadically]: Quercus robur c 10 (+), Picea abies c 15 (+). Inne [Others] Festuca rubra c m Thelypteris palustris m. 2b 2a Valeriana dioica m 2m Caltha palustris m Galium uliginosum Cardamine pratensis Lychnis flos-cuculi Utricularia minor Molinia caerulea Limprichtia revolvens d 3 4 2m. 2a Calliergonella cuspidata 2m m 2m 2m Bryum pseudotriquetrum 2b 2b 2m. 2m Plagiomnium elatum 2b.. 2m 2m Sphagnum warnstorfii.. 2m 2m m.. 2b Calliergon giganteum 2b 2a.... 2m Paludella squarrosa.... 2m.. 2m Sporadycznie [Sporadically]: Epilobium palustre 1 (+), Lythrum salicaria 1 (+), Agrostis stolonifera 3 (+), Calliergon cordifolium 6 (+), Cirsium palustre 6 (+), Equisetum palustre 6 (+), Fissidens adianthoides 6 (+), Juncus alpino-articulatus 7 (+), Marchantia polymorpha 7 (+), Tomentypnum nitens 8 (+), Lotus uliginosus 11 (2m), Lycopus europaeus 12 (+). Objaœnienia: Pom. Pomorze, BS Bagno Stawek, GE Go³ubie, MO Miszewo, O uromino Explanations: Pom. the Pomorze region, BS Bagno Stawek, GE Go³ubie, MO Miszewo, O uromino

17 Zró nicowanie pomorskich fitocenoz z udzia³em turzycy strunowej Carex chordorrhiza L. f gatunki torfowców, g³ównie: Sphagnum teres, S. magellanicum, S. warnstorfii i S. fuscum z niewielk¹ domieszk¹ mchów brunatnych: Aulacomnium palustre i Stramiergon stramineum. Fitocenozy te uznaæ mo na za póÿne stadium zespo³u. Wykazuj¹ one ponadto oznaki postêpuj¹cej oligotrofizacji przejawiaj¹cej siê wzrastaj¹cym udzia³em gatunków klasy Oxycocco-Sphagnetea. Zbiorowisko Eriophorum latifolium-eleocharis quinqueflora (tab. 5, zdj. 1) Zbiorowisko Eriophorum latifolium-eleocharis quinqueflora, nale ¹ce niew¹tpliwie do zwi¹zku Caricion davallianae, nawi¹zuje do eutroficznych ni owych m³ak niskoturzycowych. Jego p³aty odnaleziono na pomorskim stanowisku Bagno Stawek, na wyrównanej, nieznacznie nachylonej powierzchni torfowiska. Poziom wody gruntowej zalega tu zwykle na g³êbokoœci kilku centymetrów, a okresowo równie wykazuje tendencje do stagnacji na powierzchni. Warstwa zielna pokrywa 80% powierzchni i jest budowana w przewa aj¹cej mierze przez gatunki charakterystyczne dla Caricion davallianae, zw³aszcza Eriophorum latifolium, Carex lepidocarpa i Eleocharis quinqueflora. Roœliny przejœciowo- i wysokotorfowiskowe s¹ reprezentowane jedynie przez Carex chordorrhiza, Menyanthes trifoliata i Oxycoccus palustris, które charakteryzuj¹ siê ma³¹ iloœciowoœci¹. Pojedynczo wystêpuj¹ równie gatunki towarzysz¹ce z klas Molinio-Arrhenatheretea i Phragmitetea, jedynie Carex rostrata wykazuje wiêksze pokrywanie. Warstwa mszysta jest umiarkowanie rozwiniêta (50%); buduj¹ j¹ mchy brunatne, g³ównie Limprichtia revolvens, Campylium stellatum i Calliergonella cuspidata. Zbiorowisko Carex panicea-menyanthes trifoliata (tab. 5, zdj. 2-4) Jest to specyficzne zbiorowisko o fizjonomii niskiej ³¹ki torfowiskowej, obserwowane na stanowisku Szuszalewo w Polsce Pó³nocno-Wschodniej. Charakteryzuje siê nierówn¹ powierzchni¹, powsta³¹ wskutek odk³adania siê biomasy roœlin naczyniowych, lecz bez wykszta³conej struktury kêpkowo-dolinkowej. W przesz³oœci by³o ono prawdopodobnie u ytkowane jako ³¹ka koœna (por. Pa³czyñski 1981). Warstwa zielna pokrywa zazwyczaj ponad po³owê powierzchni. Tworzy j¹ turzyca prosowata Carex panicea z udzia³em gatunków przejœciowotorfowiskowych: Menyanthes trifoliata, Comarum palustre i Carex lasiocarpa, a tak e typowej dla torfowisk niskich C. lepidocarpa. Warstwê mszyst¹, zajmuj¹c¹ 50-70% powierzchni, tworz¹ mchy brunatne, zw³aszcza Limprichtia revolvens i Calliergonella cuspidata. Zasiêg wystêpowania niniejszego zbiorowiska jest znacznie wiêkszy ni area³ populacji Carex chordorrhiza. Miejscami w fitocenozach tych obserwuje siê wkraczanie drzew, zw³aszcza brzozy omszonej, a tak e rozwój zaroœli wierzbowych. Przejœciowotorfowiskowy mszar z Phragmites australis (tab. 5, zdj. 5-6) Fitocenozy mszaru przejœciowotorfowiskowego z trzcin¹ stwierdzono na stanowisku Drucie erys, w pó³nocno-wschodniej Polsce. Zajmuj¹ one powierzchnie niskich kêp, o doœæ wysokim poziomie wody gruntowej, utrzymuj¹cej siê na

18 Tabela 5. Zbiorowiska roœlinne ze zwi¹zków Caricion davallianae i Caricion lasiocarpae: zbiorowisko Eriophorum latifolium-eleocharis quinqueflora (E.l.-E.q.), zbiorowisko Carex panicea-menyanthes trifoliata (C.p.-M.t.), przejœciowotorfowiskowy mszar z Phragmites australis (m. P.a.) i zbiorowisko Comarum palustre-sphagnum teres (C.p.-S.t.) Table 5. Plant communities of Caricion davallianae and Caricion lasiocarpae alliances: Eriophorum latifolium-eleocharis quinqueflora community (E.l.-E.q.), Carex panicea-menyanthes trifoliata community (C.p.-M.t.), transitional bog community with Phragmites australis (m. P.a.)and Comarum palustre-sphagnum teres community (C.p.-S.t.) Zespó³/Zbiorowisko [plant community] E.l.-E.q. C.p.-M.t. m. P.a. C.p.-S.t. Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] Nr zdjêcia w terenie [field no. of relevé] 05/03 51E/03 52E/03 53E/03 49E/03 50E/03 79/03 80/03 73/03 76/03 Region Pom. PNE PNE PNE PNE PNE Pom. Pom. Pom. Pom. Nazwa stanowiska [locality] BS SO SO SO DS DS MO MO MO MO Data: rok [date: year] miesi¹c, dzieñ [month, day] Powierzchnia zdjêcia (m ) [relevé area] 6, Zwarcie warstwy krzewów (%) [cover of shrub layer] b <5 Pokrycie warstwy zielnej (%) [cover of herb layer] c, c /c /10 45/ Pokrycie warstwy mszystej (%)[cover of moss layer] d Wysokoœæ warstwy krzewów (m) [height of shrub layer] b ,5 D. zb. Eriophorum latifolium- Eleocharis quinqueflora Eriophorum latifolium c 2b Eleocharis quinqueflora 2a Ch. Caricion davallianae Carex lepidocarpa c 2b 2m 2m 2m Carex dioica 2m 2m 2m Parnassia palustris 2m Campylium stellatum d 2b 2b Sporadycznie [Sporadically]: Liparis loeselii 1 (+), Epipactis palustris 1 (+). D. zb. Carex panicea-menyanthes trifoliata Menyanthes trifoliata c 2m 2b 2b 2a a

19 Zespó³/Zbiorowisko [plant community] E.l.-E.q. C.p.-M.t. m. P.a. C.p.-S.t. Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] Carex panicea c. 2b 2b 2a D. mszaru z Phragmites australis Phragmites australis c D. zb. Comarum palustre-sphagnum teres Comarum palustre c, c. 2m 2b 2m 2m 2m 2b 2b 2a 2a Sphagnum teres d Ch. Caricion lasiocarpae Carex lasiocarpa c, c. 2m 2m 2m 2m m Carex chordorrhiza + 2m 2m + 2m m Carex diandra m 2m.. Ch. Scheuchzerio-Caricetea nigrae Agrostis canina c, c.. 2m... 2m 2m 2m 2m Viola palustris m 2m + 2m Eriophorum angustifolium a 2m Triglochin palustris.... 2m 2m.... Juncus articulatus Carex nigra Stramiergon stramineum d m + Sporadycznie [Sporadically]: Stellaria palustris 6 (+), Carex canescens 9 (2b). Ch. Sphagnion magellanici et Oxycocco-Sphagnetea Drosera rotundifolia c, c m 2m 2m + Oxycoccus palustris 2m m 3... Aulacomnium palustre d m 2m Ch. Phragmitetea Equisetum fluviatile c m.. 2m 2m + 2m Carex rostrata 2b.. 2m.. 2m 2m 2m 2m

20 Zespó³/Zbiorowisko [plant community] E.l.-E.q. C.p.-M.t. m. P.a. C.p.-S.t. Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] Peucedanum palustre Galium palustre Poa palustris Typha latifolia Lysimachia thyrsiflora Carex pseudocyperus Ch. Molinio-Arrenetheretea Festuca rubra c. 2m Agrostis stolonifera... 2m 2m 2m.... Cirsium palustre Lysimachia vulgaris.... 2m 2m.... Lychnis flos-cuculi Myosotis palustris Sporadycznie [Sporadically]: Molinia caerulea 1 (+), Galium uliginosum 1 (+), Valeriana officinalis 3 (+), Lythrum salicaria 6 (+), Lotus uliginosus 7 (2m). Towarzysz¹ce [Accompanying species] Drzewa i krzewy [Trees and shrubs] Betula pubescens b, c m... 2m c b Pinus sylvestris b c Alnus glutinosa b, c m.... Salix aurita c m + + Salix pentandra c, c Sporadycznie [Sporadically]: Frangula alnus b 5 (2m), Salix cinerea c 6 (+), Picea abies c 9 (+), Populus tremula c 10 (+), Salix rosmarinifolia c 10 (+). Inne [Others] Lycopus europaeus c, c Carex sp

21 Zespó³/Zbiorowisko [plant community] E.l.-E.q. C.p.-M.t. m. P.a. C.p.-S.t. Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] Epilobium palustre c Valeriana dioica 2m Calamagrostis canescens Limprichtia revolvens d 3 2b Calliergonella cuspidata 2a 3 3 2a Bryum pseudotriquetrum 2m 2m 2m Sporadycznie [Sporadically]: Fissidens adianthoides 1 (+), Linum catharticum 1 (+), Paludella squarrosa 1 (+), Potentilla erecta 1 (+), Sphagnum angustifolium 1 (+), Valeriana sambucifolia 4 (+), Thelypteris palustris 5 (2m), Sanionia uncinata 10 (+), Sphagnum warnstorfii 10 (2b). Objaœnienia: PNE Polska Pó³nocno-Wschodnia, Pom. Pomorze; BS Bagno Stawek, S Drucie erys, MO Miszewo, SO Szuszalewo Explanations: PNE north-eastern Poland, Pom. Pomorze; BS Bagno Stawek, DS Drucie erys, MO Miszewo, SO Szuszalewo

22 54 Joanna Bloch-Or³owska g³êbokoœci kilku centymetrów. Struktura zbiorowiska jest trójwarstwowa. LuŸn¹ warstwê krzewów, o zwarciu od 5 do 30% i wysokoœci do 2 m, tworzy Alnus glutinosa z domieszk¹ Betula pubescens lub Frangula alnus. Warstwa zielna pokrywa blisko po³owê powierzchni i charakteryzuje siê specyficzn¹ kombinacj¹ gatunków nale ¹cych do ró nych klas zbiorowisk. Dominuj¹cym sk³adnikiem jest trzcina pospolita, której towarzysz¹ z niewielk¹ iloœciowoœci¹ ni sze byliny, np.: Comarum palustre, Triglochin palustris, Lysimachia vulgaris, a z krzewinek Oxycoccus palustris. Warstwa mszysta pokrywa do 100% powierzchni i jest w ca³oœci zdominowana przez Sphagnum teres. Zbiorowisko Comarum palustre-sphagnum teres (tab. 5, zdj. 7-10) Zbiorowisko Comarum palustre-sphagnum teres jest specyficznym, lokalnym typem fitocenozy obserwowanym na stanowisku Miszewo na Pomorzu. Ma ono fizjonomiê przejœciowotorfowiskowego mszaru, budowanego przez byliny i mszaki, g³ównie torfowce. Charakteryzuje siê bardzo s³abo zaznaczon¹ struktur¹ kêpkowo-dolinkow¹ i doœæ wysokim poziomem wody gruntowej, znajduj¹cej siê na g³êbokoœci kilku centymetrów poni ej powierzchni torfowiska. Warstwa zielna pokrywa zwykle 60% powierzchni i jest budowana przez kilka gatunków niskich bylin, g³ównie z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae i Phragmitetea. Stosunkowo najwiêksze pokrycie wykazuje Comarum palustre, a towarzysz¹ mu, z nieco mniejsz¹ iloœciowoœci¹, takie gatunki jak: Agrostis canina, Viola palustris, Equisetum fluviatile, Drosera rotundifolia, Eriophorum angustifolium, Menyanthes trifoliata czy Carex rostrata. Obserwuje siê ponadto stopniowe pojawianie siê gatunków drzew i krzewów, zw³aszcza sosny, brzóz i wierzb. Wystêpuj¹ one pojedynczo, g³ównie w warstwie zielnej, niekiedy tworz¹c zacz¹tki niskiej warstwy krzewów (por. tab. 5, zdj. 10). Warstwa mszysta jest silnie rozwiniêta i zdominowana przez Sphagnum teres. Towarzysz¹ mu, z niewielk¹ iloœciowoœci¹, mchy brunatne: Stramiergon stramineum i Aulacomnium palustre. Zbiorowisko to przypuszczalnie stanowi wczesne stadium rozwojowe przejœciowotorfowiskowych zbiorowisk ze zwi¹zku Caricion lasiocarpae, zw³aszcza opisanego wczeœniej zespo³u turzycy strunowej. Zbiorowisko z Caricion lasiocarpae nawi¹zuj¹ce do Sphagnion magellanici (tab. 6, zdj. 1-9) Jest to specyficzne zbiorowisko nale ¹ce do mszysto-turzycowych fitocenoz ze zwi¹zku Caricion lasiocarpae, ale wykazuj¹ce silne nawi¹zania do mszarów wysokotorfowiskowych ze Sphagnion magellanici. P³aty tego zbiorowiska obecne s¹ na stanowiskach Bagno Stawek oraz Przywidz na Pomorzu. Fitocenozy tego zbiorowiska zajmuj¹ wierzcho³ki kêp o wysokoœci do 0,5 m, czêsto pozrastanych ze sob¹. P³aty maj¹ strukturê dwuwarstwow¹. Warstwa zielna jest w ró nym stopniu rozwiniêta, zajmuje od 25% do 80% powierzchni. Buduj¹ j¹ gatunki charakterystyczne dla zwi¹zku Caricion lasiocarpae: Comarum palustre, Menyanthes trifoliata, Carex lasiocarpa i C. chordorrhiza. Zaznacza siê ponadto sta³y udzia³ gatunków z klasy Oxycocco-Sphagnetea, zw³aszcza Oxycoccus palus-

23 Zró nicowanie fitocenoz z udzia³em turzycy strunowej Carex chordorrhiza L. f tris, a tak e z klasy Phragmitetea: Peucedanum palustre, Equisetum fluviatile i Carex rostrata. Niekiedy pojedynczo pojawiaj¹ siê m³ode osobniki drzew i krzewów, g³ównie Pinus sylvestris i Betula pubescens. Warstwa mszysta jest zwykle silnie rozwiniêta, pokrywa do 100% powierzchni i jest zdominowana przez torfowce: Sphagnum angustifolium b¹dÿ S. magellanicum. Sta³y, chocia niewielki pod wzglêdem iloœciowym udzia³ maj¹ Polytrichum strictum i Aulacomnium palustre. Tabela 6. Zbiorowisko z Caricion lasiocarpae nawi¹zuj¹ce do Sphagnion magellanici (C.l./S.m.) Table 6. Plant community of the Caricion lasiocarpae alliance referring to Sphagnion magellanici (C.l./S.m.) Zespó³/Zbiorowisko [plant community] Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] Nr zdjêcia w terenie [field no. of relevé] Region C.l./S.m /03 27/03 28/03 29/03 31/03 32/03 33/03 34/03 35/03 Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Pom. Nazwa stanowiska [locality] BS PZ PZ PZ PZ PZ PZ PZ PZ Data: rok [date: year] miesi¹c, dzieñ [month, day] Powierzchnia zdjêcia (m ) [relevé area] Pokrycie warstwy zielnej (%) [cover of the herb layer] Pokrycie warstwy mszystej (%) [cover of the moss layer] Ch. Caricion lasiocarpae 2 1,5 1,5 1,5 1, c d Comarum palustre c. 3 2b m 2b Menyanthes trifoliata 2m m 2b 2m 2a Carex chordorrhiza 2b 2m. 2m 2m. 2b 2a 2b Carex lasiocarpa. 2m +. 2m 2m 2m 2m 2m Carex diandra m..... Ch. Scheuchzerio-Caricetea nigrae Carex nigra c 2m 2m 2m +. 2a. + + Triglochin palustris. 2m 2m 2m + 2m... Calamagrostis stricta Carex limosa m. Stramiergon stramineum d m +. Sporadycznie [Sporadically]: Eriophorum angustifolium 1 (+), Hydrocotyle vulgaris 1 (+), Viola palustris 2 (+), Carex dioica 7 (2m). Ch. Sphagnion magellanici et Oxycocco-Sphagnetea Oxycoccus palustris c 2b 2a 2a 2b 2a 3 3 2a 2a Drosera rotundifolia. 2m 2m 2m Andromeda polifolia Polytrichum strictum d 2a 2m 2m 2m 2m 2m 2m 2m 2m Aulacomnium palustre + 2a + 2a 2m 2m 2m 2m 2m

24 56 Joanna Bloch-Or³owska Zespó³/Zbiorowisko [plant community] Nr zdjêcia w tabeli [table no. of relevé] C.l./S.m Sphagnum magellanicum. 2a m 2b 3 5 Ch. Phragmitetea Peucedanum palustre c. r + + 2m 2m Carex rostrata a 2m 2a +. Equisetum fluviatile m. 2m 2m Lysimachia thyrsiflora Towarzysz¹ce [Accompanying species] Drzewa i krzewy [Trees and shrubs] Pinus sylvestris c Betula pubescens Salix rosmarinifolia Salix aurita Pozosta³e [Others] Epilobium palustre c Calluna vulgaris. 2m... 2m. +. Carex panicea Holcus lanatus Cirsium palustre Sphagnum angustifolium d a Sphagnum palustre m m Calliergonella cuspidata a. +.. Sporadycznie [Sporadically]: Festuca rubra 1 (2m), Lotus uliginosus 1 (+), Lysimachia vulgaris 1 (+), Calliergon giganteum 4 (+), Utricularia australis 4 (+), Utricularia minor 4 (+), Brachythecium rutabulum 5 (+), Deschampsia cespitosa 5 (+), Dactylorhiza majalis 7 (+). Objaœnienia: Pom. Pomorze; BS Bagno Stawek, PZ Przywidz Explanations: Pom. the Pomorze region; BS Bagno Stawek, PZ Przywidz Zbiorowisko Phragmites australis-sphagnum magellanicum (tab. 7, zdj. 1) Zbiorowisko Phragmites australis-sphagnum magellanicum jest specyficznym zbiorowiskiem lokalnym o budowie dysaptycznej. Wystêpuje na stanowisku Zocie, w pó³nocno-wschodniej Polsce. W fitocenozach tego zbiorowiska warstwê imersyjn¹ tworzy trzcina, natomiast warstwê emersyjn¹ mszar o charakterze wysokotorowiskowym, zajmuj¹cy wierzcho³ki rozleg³ych kêp wysokoœci cm. Struktura fitocenoz jest czterowarstwowa, z zacz¹tkow¹ warstw¹ krzewów. Jej udzia³ jest znikomy (oko³o 5%), tworz¹ j¹ osobniki Betula pubescens, Pinus sylvestris, czasem Betula pendula, które dorastaj¹ do 2 i 4 m wysokoœci. Warstwa zielna zajmuje 70% powierzchni i jest zdominowana przez Phragmites australis, która dorasta do 2 m wysokoœci. Towarzysz¹ jej wystêpuj¹ce pojedynczo niskie byliny, jak np.: Comarum palustre i krzewinki: Oxycoccus palustris i Andromeda polifolia. Warstwa mszysta pokrywa ca³¹ powierzchniê; wspó³tworz¹ j¹ torfowce: