Prawidłowości i nieprawidłowości w rozwoju seksualnym Seksualność dziecka do 3 roku życia

Transkrypt

1 Prawidłowości i nieprawidłowości w rozwoju seksualnym Seksualność dziecka do 3 roku życia Osobami seksualnymi jesteśmy od narodzin do śmierci. Seksualny rozwój biologiczny rozpoczyna się już w życiu płodowym. Około 16 tygodnia ciąży pojawia się u płodów męskich erekcja, a u płodów żeńskich w zbliżonym czasie występuje zdolność zwilżania pochwy. Pierwsze 19 miesięcy życia dziecka to najważniejszy okres nauki o miłości, dotyku i rozwoju zaufania do świata. W tym czasie dziecko zaczyna intensywnie poznawać swoje ciało. Mając siedem osiem miesięcy z zaciekawieniem ogląda własne dłonie i palce u stóp. Mniej więcej w tym samym czasie chłopcy odkrywają swoje penisy, a dziewczynki około dwóch miesięcy później srom. Niemowlęta lubią wkładać palce rąk i nóg do buzi i dotykać genitaliów. Chłopcy w wieku niemowlęcym mają w ciągu dnia regularne erekcje, spowodowane płaczem, kaszlem, przeciąganiem się lub oddawaniem moczu. Mają też kilka erekcji podczas snu. Podobnie często zwilżają się pochwy małych dziewczynek. W ciągu pierwszych trzech lat życia tworzą się podstawy seksualności. Główną postacią i źródłem wpływów jest matka, obiekt, który tworząc niepowtarzalny związek z dzieckiem. To faza wielkiej fizycznej bliskości matki i dziecka. Spostrzeganie cech płciowych dziecka i ich akceptacja w procesie pielęgnowania i karmienia przekazywane są dziecku przez bezpośredni kontakt fizyczny, drogą zmysłową. We wczesnym kontakcie z matką dokonuje się proces idealizacji ciała dziecka przez matkę. Gdy nie ma afirmacji ciała, pojawi się wstyd istnienia. Diagnoza o upośledzeniu dziecka często paraliżuje rodziców, którzy nie mogą sobie poradzić z rozpaczą. Nie potrafią w takiej sytuacji afirmować swojego dziecka jako najcudowniejszego na świecie. Nie wszystkie dzieci z rozpoznanym upośledzeniem nie doświadczają prawidłowej więzi z dorosłymi we wczesnym okresie życia. Jednak takie podejrzenie może zachodzić, gdy u dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną obserwuje się potrzeby i zachowania właściwe dla dziecięcego stadium rozwoju seksualnego. Wyrażają one głód potrzebę tej formy więzi, której nie doświadczyły w dzieciństwie. Przejawami spóźnionej dziecięcej seksualności są: dążenie do stałej bliskości z matką, labilność nastroju zależność od zachowania ważnego dorosłego, przyleganie fizyczne, obłapianie, tulenie się, obnażanie się, domaganie się dowodów miłości, niepełna świadomość zróżnicowania stref organizmu dostępnych dla kontaktu z 1 Seksualność dziecka opracowała: Kamila Tońska

2 obcymi oraz bliskimi, w tym stref erogennych, dziecięca kokieteria, preferowanie zabiegów pielęgnacyjnych wokół ciała. Okres edypalny- wiek 3-6 lat W okresie edypalnym rozwój seksualny dokonuje się pod wpływem systemu rodzinnego. Głównymi postaciami stają się rodzice. W pewnym stopniu na seksualność wpływa także grupa rówieśnicza, bo tam dokonuje się ekspresja seksualna. Wiek 3-6 lat to faza najbardziej intensywnego rozwoju seksualnego, poza oczywiście okresem dojrzewania. Rozwój seksualny dzieci jest zróżnicowany ze względu na płeć. Kiedy dziewczynka osiągnie trzeci rok życia, widzi różnice płciowe. Dziecko różnicuje ludzi ze względu na płeć. Wcześniej matka, jej ciało, zapach było czymś znanym i podobnym. Przeciwna płeć wzbudza ciekawość. Zainteresowanie ojcem jest typowe w tym okresie, musi wystąpić w sposób jawny, lub ukryty. Od tego co zrobi ojciec zależy, czy rozwój pójdzie w kierunku typowym, czy atypowym. Przykładowo, jeżeli dziewczynka pyta ojca: Tato, czy ożenisz się ze mną?, (zgodnie z przekazem widzę, spostrzegam, akceptuję twoją seksualność i będę raz na zawsze dla ciebie niedostępny ), powinien odpowiedzieć, że ma już żonę i nic z tego nie będzie. Ojciec frustruje dziecko, ale wspiera je emocjonalnie zapewniając o miłości. W przypadku dziewczynki, przekaz rodzica płci przeciwnej powinien brzmieć następująco: 1) Spostrzegam, akceptuję twoją płeć i cieszę się, że jesteś dziewczynką. 2) Spostrzegam twoją ekspresję seksualną będącą efektem twojej płci, ona mnie nie przeraża, jest elementem rozwojowym. 3) Jestem dla ciebie raz na zawsze seksualnie niedostępny i będę strażnikiem tej granicy. 4) Będę wspierać twój rozwój seksualny i znalezienia odpowiedniego partnera wśród rówieśników. W przypadku dziewczynki przekaz matki powinien brzmieć: 1) Spostrzegam, akceptuję twoją płeć i cieszę się, że jesteśmy podobne. 2) Spostrzegam twoją ekspresję seksualną będącą efektem twojej płci, ona mnie nie przeraża, jest elementem rozwojowym. 3) Będę wspierać twój rozwój seksualny i znalezienia odpowiedniego partnera wśród rówieśników. W trójkącie edypalnym zachodzi rywalizacja, dziewczynka chce wyeliminować matkę. Zgodnie z przekazem matka nie dopuści, aby córka zajęła jej miejsce nawet symbolicznie. Zatem frustruje ją, komunikat musisz przegrać tą rywalizację i wsparcie. 2 Seksualność dziecka opracowała: Kamila Tońska

3 Gdy matka nie akceptuje swojej kobiecości, albo przeraża ją ekspresja seksualna dziecka, zaczyna karać dziewczynkę, w obawie, że w przyszłości ta będzie emanować seksem. W obszarze patologii mieszczą się następujące przekazy ojca względem córki: 1) Nie cieszę się i nie akceptuję faktu, że jesteś dziewczynką- może to prowadzić do zaburzeń tożsamości płciowej. 2) Spostrzegam twoją ekspresję seksualną i ona mnie przeraża- wynika to często z obaw rodziców, że w przyszłości dziecko będzie nadmiernie zerotyzowane, wyrośnie na osobę, która nie prowadzi się moralnie itp. Wówczas ojciec stosuje bicie, krzyki, kary. W niektórych przypadkach reakcja ojca może wynikać z własnego pobudzenia, stąd wprowadza restrykcje, żeby wyeliminować zachowania dziecka. Najbardziej patologiczny jest tu przekroczenie odpowiedzialności, kiedy ojciec zamiast frustrować tworzy z dzieckiem relację kazirodczą. W przypadku chłopca cały rozwój preedypalny przebiegał w relacji z matką. Teraz musi się zidentyfikować z ojcem. Zachodzi rywalizacja z ojcem o matkę i chłopiec musi ją przegrać, zaś ojciec zamiast upokarzać, powinien wesprzeć emocjonalnie syna. Komunikat Może rozejrzyj się w przedszkolu. Chłopiec się wycofa i zidentyfikuje z ojcem. Nauczy się porażki, działania w sytuacji rywalizacji. Komunikaty rodziców prawidłowe i wykraczające poza prawidłowość brzmią analogicznie jak w przypadku dziewczynki. Pojawienie się zachowań seksualnych w okresie edypalnym nie jest zaburzeniem. Występuje jej się dużo u obu płci. Wyróżnia się trzy rodzaje masturbacji w tym okresie: rozwojową, eksperymentalną i instrumentalną. Masturbacja polega na drażnieniu, dotykaniu własnych narządów płciowych. Podczas tych czynności można zaobserwować wyraźne pobudzenie emocjonalne, czerwienienie lub blednięcie, pocenie itp. Badania Marii Beisert pozwalają wyróżnić trzy grupy wśród dzieci podejmujących czynności masturbacyjne: 1) Masturbacja rozwojowa (80% wszystkich zachowań seksualnych)- stymulowanie własnych narządów płciowych w celu osiągnięcia przyjemności. Nie ma innych celów. Dzieci na pytanie o takie zachowania mówią, że to lubią, albo, że to jest przyjemne. Zachowania te cechuje powtarzalność, schemat jest ten sam. Dziecko jest ciekawe swojego ciała i przypadkowo może odkryć, że drażnienie swojego ciała przynosi przyjemność. Dziecko zauważa, że doznania z narządów płciowych są inne niż np. z pięty. Cechą takiego zachowania jest nieszkodliwość- nie ma charakteru uszkadzającego. Kolejną cechą jest przemijanie, raczej zachowania takie nie pojawiają się w fazie latentnej. 3 Seksualność dziecka opracowała: Kamila Tońska

4 2) Masturbacja eksperymentalna (12%) nie jest nastawiona głównie na przyjemność, a eksplorację własnego ciała. Zachowanie takie jest niepowtarzalne, jawne, eksperymentem może być np. nakładanie pierścionka na członka, co może prowadzić do uszkodzenia. Osoba dorosła powinna w tym przypadku zareagować, żeby dziecko nie uszkodziło sobie ciała. U dzieci to nie jest dewiacja i zachowania te również przemijają. 3) Masturbacja instrumentalna ma charakter zastępczy i służy do zaspokajania zupełnie innych potrzeb, których dziecko zaspokoić nie potrafi. Może także redukować lęk, czy służyć jako element zwrócenia na siebie uwagi. Działa się w tym przypadku nie na zachowania masturbacyjne, ale trzeba dotrzeć do pierwotnej przyczyny. Przykładowo dziecko lubi być przytulane przed snem, inaczej jest niespokojne, boi się zasnąć. Z jakiegoś powodu rodzic tego nie robi. Dochodzi zatem do frustracji tej potrzeby i dziecko się masturbuje, co umożliwia mu zaśnięcie. Nie osiąga przy tym zaspokojenia swojej pierwotnej potrzeby wprost, bo nie przez kontakt emocjonalny, ale redukuje lęk. Warunek normy rozwojowej spełnia jedynie grupa pierwsza, w której masturbacja motywowana jest dążeniem do osiągnięcia przyjemności. Reakcje otoczenia na masturbację dziecięcą są różne. Zazwyczaj budzi ona niepokój i rodzice dążą do jej wyeliminowania m.in. poprzez kary, krzyki, zastraszanie. Postawy tego typu są jednak niesłuszne i nieskuteczne. Jak wskazuje doświadczenie, masturbacja dziecięca mija samoistnie i nie leczona nie pozostawia śladów. Zwalczana na siłę, może stać się pierwszym, wczesnym urazem psychicznym związanym z życiem seksualnym. Nie oznacza to jednak, że rodzice nie powinni w ogóle interesować się autoerotyzmem swego dziecka, ponieważ zachowania niektórych dzieci wymagają interwencji. W grupie drugiej, zachowanie może być groźne dla zdrowia. W tym przypadku należy z dzieckiem spokojnie porozmawiać i wyjaśnić, że może sobie zrobić krzywdę. Uzasadniony niepokój budzić powinien także mechanizm powstawania masturbacji w grupie trzeciej. Ma ona bowiem charakter zastępczy i jej celem jest obniżenie napięcia wynikającego z niezaspokojonych potrzeb dziecka, a nie jedynie odczuwanie przyjemności samej w sobie. W ten sposób wyjaśnia się często podejmowanie masturbacji przez dzieci z intelektualną niepełnosprawnością. Zdarza się, że dzieci o niskim poziomie rozwoju umysłowego uprawiają masturbację bardzo wcześnie i intensywnie. Niekiedy obserwując takie dzieci odnosi się wrażenie, że poza podstawowymi czynnościami, takimi jak jedzenie, picie, wydalanie stanowi to jedyny przejaw ich dowolnej aktywności. Takie zachowanie 4 Seksualność dziecka opracowała: Kamila Tońska

5 wytłumaczyć można ubogim kontaktem ze światem zewnętrznym, ubóstwem bodźców, a czasem brakiem zainteresowania ze strony opiekunów. W tych sytuacjach nie należy skupiać się na samym objawie, jakim jest zachowanie autoerotyczne, lecz właściwie rozpoznać rodzaj niezaspokojonej potrzeby i przyczyny wywołujące stan rzeczy. Zachowania orientacyjne- dzieci podglądają inne dzieci np. w przedszkolu, chcą poznać różnice anatomiczne. Eksponują narządy i czekają, jeśli inne dziecko zareaguje zaciekawieniem to się zastanawia, czy to drugie dziecko ma takie same częścią ciała czy nie. W przypadku osób dorosłych mamy do czynienia z ekshibicjonizmem, co jest patologią, w przypadku dziecka to normalne zachowanie rozwojowe. Gdy istnieje wzajemna zgoda, interwencja jest niepotrzebna. Czasem pragną podzielić się swoim odkryciem, obnażając się w obecności dorosłych. Właściwą reakcją rodzica jest wyrażenie aprobaty dla ciała dziecka i jednoczesne wyjaśnienie mu, powodów dla których okrywamy niektóre jego części co zazwyczaj prowadzi do zaprzestania pokazów. Zachowania interakcyjne- zabawy w mamę i tatę, lekarza. Zabawy mogą wprost oddawać podpatrzone zachowania u dorosłych. Dziecięce zabawy seksualne nie wymagają szczególnej koncentracji uwagi rodziców i wychowawców, chyba, że zaobserwujemy np.: agresywny stosunek do innych dzieci, posługiwanie się kłamstwem i podstępem lub jeśli przeradza się w zbiorową masturbację. Zachowania interakcyjne mogą też służyć do odtwarzania urazu (wówczas nie jest to norma, a zachowanie służy oswojeniu się z sytuacją urazu- wykorzystania) i należy zainterweniować. Twórczość dziecka poświęcona seksualności: rysunki, rzeźby. Służy do ujawnienia ekspresji seksualnej, napięć z którymi dziecko sobie nie radzi. Jeśli treść tej twórczości wybiega poza normę rozwojową, może to sugerować zetknięcie się z patologią. Rysunki nie są pewnikiem wykorzystania seksualnego, ale mogą być tego wyraźną hipotezą. Zachowanie seksualne dziecka mieści się w normie, jeżeli:1) Nie utrudnia wykonywania zadań rozwojowych przewidzianych w danej fazie. 2) Mieści się e w repertuarze zachowań seksualnych przewidzianych dla danego wieku. 3) Dokonują się między osobami w zbliżonym wieku (różnica nie przekracza 5 lat). 4) Mają cechy dobrowolności. 5) Zachowania nie szkodzą zdrowiu i życiu. 6) Nie wykraczają rażąco poza normy obowiązujące w grupie społecznej. 5 Seksualność dziecka opracowała: Kamila Tońska

6 Seksualność dziecka w okresie utajenia 6-11 lat Zauważalne są dwa zjawiska w seksualności: dziecko dąży do dobrych, niekonfliktowych kontaktów z rodzicami i adoptuje się do norm obowiązujących w grupie. Dzieci na tym etapie wypierają własną seksualność. U dziewczynki komponent ukryty przejawia się w marzeniach o przyszłym związku, partnerze. Zaprzeczają, że są seksualne, dewaluują seksualność. Chłopcy również zaprzeczają seksualności, ale poprzez wulgaryzację seksu i oburzenie. Wszyscy się oburzają, ale w grupie patrzą na pornografię, żeby jeszcze bardziej się oburzyć. Z jednej strony odrzucenie, a z drugiej chęć kontaktu. Dziewczynki nie zgłębiają empirycznie wiedzy, chłopcy tak. Seksualność w okresie dojrzewania Przełomowym momentem w życiu rodziców dziecka z niepełnosprawnością intelektualną jest uświadomienie sobie faktu, iż syn lub córka wkracza w okres dojrzewania. Niejednokrotnie rodzice próbują odwlec w czasie tę trudną chwilę, zaprzeczyć zauważalnym symptomom dorastania, utrzymywać się w przekonaniu, że niepełnosprawny syn, córka na zawsze pozostanie małym dzieckiem. Przychodzi jednak moment, w którym trzeba się z tym faktem zmierzyć. Nie da się przejść obojętnie obok dojrzewania płciowego, rozkwitu seksualnej potrzeby, a w konsekwencji dążenia do jej realizacji poprzez zachowania seksualne, rodzącej się miłości. Okres ten charakteryzuje się odejściem od bezpośredniej relacji z rodzicami na rzecz zwrócenia się ku rówieśnikom. Ten klasyczny moment przygotowania się do życia płciowego i do rozrodczości ma wiele aspektów: zmienia się ciało i jego niektóre funkcje. W przypadku osób niepełnosprawnych z różnymi formami zaburzeń organicznych, genetycznych i endokrynologicznych mogą wystąpić odchylenia tak w zakresie struktury anatomicznej, jak i fizjologii. W sferze psychicznej mogą powstać problemy związane z adaptacją do zmian, z rozpoznaniem ograniczeń własnego ciała i pogodzenia się z nim. Występują dążenia do bycia w grupie rówieśniczej i zdobywania jej akceptacji. Pojawiają się tendencje rywalizacyjne np. o miejsce w grupie, zachowania zapewniające większy podziw i adoracje najpierw u osób płci tej samej, później przeciwnej. Występują napięcia seksualne, rozładowanie w formach zastępczych (sport, walki). Pojawiają się czynności seksualne związane z redukowaniem napięcia seksualnego (masturbacja) i fantazje erotyczne, następuje przeszukiwanie wiedzy na temat seksu i erotyki, występują fascynacje erotyczne, próby zbliżeń fizycznych, pocałunki, petting, doświadczenia seksualne motywowane ciekawością, 6 Seksualność dziecka opracowała: Kamila Tońska

7 wspólnotowością przeżyć albo siłą napięcia seksualnego. Dochodzi do przeżywania pierwszych miłości i budowania planów przyszłego życia w związku. Faza seksualności młodzieńczej nie pokrywa się dokładnie u młodzieży zdrowej i normalnie rozwijającej się a tym bardziej u młodzieży niepełnosprawnej z wiekiem adolescencji, lat. U osób z niepełnosprawnością umysłową występuje mniejsze w stosunku do ogółu młodzieży nasilenia tendencji do bycia w grupie i uzależnienie się od grupy. Często pozostają one w toku swojego życia i rozwoju zależne przede wszystkim od osób dorosłych. Może występować dążność do większej bliskości z wybraną lub wybranym rówieśnikiem. W okresie dojrzewania bardzo powszechna i jak najbardziej prawidłowa z punktu widzenia medycznego jest masturbacja. Około 80% chłopców i 60% dziewcząt w normie intelektualnej podejmuje zachowania autoerotyczne, a zwłaszcza w czasie najsilniejszego popędu, który przypada na ok r.ż. W kategoriach normy należy także rozpatrywać masturbację występującą w okresie dorosłości, która stanowi zastępczą formę realizacji potrzeby seksualnej w sytuacjach, gdy z różnych powodów osoba nie ma możliwości podjęcia kontaktów seksualnych z partnerem. Jak wiadomo dotyczy to większości osób z głębszą i głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Literatura seksuologiczna wskazuje na fakt, iż: nie stwierdza się żadnych negatywnych konsekwencji zdrowotnych masturbacji, zatem nie należy jej traktować jako kolejnego objawu upośledzenia. Nie można jednak dopuszczać do sytuacji, by podczas masturbacji osoba uszkadzała intymne części ciała lub też by zachowanie zdominowało całą jej aktywność. Niedopuszczalne jest ponadto akceptowanie grupowej masturbacji oraz onanizowania się w miejscach publicznych, przy innych osobach. Nie należy karać nastolatka za podejmowanie owego zachowania ani krzykiem, ani biciem czy unieruchomieniem, bowiem karanie może jedynie nasilić zachowania autoseksualne lub sprowokować zachowania agresywne czy autoagresywne. Nie należy ponadto choć ten sposób bywa niestety nadużywany redukować napięcia seksualnego poprzez stosowanie leków (poza rzadkimi wyjątkami, gdy jest to medycznie uzasadnione). Masturbacja u osób z intelektualną niepełnosprawnością nie zawsze związana jest z realizacją potrzeby seksualnej. Może pojawić się z powodu braku zaspokojenia potrzeb emocjonalnych, braku stymulującego środowiska, niemożności podjęcia 7 Seksualność dziecka opracowała: Kamila Tońska

8 aktywności ruchowej, poznawczej, występowania niedowrażliwości dotykowej czy też w sytuacji pozbawienia osoby pozytywnych doznań płynących z otoczenia. Materiały zebrała i opracowała: Kamila Tońska psycholog Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna Nr 1 w Elblągu 8 Seksualność dziecka opracowała: Kamila Tońska