Monitoring Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata

Transkrypt

1 Monitoring Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata Raport za lata ul. Nowogrodzka 62a Warszawa tel. (22) Projekt Koordynacja ekonomii społecznej na Mazowszu

2

3 Monitoring Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata Raport za lata Warszawa 2017

4 Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej ul. Nowogrodzk a 62a W arszawa tel.: mcps@mcps.com.pl Jednostka organizac yjna Samorządu W ojewództwa Mazowieckiego Redakcja i opracowanie merytoryczne: Zespół projektu Koordynacja ekonomii społecznej na Mazowszu W ydział ds. ekonomii społecznej i projektów zewnętrznych Nadzór merytotryczny Barbara Kucharska Dokument powstał w ramach projektu pn. Koordynacja ekonomii społecznej na Mazowszu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej i Samorządu W ojewódzwa Mazowieckiego. ul. Nowogrodzka 62a Warszawa tel. (22) Projekt Koordynacja ekonomii społecznej na Mazowszu

5 Spis treści Spis treści... 5 Wstęp... 7 Wykaz skrótów... 8 I. Charakterystyka Ekonomii Społecznej I.1. Definicje związane z Ekonomią Społeczną I.2. Analiza spójności dokumentów strategicznych związanych z rozwojem Ekonomii Społecznej w województwie mazowieckim ) Ustawa o pomocy społecznej ) Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej (KPRES) ) Strategia Polityki Społecznej Województwa Mazowieckiego na lata ) Plan Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata II. Monitoring Mazowieckich Podmiotów Ekonomii Społecznej II.1. Centra Integracji Społecznej II.2. Kluby Integracji Społecznej II.3. Organizacje pozarządowe II.4. Spółdzielnie socjalne II.5. Warsztaty Terapii Zajęciowej II.6. Zakłady Aktywności Zawodowej III. Wsparcie dla rozwoju Ekonomii Społecznej w województwie mazowieckim III.1. Działania własne Samorządu Województwa Mazowieckiego dla rozwoju Ekonomii Społecznej III.2. Działania Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej, podejmowane na rzecz rozwoju Ekonomii Społecznej w woj. mazowieckim w latach III.3. Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej w województwie mazowieckim IV. Wnioski z monitoringu Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata za okres r IV.1. Wnioski i rekomendacje wynikające z monitoringu mazowieckich podmiotów ekonomii społecznej oraz działań prowadzonych przez OWES IV.2. Główne wnioski i rekomendacje wynikające z monitoringu Załącznik nr 1 - Zestawienie działań koordynowanych przez MCPS w latach , wynikających z "Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata " Załącznik nr 2 - Działania Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Warszawie, podejmowane na rzecz rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu w latach Załącznik nr 3 - Działania Mazowieckiej Rady Pożytku Publicznego, podejmowane na rzecz rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu w latach Załącznik nr 4 - Skrót informacji z Monitoringu Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata

6 6

7 Wstęp W Mazowieckim Centrum Polityki Społecznej (MCPS), od chwili przyjęcia Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata ( Plan ), prowadzony był bieżący monitoring celów i działań określonych w tym dokumencie. Monitoring taki prowadzony był w latach we współpracy z Mazowiecką Radą Ekonomii Społecznej, a od 2016 roku z Mazowieckim Komitetem Rozwoju Ekonomii Społecznej. W rozdziale pierwszym przedstawiona została zarówno klasyfikacja i podstawowa charakterystyka podmiotów ekonomii społecznej (PES), jak też definicje bazowych pojęć sektora oraz podstawy prawne i dokumenty strategiczne, w oparciu o które samorząd województwa mazowieckiego realizuje politykę wzmacniania rozwoju ekonomii społecznej. W rozdziale drugim szczegółowo opisano poszczególne typy PES, zobrazowano na mapach i w wykazach ich przestrzenny rozkład w województwie. Zostały omówione podmioty reintegracyjne oraz spółdzielnie socjalne; zasygnalizowano potencjał organizacji pozarządowych, jako dużej grupy podmiotów mogących ewoluować w kierunku ich ekonomizacji. Kolejny rozdział służy przedstawieniu dedykowanego inicjatywom ekonomii społecznej systemu wsparcia instytucjonalnego. Zawarto w nim opis zadań MCPS jako regionalnego koordynatora w obszarze ekonomii społecznej oraz rolę Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej (OWES). W Planie Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata wyznaczono pięć obszarów działań, w odniesieniu do których dokonano oceny stopnia realizacji priorytetów określonych dla rozwoju ekonomii społecznej na Mazowszu, wyznaczonych do realizacji w perspektywie czasowej do roku W poszczególnych rozdziałach w odniesieniu do tych obszarów zamieściliśmy rekomendacje co do dalszych działań z uwzględnieniem szacowanego ryzyka przy ich realizacji, która będzie możliwa dzięki uruchomieniu środków EFS w ramach Osi Priorytetowej IX Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata (RPO WM) Wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem na działania realizowane zarówno przez MCPS, jak i OWES. Dziękujemy instytucjom oraz podmiotom zaangażowanym w przekazywanie informacji, dotyczących działań realizowanych na rzecz rozwoju mazowieckiej ekonomii społecznej. Dane pozyskano dzięki aktywnej współpracy między innymi z Mazowiecką Radą Działalności Pożytku Publicznego, Mazowieckim Komitetem Rozwoju Ekonomii Społecznej, Ośrodkami Wsparcia Ekonomii Społecznej, Towarzystwem Inwestycji Społeczno-Ekonomicznych, jednostkami samorządu terytorialnego oraz Wojewódzkim Urzędem Pracy w Warszawie wraz z filiami w województwie mazowieckim. Zapraszamy i zachęcamy do zapoznania się z prezentowanym materiałem oraz do kontaktu z Mazowieckim Centrum Polityki Społecznej koordynatorem ekonomii społecznej na Mazowszu. 7

8 Wykaz skrótów CIS Centrum Integracji Społecznej CSR Corporate Social Responsibility społeczna odpowiedzialność biznesu EFRR Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego ES ekonomia społeczna EFS Europejski Fundusz Społeczny GUS Główny Urząd Statystyczny IRP instytucja rynku pracy JOPS jednostka organizacyjna pomocy społecznej JST jednostka samorządu terytorialnego KIS Klub Integracji Społecznej KPRES Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej KRS Krajowy Rejestr Sądowy LGD Lokalna Grupa Działania MCPS Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej MJWPU Mazowiecka Jednostka Wdrażania Programów Unijnych NGO organizacje pozarządowe OPS ośrodek pomocy społecznej OWES Ośrodek Wsparcia Ekonomii Społecznej PCPR Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie PES podmiot ekonomii społecznej PFRON Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Plan Plan Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata PO KL Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata PS przedsiębiorstwo społeczne PUP powiatowy urząd pracy ROPS Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej RPO WM Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego na lata SS spółdzielnia socjalna TISE Towarzystwo Inwestycji Społeczno-Ekonomicznych WTZ warsztat terapii zajęciowej WUP Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie ZAZ zakład aktywności zawodowej 8

9 I. Charakterystyka ekonomii społecznej I.1. Definicje związane z ekonomią społeczną Ekonomia społeczna definiowana jest, zgodnie z Krajowym Programem Rozwoju Ekonomii Społecznej (KPRES) 1, jako sfera aktywności obywatelskiej, która poprzez działalność ekonomiczną i działalność pożytku publicznego służy: integracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych marginalizacją społeczną, tworzeniu miejsc pracy, świadczeniu usług społecznych użyteczności publicznej (na rzecz interesu ogólnego) oraz rozwojowi lokalnemu. Katalog podmiotów ekonomii społecznej zawarty jest w dokumentach programowych, tj. przytaczanym wcześniej Krajowym Programem Rozwoju Ekonomii Społecznej oraz w dokumentach związanych z realizacją działań współfinansowanych w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego na lata (EFS). Zgodnie z Krajowym Programem Rozwoju Ekonomii Społecznej, podmioty ekonomii społecznej należą do czterech głównych grup: przedsiębiorstw społecznych; podmiotów reintegracyjnych, służących reintegracji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, tj. Zakłady Aktywności Zawodowej, Warsztaty Terapii Zajęciowej, Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej; formy te nie będą w żadnym przypadku przedsiębiorstwami społecznymi, ale mogą przygotowywać do prowadzenia lub pracy w przedsiębiorstwie społecznym lub być prowadzone jako usługa na rzecz społeczności lokalnej przez przedsiębiorstwa społeczne; podmiotów działających w sferze pożytku publicznego, które prowadzą działalność ekonomiczną i zatrudniają pracowników, choć ich aktywność nie jest oparta na ryzyku ekonomicznym. Są to organizacje pozarządowe prowadzące działalność odpłatną i nieodpłatną pożytku publicznego; podmioty te mogą stać się przedsiębiorstwami społecznymi, o ile podejmą działalność gospodarczą w pewnym zakresie, podejmując również zobowiązania statutowe odnośnie do dystrybucji zysku; podmiotów sfery gospodarczej, które tworzone były w związku z realizacją celu społecznego, bądź dla których leżący we wspólnym interesie cel społeczny jest racją bytu działalności komercyjnej. Są to podmioty, które nie posiadają wszystkich cech przedsiębiorstwa społecznego. Grupę tę można podzielić na cztery podgrupy: o organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą, z której zyski wspierają realizację celów statutowych; o Zakłady Aktywności Zawodowej 2 ; 1 Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej, Warszawa 2014, źródło: Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, Departament Pożytku Publicznego Link: Data dostępu: r. 2 Umieszczenie Zakładów Aktywności Zawodowej w dwóch kategoriach (podmioty reintegracyjne i sfera gospodarcza) wynika z ich hybrydowego charakteru, uznanego Decyzją KE K(2007)3050 z dnia 27 czerwca 2007 r. i mającego umocowanie zarówno w polskim 9

10 o o spółdzielnie, których celem jest zatrudnienie; pozostałe spółdzielnie o charakterze konsumenckim i wzajemnościowym. Przedsiębiorstwo społeczne definiowane jest jako cechy wspólne dla podmiotów z pozostałych grup, ale charakteryzuje się tym, że: jest to podmiot prowadzący działalność gospodarczą, wyodrębniony pod względem organizacyjnym i rachunkowym; celem działalności gospodarczej jest integracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (w tym przypadku wymagane jest zatrudnienie co najmniej 50% osób pochodzących z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym lub 30% niepełnosprawnych o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności) lub świadczenie usług społecznych użyteczności publicznej, przy jednoczesnej realizacji celów prozatrudnieniowych (zatrudnienie min. 20% osób z określonych grup zagrożonych wykluczeniem społecznym); nie rozdziela zysku lub nadwyżki bilansowej pomiędzy udziałowców, ale przeznacza go na wzmocnienie potencjału przedsiębiorstwa jako kapitał niepodzielny oraz w określonej części na reintegrację zawodową i społeczną (w przypadku przedsiębiorstw o charakterze zatrudnieniowym) lub na działalność pożytku publicznego prowadzoną na rzecz społeczności lokalnej, w której działa przedsiębiorstwo; jest zarządzany na zasadach demokratycznych lub co najmniej konsultacyjnodoradczych z udziałem pracowników i innych interesariuszy, zaś wynagrodzenia kadry zarządzającej są ograniczone limitami. Status przedsiębiorstwa społecznego uzyskiwany będzie na podstawie przepisów o przedsiębiorstwie społecznym poprzez uzyskanie odpowiedniego wpisu w Krajowym Rejestrze Sądowym. Definicja podmiotu ekonomii społecznej zawarta została także w Wytycznych w zakresie realizacji przedsięwzięć w obszarze włączenia społecznego i zwalczania ubóstwa z wykorzystaniem środków Europejskiego Funduszu Społecznego i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na lata Zgodnie z przytoczonym dokumentem podmiotem ekonomii społecznej jest: a) przedsiębiorstwo społeczne, w tym spółdzielnia socjalna, o której mowa w ustawie z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. Nr 94, poz. 651, z późn. zm.); b) podmiot reintegracyjny, realizujący usługi reintegracji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym: Centra Integracji Społecznej (CIS) i Kluby Integracji Społecznej (KIS); art. 29 oraz art. 68c ust. 2 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tekst jedn.: z 2016 r. poz. 2046); ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 2032, z późn. zm.); rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej (Dz. U. z 2012 r. poz. 850)], jak i europejskim prawodawstwie (np. Declaration on the rights of disabled persons, pkt 7.). 10

11 Zakłady Aktywności Zawodowej (ZAZ) i Warsztaty Terapii Zajęciowej (WTZ), o których mowa w ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 2046); organizacja pozarządowa lub podmiot, o którym mowa w art. 3 ust. 3 pkt 1 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1817); podmiot sfery gospodarczej utworzony w związku z realizacją celu społecznego bądź, dla którego leżący we wspólnym interesie cel społeczny jest racją bytu działalności komercyjnej. Grupę tę można podzielić na następujące podgrupy: i. organizacje pozarządowe, o których mowa w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie prowadzące działalność gospodarczą, z której zyski wspierają realizację celów statutowych; ii. spółdzielnie, których celem jest zatrudnienie tj. spółdzielnie pracy, inwalidów i niewidomych, działające w oparciu o ustawę z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: Dz. U poz. 21); iii. spółki non-profit, o których mowa w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, o ile udział sektora publicznego w spółce wynosi nie więcej niż 50%. Jako przedsiębiorstwo społeczne traktowany jest podmiot, który spełnia łącznie poniższe warunki: a) jest podmiotem prowadzącym zarejestrowaną w Krajowym Rejestrze Sądowym działalność gospodarczą (wyodrębnioną pod względem organizacyjnym i rachunkowym), której celem jest: i. integracja społeczna i zawodowa określonych kategorii osób wyrażona poziomem zatrudnienia tych osób: zatrudnienie co najmniej 50% osób bezrobotnych, w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instrumentach rynku pracy (tekst jedn.: Dz. U poz. 645) lub osób, o których mowa w art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (tekst jedn.: Dz. U poz. 1828) lub zatrudnienie co najmniej 30% osób o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności; ii. lub realizacja usług społecznych świadczonych w interesie ogólnym, usług opieki nad dzieckiem w wieku do lat 3 zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (tekst jedn.: Dz. U poz. 157) lub usług wychowania przedszkolnego w przedszkolach lub w innych formach wychowania przedszkolnego zgodnie z ustawą z dnia 7 września 1991 r. 11

12 o systemie oświaty, przy jednoczesnej realizacji celów prozatrudnieniowych: zatrudnienie co najmniej 20% osób, o których mowa w ppkt i; b) jest podmiotem, który nie dystrybuuje zysku lub nadwyżki bilansowej pomiędzy udziałowców, akcjonariuszy lub pracowników, ale przeznacza go na wzmocnienie potencjału przedsiębiorstwa jako kapitał niepodzielny oraz w określonej części na reintegrację zawodową i społeczną (w przypadku przedsiębiorstw o charakterze zatrudnieniowym) lub na działalność pożytku publicznego prowadzoną na rzecz społeczności lokalnej, w której działa przedsiębiorstwo; jest zarządzany na zasadach demokratycznych (w przypadku spółdzielni) albo co najmniej posiada ciało konsultacyjno-doradcze z udziałem pracowników lub innych interesariuszy, zaś wynagrodzenia kadry zarządzającej są ograniczone limitami. Wniosek: Powyżej przytoczone kwestie definicyjne obrazują szerokie spectrum podmiotów ekonomii społecznej. Zarówno definicja zawarta w KPRES, jak i pojęcia charakteryzowane w dokumentach Unii Europejskiej (UE), zawierają te same podmioty klasyfikowane do sfery ekonomii społecznej. Podmioty wskazane w powyższych dokumentach są tożsame z zakresem podmiotowym Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata , tym samym nie zachodzi konieczność modyfikacji. I.2. Analiza spójności dokumentów strategicznych związanych z rozwojem ekonomii społecznej w województwie mazowieckim Dokonano analizy dokumentów strategicznych, wpływających na rozwój ekonomii społecznej w województwie mazowieckim, tj.: ustawa o pomocy społecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 930), Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej (KPRES), Strategia Polityki Społecznej Województwa Mazowieckiego na lata oraz Plan Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata W kolejnych podrozdziałach wykazano zakres działań związanych z promowaniem i rozwojem ekonomii społecznej (ustawa o pomocy społecznej, KPRES), a także cele i działania wynikające z dokumentów programowych ( Strategia Polityki Społecznej Województwa Mazowieckiego na lata , Plan Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata ). 1) Ustawa o pomocy społecznej Zgodnie z art. 21 pkt. 4a ustawy o pomocy społecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 poz. 930), koordynowanie działań na rzecz sektora ekonomii społecznej w regionie to zadanie samorządu województwa realizowane przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej (ROPS). Działania, o których mowa w art. 21 pkt 4a, obejmują w szczególności: 1) rozwój infrastruktury usług aktywizacji, integracji oraz reintegracji społecznej i zawodowej na rzecz osób i rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym; 12

13 2) inspirowanie i promowanie nowych metod działań w zakresie aktywizacji, integracji oraz reintegracji społecznej i zawodowej osób oraz rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym; 3) wspieranie rozwoju partnerskiej współpracy pomiędzy samorządami lokalnymi a podmiotami świadczącymi usługi aktywizacji, integracji oraz reintegracji społecznej i zawodowej na rzecz osób i rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym; 4) monitorowanie rozwoju lokalnej przedsiębiorczości społecznej służącej zwiększeniu aktywności społecznej i zawodowej osób i rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym; 5) zwiększanie kompetencji służb zajmujących się aktywizacją, integracją oraz reintegracją społeczną i zawodową osób i rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym. Wniosek: Zadania dotyczące koordynacji ekonomii społecznej w regionie zostały przekazane Regionalnym Ośrodkom Polityki Społecznej (na Mazowszu Mazowieckiemu Centrum Polityki Społecznej), na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn.: Dz. U poz. 930). W latach , ustawa o pomocy społecznej nie uległa zmianie w kontekście zadań związanych z ekonomią społeczną. 2) Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej (KPRES) Kierunki rozwoju sektora ekonomii społecznej zostały określone w Krajowym Programie Rozwoju Ekonomii Społecznej, przyjętym uchwałą nr 164 Rady Ministrów w dniu 12 sierpnia 2014 r. Jednym z głównych zagrożeń dla sektora ekonomii społecznej, jak wynika z KPRES, jest rozproszenie i brak koordynacji, a także słaba jakość dotychczasowego wsparcia dla rozwoju sektora. Według diagnozy KPRES wymagana jest rekonstrukcja całego otoczenia prawno-finansowego sektora i przesunięcia ciężaru działań ze wsparcia infrastrukturalnego na wsparcie bezpośrednie dla PES oraz wyposażenie ich w kompetencje dotyczące zarówno roli społecznej, jak i biznesowej. Diagnozowanie potrzeb PES w regionie, monitowanie ich działalności oraz kierunkowanie do poszczególnych powiatów i gmin adekwatnego wsparcia rozwojowego leży w zakresie oczekiwanego zaangażowania ROPS. Ponadto według KPRES istnieje konieczność wzmocnienia aktywności samych obywateli we wspólnotach samorządowych. Rolą koordynatora regionalnego jest w związku z tym propagowanie dobrych praktyk działania PES. 3) Strategia Polityki Społecznej Województwa Mazowieckiego na lata Działania związane z rozwojem ekonomii społecznej w regionie zostały wpisane do dokumentów strategicznych województwa mazowieckiego Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2030 oraz Strategii Polityki Społecznej Województwa Mazowieckiego na lata W Strategii Polityki Społecznej Województwa Mazowieckiego na lata w obszarze III Nowe Regionalne Polityki Publiczne Rozwoju Województwa, w zakresie 3 Polityka rozwoju ekonomii społecznej postawiono cel główny dla tego obszaru, którym jest Rozwój ekonomii społecznej jako integralnego elementu życia społecznogospodarczego regionu opartego na zasadach międzysektorowego partnerstwa. 13

14 Cele szczegółowe dla obszaru III to: 1. Wzrost skuteczności i trwałości podmiotów ekonomii społecznej na Mazowszu jako instrumentu włączenia społecznego i przeciwdziałania ubóstwu. 2. Rozwój spójnego systemu koordynacji i wsparcia ekonomii społecznej na Mazowszu. 4) Plan Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata Działania wykonawcze do Strategii Polityki Społecznej Województwa Mazowieckiego na lata w odniesieniu do ekonomii społecznej zawarte są w Planie Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata Niniejszy dokument został przyjęty przez Zarząd Województwa Mazowieckiego Uchwałą Nr 1345/274/13 z dnia 22 lipca 2013 r. Poniżej przytoczono cel główny i cele szczegółowe Planu. Cel ogólny Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata to: Ekonomia społeczna jest integralnym elementem życia społeczno-gospodarczego regionu opartego na zasadach międzysektorowego partnerstwa i świadomości wspólnych celów. Zapewniona jest swoboda realizacji różnorodnych inicjatyw z zakresu ekonomii społecznej oraz niezbędne i adekwatne wsparcie dla ich prowadzenia. Cele szczegółowe: 1. Ekonomia społeczna jest obecna w świadomości mieszkańców Mazowsza i stanowi ważne narzędzie w budowaniu spójności społecznej. 2. Skuteczne i trwałe podmioty ekonomii społecznej na Mazowszu. 3. Funkcjonuje kompleksowy, spójny system wsparcia ekonomii społecznej na Mazowszu. 4. Instytucje publiczne na zasadach partnerstwa efektywnie wspierają rozwój ekonomii społecznej. 5. Społecznie odpowiedzialny biznes na Mazowszu. W dalszej części niniejszego dokumentu przedstawione są informacje dotyczące monitoringu Planu [rozdział IV]. Plan Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata został przyjęty wcześniej niż Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej 3. W związku z powyższym pierwszym podjętym działaniem monitorującym była analiza zgodności obu dokumentów strategicznych. Wnioski: Misja Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata stanowi odpowiednik celu nadrzędnego Krajowego Programu Rozwoju Ekonomii 3 Plan Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata " został przyjęty przez Zarząd Województwa Mazowieckiego Uchwałą Nr 1345/274/13 z dnia 22 lipca 2013 r. Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej został przyjęty uchwałą nr 164 Rady Ministrów w dniu 12 sierpnia 2014 r. (Monitor Polski 2014 poz. 811 tom 1). 14

15 Społecznej, a funkcję jego celu strategicznego spełnia cel ogólny Planu. Celom operacyjnym Programu odpowiadają zawarte w Planie cele szczegółowe 4 ; Porównanie obu dokumentów na poziomie priorytetów i zadań wskazuje na to, że przyjęty Plan Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata dobrze wpisuje się w założenia KPRES poprzez dostosowanie wybranych działań KPRES do realizacji na poziomie województwa 5 ; Nie zachodzi potrzeba modyfikacji Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na lata , pod kątem zgodności z Krajowym Programem Rozwoju Ekonomii Społecznej. 4 Raport z ewaluacji Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata , Legionowo, czerwiec Infondo Sp. z o. o., ul. Zegrzyńska 81A/102, Legionowo. 5 Tamże. 15

16 II. Monitoring mazowieckich podmiotów ekonomii społecznej W tym rozdziale przedstawiony został rozkład terytorialny najważniejszych podmiotów ekonomii społecznej zarejestrowanych na terenie województwa mazowieckiego do r. Dokonano analizy centrów integracji społecznej, klubów integracji społecznej, organizacji pozarządowych, spółdzielni socjalnych, warsztatów terapii zajęciowej oraz zakładów aktywności zawodowe, a także sformułowano wnioski i rekomendacje związane z ich rozwojem. Są to główne podmioty ekonomii społecznej, opisywane również w Planie Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata II.1. Centra Integracji Społecznej Centra Integracji Społecznej (CIS) celem ich działalności jest reintegracja społeczna i zawodowa osób bezrobotnych i nieaktywnych zawodowo. Na Mazowszu, zgodnie ze stanem na koniec 2016 r., zarejestrowanych jest 12 6 Centrów Integracji Społecznej. W latach powołano 5 nowych Centrów, w 2014 r. były to 3 podmioty, a w 2015 roku 2 instytucje. W 2016 r. nie powołano żadnych nowych podmiotów. Centra Integracji Społecznej są zlokalizowane w dużych miastach - Warszawa (3 jednostki), Płock (2) i Siedlce (1) a także w mniejszych ośrodkach w Legionowie, Markach, Sarnakach i Żurominie (po 1). Rozkład terytorialny Centrów Integracji Społecznej jest nierównomierny, możliwość korzystania ze wsparcia Centrów Integracji Społecznej mają mieszkańcy Warszawy i okolic, Płocka, Siedlec oraz Żuromina. Północne i południowe powiaty województwa mazowieckiego nie posiadają Centrów Integracji Społecznej [mapa 1]. Należy podkreślić, że 12 podmiotów posiada status centrum integracji społecznej, co nie jest równoważne z ich faktycznym funkcjonowaniem. W 2016 r. MCPS przeprowadził analizę potrzeb i zasobów CIS w województwie mazowieckim. W wyniku analizy stwierdzono, że faktycznie funkcjonują 3 CIS-y, spośród 12 podmiotów posiadających taki status. Zainteresowanie utworzeniem CIS-u zgłosiło 19 samorządów, 3 organizacje pozarządowe oraz 1 podmiot bez wskazania formuły funkcjonowania jednostki. Wnioski: Centra Integracji Społecznej rozłożone są w okolicy 3 ośrodków Warszawy, Płocka, Siedlec oraz okolicznych miejscowości Legionowo, Marki, Sarnaki i Żuromin [mapa nr 1]; 6 Źródło: Mazowiecki Urząd Wojewódzki w Warszawie, "Rejestr Centrów Integracji Społecznej". Data dodania: Link: data dostępu: r. 16

17 Brak dostępu do wsparcia reintegracji społecznej i zawodowej osób bezrobotnych w dużej części województwa mazowieckiego na terenie 35 powiatów nie funkcjonują CIS-y; W ramach swoich zadań MCPS przeprowadził analizę pt. Centra Integracji Społecznej w województwie mazowieckim analiza potrzeb i zasobów, w którym sformułowano poniższe wnioski: o Ankieta pokazała, że działają 3 CIS-y spośród 12 podmiotów posiadających status. Jednocześnie w ramach ankiety zgłoszono zapotrzebowanie na powołanie nowych 17 placówek i rozpoczęcie działalności 2 CIS-ów, które mają już przyznany status; o Wiodącą rolę w tworzeniu tego typu form mają samorządy to one w większości są zainteresowane prowadzeniem CIS-ów; o Wyniki ankiet pokazują, że głównym planowanym źródłem środków na utworzenie i prowadzenie CIS są dotacje z dochodów własnych samorządu województwa przeznaczonych na realizację wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Rekomendacje: Stały monitoring i analiza potrzeb oraz czynników umożliwiających powołanie Centrum Integracji Społecznej na terenach, na których nie funkcjonują takie podmioty; Promocja działań prowadzonych przez CIS-y na rzecz osób bezrobotnych i nieaktywnych zawodowo; Edukacja samorządu w zakresie możliwości powołania CIS-ów oraz jego funkcji na rzecz osób wykluczonych; Wzmocnienie istniejących i nowo tworzonych Centrów Integracji Społecznej poprzez wykorzystanie różnych funduszy, w tym środków europejskich; Prowadzenie działań na rzecz tworzenia nowych Centrów Integracji Społecznych; Zabezpieczenie środków w budżecie samorządu (środki z dochodów własnych z tytułu wydawania zezwoleń na obrót hurtowy alkoholem do 18%) na wsparcie nowo tworzonych Centrów Integracji Społecznej; W ramach swoich zadań MCPS przeprowadził analizę pt. Centra Integracji Społecznej w województwie mazowieckim analiza potrzeb i zasobów, w którym sformułowano poniższe rekomendacje: o Przygotowanie organizacyjne podmiotów zainteresowanych utworzeniem CIS większość z nich planuje utworzenie CIS w 2018 roku, w związku z tym rok 2017 może być wykorzystany na szkolenia i kampanię informacyjną. Potrzebne jest przekazywanie samorządom wiedzy merytorycznej jak i praktycznych rozwiązań w zakresie tworzenia i prowadzenia CIS jako skutecznego narzędzia zastępowania pomocy w formie zasiłków na pomoc w formie wspierania aktywności zawodowej i rozwoju umiejętności społecznych; o Ważne jest zabezpieczenie przez Samorząd Województwa Mazowieckiego środków finansowych na dotacje wspierające tworzenie Centrów Integracji Społecznej; 17

18 Mapa 1 - Rozkład terytorialny Centrów Integracji Społecznej zarejestrowanych w woj. mazowieckim Źródło: opracowanie własne MCPS Tab. 1 Centra Integracji Społecznej na Mazowszu Lp. Powiat Gmina Nazwa CIS oraz informacja o podmiocie prowadzącym Data decyzji o przyznaniu statusu CIS do 2013 r r r r. 1 legionowski Legionowo 2 legionowski Legionowo 3 legionowski Legionowo 4 łosicki Sarnaki 5 Płock Płock 6 Płock Płock 7 Siedlce Siedlce 8 Warszawa Warszawa 9 Warszawa Warszawa Centrum Integracji Społecznej w Legionowie Podmiot prowadzący: Fundacja Pasja Życia Centrum Integracji Społecznej w Legionowie Podmiot prowadzący: Stowarzyszenie Pro Vobis Centrum Integracji Społecznej w Legionowie Podmiot prowadzący: Starosta Legionowski Centrum Integracji Społecznej w m. Sarnaki Podmiot prowadzący: Wójt Gminy Sarnaki Centrum Integracji Społecznej w Płocku Podmiot prowadzący: Katolickie Stowarzyszenie Pomocy im. Św. Br. Alberta Centrum Integracji Społecznej w Płocku Podmiot prowadzący: Stowarzyszenie Centrum Innowacji Społeczeństwa Informacyjnego w Płocku Centrum Integracji Społecznej w Siedlcach Podmiot prowadzący: Caritas Diecezji Siedleckiej Centrum Integracji Społecznej w Warszawie Podmiot prowadzący: Stowarzyszenie Otwarte Drzwi Centrum Integracji Społecznej w Warszawie Podmiot prowadzący: Fundacja Hominem 18

19 10 Warszawa Warszawa 11 wołomiński Marki 12 żuromiński Żuromin Centrum Integracji Społecznej w Warszawie Podmiot prowadzący: Stowarzyszenie Centrum Społecznego Wsparcia Centrum Integracji Społecznej w Markach Podmiot prowadzący: Fundacja Otwarte Serce Centrum Integracji Społecznej w Żurominie Podmiot prowadzący: Stowarzyszenie Praca - Rozwój - Edukacja Źródło: opracowanie własne MCPS II.2. Kluby Integracji Społecznej Klub Integracji Społecznej (KIS) jest powoływany przez jednostkę samorządu terytorialnego lub organizację pozarządową. Jego działalność skupiona jest na udostępnianiu informacji dla osób bezrobotnych oraz organizacji prac społecznie użytecznych i robót publicznych. Na terenie województwa mazowieckiego zarejestrowanych jest 20 7 Klubów Integracji Społecznej. W latach powstało 7 Klubów Integracji Społecznej, z czego 5 w 2014 r. i 1 w roku W lipcu 2015 r. zostały rozwiązane 2 Kluby Integracji Społecznej. W 2016 r. w rejestrze figurowało 20 podmiotów. Na terenie Mazowsza Kluby Integracji Społecznej zlokalizowane są w 16 z 42 powiatów i miast na prawach powiatu. Podmioty skoncentrowane są w północnej, środkowej oraz południowej części województwa mazowieckiego. Bez wsparcia Klubów Integracji Społecznej pozostają powiaty na skraju podregionu ciechanowskiego (pow. mławski, żuromiński), płockiego (pow. gostyniński, sierpecki, ostrołęckiego (pow. makowski, ostrołęcki, ostrowski, wyszkowski) oraz siedleckiego (pow. łosicki, siedlecki, miasto Siedlce, sokołowski), a także prawie cały podregion warszawski zachodni (pow. grodziski, grójecki, piaseczyński, pruszkowski, warszawski zachodni, żyrardowski). Wnioski: Rozkład terytorialny Klubów Integracji Społecznej na obszarze woj. mazowieckiego wskazuje, że Kluby rozwijają się nierównomiernie i skupiają się w północnej, środkowej oraz południowej części województwa mazowieckiego. [mapa nr 2]; Brak dostępu do wsparcia reintegracji społecznej i zawodowej osób bezrobotnych w części woj. mazowieckiego na terenie 26 powiatów nie funkcjonują KIS-y. Rekomendacje: Analiza potrzeb i czynników umożliwiających powołanie Klubu Integracji Społecznej na terenach, na których nie funkcjonują takie podmioty; 7 Źródło: Mazowiecki Urząd Wojewódzki w Warszawie, "Rejestr Klubów Integracji Społecznej".; Data dodania : Link: data dostępu: r. 19

20 Promocja działań prowadzonych przez KIS-y w zakresie pomocy osobom bezrobotnym i nieaktywnym zawodowo; Edukacja samorządu w zakresie możliwości powołania KIS-ów oraz jego funkcji na rzecz osób wykluczonych; Wzmocnienie istniejących i nowo tworzonych Klubów Integracji Społecznej poprzez wykorzystanie różnych funduszy, w tym europejskich. Mapa 2 - Rozkład terytorialny Klubów Integracji Społecznej zarejestrowanych w woj. mazowieckim Źródło: opracowanie własne MCPS Tab. 2 Kluby Integracji Społecznej województwa mazowieckiego L.p. Powiat Gmina 1 ciechanowski Opinogóra Górna 2 Ostrołęka Ostrołęka 3 Radom Radom 4 Radom Radom Nazwa KIS oraz informacja o podmiocie prowadzącym Klub Integracji Społecznej Podmiot prowadzący: Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Opinogórze Górnej Klub Integracji Społecznej Progres Podmiot prowadzący: Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Ostrołęce Klub Integracji Społecznej Nowy Start Lepsza przyszłość Podmiot prowadzący: Fundacja Rozwój Aktywność Społeczność w Radomiu Klub Integracji Społecznej W kierunku zatrudnienia Podmiot prowadzący: Fundacja Rozwój Aktywność Społeczność w Radomiu Data wpisu do rejestru KIS do 2013 r r r r. 20

21 5 Warszawa Warszawa 6 miński Mińsk Mazowiecki 7 otwocki Wiązowna 8 płocki Gąbin 9 płocki Słupno 10 płoński Płońsk 11 przasnyski Przasnysz 12 przysuski Rusinów 13 pułtuski Pułtusk 14 radomski Iłża Klub Integracji Społecznej Stowarzyszenia Otwarte Drzwi Podmiot prowadzący: Stowarzyszenie Otwarte Drzwi Klub Integracji Społecznej Aktywni Podmiot prowadzący: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Mińsku Mazowieckim Klub Integracji Społecznej w Gminie Wiązowna Wiązowskie ścieżki do kariery! Podmiot prowadzący: Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Wiązownie Klub Integracji Społecznej Aktywni zawodowo i społecznie Podmiot prowadzący: Fundacja Q Gminne Centrum Informacji Klub Integracji Społecznej Podmiot prowadzący: Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Słupnie Klub Integracji Społecznej w Płońsku Podmiot prowadzący: Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Płońsku Klub Integracji Społecznej Podmiot prowadzący: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Przasnyszu Klub Integracji Społecznej Aktywni od dziś Podmiot prowadzący: Lokalna Grupa Działania Wszyscy Razem Klub Integracji Społecznej i Samopomocy Podmiot prowadzący: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Pułtusku Klub Integracji Społecznej Aktywni Razem Podmiot prowadzący: Fundacja Q 15 radomski Wolanów 16 sochaczewski Sochaczew 17 szydłowiecki Szydłowiec 18 szydłowiecki Szydłowiec 19 węgrowski Stoczek 20 wołomiński Tłuszcz Źródło: opracowanie własne MCPS II.3. Organizacje pozarządowe Klub Integracji Społecznej w Wolanowie Podmiot prowadzący: Polskie Stowarzyszenie Pedagogów i Animatorów KLANZA Klub Integracji Społecznej w Sochaczewie Podmiot prowadzący: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Sochaczewie Klub Integracji Społecznej Aktywni Podmiot prowadzący: Porozumienie Samorządowo - Gospodarcze Klub Integracji Społecznej Podmiot prowadzący: Świętokrzyski Zarząd Wojewódzki Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej w Kielcach Klub Integracji Społecznej w Stoczku Podmiot prowadzący: Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Stoczku Klub Integracji Społecznej Podmiot prowadzący: Ośrodek Pomocy Społecznej w Tłuszczu Łączna liczba: Organizacje pozarządowe prowadzą swoją działalność, zgodnie ze statutem, w zakresie nieodpłatnym, odpłatnym, w tym w formie działalności gospodarczej. W kwestii źródeł przychodów, badanie ogólnopolskie, przeprowadzone przez Stowarzyszenie Klon/Jawor 8, wskazuje na zmiany w wolumenie źródeł finansujących zadania realizowane 8 Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badania 2012", Stowarzyszenie Klon/Jawor, 2013; źródło: 21

22 przez organizacje pozarządowe. Poza głównymi źródłami dochodu, jak składki członkowskie, środki samorządu lokalnego, darowizny, 1%, środki z Unii Europejskiej, wskazano na wzrost wpływów z działalności gospodarczej. Organizacje pozarządowe stają się przedsiębiorstwami społecznymi, o ile podejmą działalność gospodarczą, podejmując również zobowiązania statutowe odnośnie dystrybucji zysku i charakteru reintegracji swoich członków/pracowników. W woj. mazowieckim zarejestrowanych jest organizacji 9. W obecnym stanie brak jest rzetelnych danych potwierdzających zakres działalności gospodarczej organizacji pozarządowych województwa mazowieckiego. W 2016 r. MCPS zlecił przeprowadzenie badania dotyczącego ekonomizacji III sektora pt. Badanie NGO prowadzących działalność gospodarczą i działalność odpłatną pożytku publicznego na terenie Mazowsza możliwości rozwoju. Głównymi obszarami przeprowadzonego badania było określenie kondycji organizacyjnej i finansowej podmiotów, najczęściej wybierane przez nich dziedziny działalności gospodarczej oraz odpłatnej działalności pożytku publicznego, a także wskazanie barier i możliwości, jakie daje organizacjom współpraca z innymi instytucjami, podmiotami i środowiskami. Badanie zostało przeprowadzone poprzez analizę danych zastanych oraz w oparciu o ankietę internetową, zrealizowaną wśród 771 mazowieckich organizacji sektora pozarządowego. Wnioski: Weryfikacja organizacji pozarządowych w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej jest utrudniona, brak danych dotyczących rzeczywistego charakteru prowadzonej działalności. Rekomendacje: Pogłębienie analizy mazowieckich organizacji pozarządowych, pod kątem prowadzonej działalności gospodarczej i samowystarczalności ekonomicznej; Założenie w MCPS bazy wiedzy o organizacjach pozarządowych działających w sferze ekonomii społecznej, w tym prowadzących działalność gospodarczą; Aktywizacja organizacji pozarządowych w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej; Wzmocnienie usamodzielnienia gospodarczego organizacji pozarządowych poprzez wykorzystanie środków w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego; Wzmocnienie współpracy z istniejącymi organizacjami pozarządowymi województwa mazowieckiego, prowadzącymi działalność gospodarczą, przy współudziale samorządów lokalnych, Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej oraz z innymi organizacjami pozarządowymi; Zabezpieczenie środków finansowych na wsparcie organizacji pozarządowych, w tym organizacji sieciujących. 9 9 faktów o NGO w województwie mazowieckim. Link: data dostępu: r.) 22

23 II.4. Spółdzielnie socjalne Spółdzielnie socjalne to podmioty łączące cechy przedsiębiorstwa oraz organizacji pozarządowej, mające umożliwić jej członkom, którymi muszą być w 50% osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, powrót do uregulowanego życia społecznego i aktywności na rynku pracy. Na Mazowszu na koniec 2016 roku zarejestrowanych było spółdzielni socjalnych, które były zlokalizowane w 33 powiatach i miastach na prawach powiatu, z czego ich największa liczba występowała w Warszawie (57), powiecie płockim (8), Radomiu (7), Ostrołęce i powiecie ciechanowskim (po 5 podmiotów). Na terenie powiatu białobrzeskiego, garwolińskiego, grodziskiego, lipskiego, nowodworskiego, pruszkowskiego, sochaczewskiego, sokołowskiego i warszawskiego zachodniego nie funkcjonuje żadna spółdzielnia socjalna. Rozkład terytorialny spółdzielni socjalnych funkcjonujących na terenie województwa mazowieckiego wskazuje na dość równomierny rozkład terenu funkcjonowania podmiotów. Niemniej w większości są to pojedyncze spółdzielnie zarejestrowane na terenie danego powiatu. Większa liczba spółdzielni socjalnych skupiona jest wokół ośrodków miejskich województwa mazowieckiego. 48 spośród 130 zarejestrowanych spółdzielni socjalnych zostało założonych w latach Rok 2014 jest rekordowy pod względem powstawania spółdzielni socjalnych. Poniższa tabela obrazuje ilość spółdzielni socjalnych powstających w określonym roku, zgodnie ze stanem na koniec 2016 r. Tab. 3 Liczba zarejestrowanych spółdzielni socjalnych w podziale na rok wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego stan na dzień r. Rok wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego Liczba zarejestrowanych spółdzielni socjalnych w danym roku Źródło: opracowanie własne MCPS Suma: Dane na podstawie Krajowego Rejestru Sądowego. Stan na dzień r. 23

24 Wnioski: Dominująca liczba spółdzielni socjalnych zarejestrowana jest w Warszawie (57 podmiotów) mapa nr 3; Konieczne jest stałe uzupełnienie wiedzy o tych podmiotach i prowadzenie jednolitej bazy informacji dotyczących mazowieckich spółdzielni socjalnych w podziale na świadczone usługi i reprezentowane branże oraz systemu monitoringu ich aktywności biznesowej, w tym widoczności społecznej; System wsparcia udzielany przez OWES był rozproszony, ze względu na proces akredytacji o specyfikę działań projektowych oraz terminy podpisywania umów w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata Rekomendacje: Analiza potrzeb i czynników umożliwiających powstanie spółdzielni socjalnej, między innymi na terenach, na których nie funkcjonują takie podmioty; Promocja i wspieranie istniejących spółdzielni socjalnych, m. in. poprzez konferencje i targi dotyczące ekonomii społecznej; Promocja i rzecznictwo ekonomii społecznej na Mazowszu pośród instytucji otoczenia ekonomii społecznej, jak jednostki samorządu terytorialnego, instytucje rynku pracy, uczelnie wyższe, organizacje pozarządowe oraz mieszkańcy woj. Mazowieckiego; Edukacja w zakresie podniesienia świadomości mieszkańców Mazowsza w zakresie korzyści płynących z ekonomii społecznej; Sieciowanie OWES w celu zwiększenia widoczności prowadzonych działań na rzecz spółdzielni socjalnych. 24

25 Mapa 3 - Rozkład terytorialny Spółdzielni Socjalnych zarejestrowanych w woj. mazowieckim II.5. Warsztaty Terapii Zajęciowej Źródło: opracowanie własne MCPS. Warsztaty Terapii Zajęciowej (WTZ) zajmują się rehabilitacją społeczną i zawodową osób niepełnosprawnych z orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. W województwie mazowieckim funkcjonują warsztaty terapii zajęciowej, które są zlokalizowane w 36 powiatach. Największa liczba WTZ znajduje się w Warszawie (15), Płocku (6), Radomiu (6) i Ostrołęce (2). W 6 powiatach nie funkcjonują WTZ-y (łosickim, makowskim, mławskim, ostrowskim, pułtuskim i sierpeckim). 11 Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, dane według stanu na dzień r. Link: data dostępu: r. 25

26 Celem warsztatu jest: aktywne wspomaganie procesu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych; stwarzanie osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy możliwości rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Realizacji powyższych celów służy stosowanie technik terapii zajęciowej zmierzających do usamodzielnienia uczestników, poprzez wyposażenie ich w umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej, a także rozwijania psychofizycznych sprawności oraz podstawowych i specjalistycznych umiejętności zawodowych, umożliwiających uczestnictwo w szkoleniu zawodowym albo podjęcie pracy. Koszty utworzenia, działalności i wynikające ze zwiększenia liczby uczestników warsztatu są współfinansowane ze środków PFRON, ze środków samorządu terytorialnego lub z innych źródeł, w tym poprzez środki z Europejskiego Funduszu Społecznego. Zasada współfinansowania oznacza solidarne ponoszenie kosztów tworzenia i działania warsztatów przez jednostki samorządu terytorialnego szczebla powiatowego oraz Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. 12 Wnioski: W 87% powiatów województwa mazowieckiego funkcjonują Warsztaty Terapii Zajęciowej [mapa nr 4]; Występuje utrudniony dostęp do działań Warsztatów Terapii Zajęciowej w północnej części województwa mazowieckiego, w których nie funkcjonują takie podmioty, a w okolicznych powiatach funkcjonuje tylko po 1 warsztacie (pow. ciechanowski, płoński, ostrołęcki, Ostrołęka, pow. przasnyski, sokołowski, węgrowski, wyszkowski, żuromiński). Rekomendacje: Wzmocnienie istniejących i nowo tworzonych Warsztatów Terapii Zajęciowej poprzez wykorzystanie funduszy europejskich i środków własnych samorządów; Wzmocnienie współpracy z podmiotami prowadzącymi WTZ na rzecz promocji prowadzonych przez nie działań we wszystkich samorządach województwa mazowieckiego; Zwiększenie widoczności poprzez włączenie w system nadawania Mazowieckiej Marki Ekonomii Społecznej dla podmiotów reintegracyjnych. 12 Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, źródło: data dostępu: r. 26

27 Mapa 4 Rozkład terytorialny Warsztatów Terapii Zajęciowej zarejestrowanych w woj. mazowieckim Źródło: opracowanie własne MCPS II.6. Zakłady Aktywności Zawodowej Zakłady Aktywności Zawodowej (ZAZ) to wyodrębnione organizacyjnie i finansowo jednostki tworzone przez powiat, gminę, stowarzyszenia lub inną organizację społeczną, których statutowym zadaniem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych. Zakład tworzony jest w celu zatrudnienia osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego i umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, u których stwierdzono autyzm, upośledzenie umysłowe lub chorobę psychiczną. W województwie mazowieckim powołano 8 13 Zakładów Aktywności Zawodowej, najwięcej w Warszawie (3) oraz powiecie płockim (2). 13 Źródło: Mazowiecki Urząd Wojewódzki, "Wykaz Zakładów Aktywności Zawodowej znajdujących się na terenie Województwa Mazowieckiego", data dodania: r. 27

28 Wnioski: W dalszym ciągu brak dostępu do Zakładów Aktywności Zawodowej na terenie woj. mazowieckiego. Są one zlokalizowane w 6 powiatach/miastach na prawach powiatu. Dominująca część województwa mazowieckiego nie posiada Zakładu Aktywności Zawodowej na swoim terenie [mapa 5]. Rekomendacje: Prowadzenie systematycznej analiza potrzeb i czynników umożliwiających powołanie Zakładu Aktywności Zawodowej na terenach, na których nie funkcjonują takie podmioty; Wzmocnienie istniejących lub utworzenie nowych Zakładów Aktywności Zawodowej poprzez wykorzystanie funduszy krajowych w ramach Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz europejskich; Prowadzenie działań animacyjnych na rzecz tworzenia ZAZ; Analiza możliwości wsparcia finansowego na rzecz tworzenia nowych jednostek. Mapa 5 Rozkład terytorialny Zakładów Aktywności Zawodowej zarejestrowanych w woj. mazowieckim Źródło: opracowanie własne MCPS 28

29 Tab. 4 Zakłady Aktywności Zawodowej województwa mazowieckiego L.p. Powiat Gmina Nazwa ZAZ 1 miński Siennica Zakład Aktywności Zawodowej Stowarzyszenia Aktywnej Innowacji Społecznej, Siennica 2 płocki Drobin Rolniczy ZAZ w Stanisławowie 3 Płock Płock Zakład Aktywności Zawodowej "Fundacji Ekonomii Społecznej Przystań, Płock 4 przysuski Klwów Zakład Aktywności Zawodowej w Klwowie 5 siedlecki Siedlce Zakład Aktywności Zawodowej, Siedlce 6 Warszawa Warszawa Fundacja Na Rzecz Umacniania Więzi Rodzinnych i Społecznych "Synapsis" - Pracownia Rzeczy Różnych SYNAPSIS, Wilcza Góra 7 Warszawa Warszawa Galeria "Apteka Sztuki" Zakład Aktywności Zawodowej Osób Niepełnosprawnych Stowarzyszenia "Otwarte Drzwi", Warszawa 8 Warszawa Warszawa Stowarzyszenie "Niepełnosprawni dla Środowiska EKON" Zakład Aktywności Zawodowej, Warszawa Źródło: opracowanie własne MCPS 29

30 III. Wsparcie dla rozwoju ekonomii społecznej w województwie mazowieckim Wsparcie na rzecz rozwoju ekonomii społecznej udzielane jest przez szereg instytucji w różnej postaci. Wsparcie rzecznicze oraz promocyjne świadczone jest przez Samorząd Województwa Mazowieckiego za pośrednictwem Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej. Wsparcie finansowe oraz doradcze oferowane jest przez akredytowane Ośrodki Wsparcie Ekonomii Społecznej województwa mazowieckiego. W poniższych podrozdziałach przytoczono najważniejsze informacje oraz działania wspierające rozwój ekonomii społecznej na Mazowszu. III.1. Działania własne Samorządu Województwa Mazowieckiego dla rozwoju ekonomii społecznej Opracowany i przyjęty przez Samorząd Województwa Mazowieckiego Plan Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata to program o zasięgu wojewódzkim, wpisujący się w cele i zadania Strategii Polityki Społecznej Województwa Mazowieckiego na lata W Planie Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata szczegółowo określono cele niezbędne dla rozwoju ekonomii społecznej w województwie, opisano sposób ich realizacji oraz rezultaty i wskaźniki, a także zawarto propozycje konkretnych działań, które mają doprowadzić do osiągnięcia zamierzonych efektów. Między innymi w celu monitorowania Planu powołano Mazowiecką Radę ds. Ekonomii Społecznej, której kontynuatorem jest Mazowiecki Komitet Rozwoju Ekonomii Społecznej, zaakceptowany r. przez Zarząd Województwa Mazowieckiego. Ministerstwo Rozwoju w Wytycznych w zakresie realizacji przedsięwzięć w obszarze włączenia społecznego i zwalczania ubóstwo z wykorzystaniem środków EFS i EFRR na lata określiło katalog działań, które są możliwe do finansowania w ramach projektu pozakonkursowego przeznaczonego dla ROPS. Na działania dotyczące koordynacji rozwoju sektora ekonomii społecznej, wynikające z ustawy o pomocy społecznej oraz Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata , Samorząd Województwa Mazowieckiego przeznacza zarówno środki własne, jak i stworzył możliwość wsparcia zadań ustawowych ze środków z Unii Europejskiej w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata Samorząd Województwa Mazowieckiego wspiera także ekonomię społeczną poprzez promowanie odpowiedzialnych zakupów i promowanie klauzul społecznych. 10 listopada 2015 r. Zarząd Województwa Mazowieckiego podjął Uchwałę Nr 1473/92/15 w sprawie Polityki stosowania klauzul społecznych w zamówieniach publicznych udzielanych przez Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w Warszawie i wojewódzkie samorządowe jednostki organizacyjne. Tym samym wszelkie urzędy, podlegające pod Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, zobligowane są do prowadzenia zakupów towarów i usług w sposób odpowiedzialny społecznie. 30

31 III.2. Działania Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej, podejmowane na rzecz rozwoju ekonomii społecznej w woj. mazowieckim w latach Realizując postanowienia Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata , Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej Zarządzeniem Dyrektora MCPS nr 57/2015 z dnia 15 października 2015 r. w sprawie wprowadzenia Regulaminu Organizacyjnego MCPS powołało Wydział ds. Ekonomii Społecznej i Projektów Zewnętrznych. MCPS wyodrębniło działania z Planu, które będą realizowane w ramach środków własnych, a które w ramach projektu pozakonkursowego finansowanego z EFS w ramach RPO WM na lata MCPS od r. realizuje projekt pt. Koordynacja ekonomii społecznej na Mazowszu dofinansowany w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata Celem projektu jest rozwój i promocja ekonomii społecznej na Mazowszu do 2018 r. Opis prowadzonych działań przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej na rzecz rozwoju ekonomii społecznej w roku 2014: 1) Zorganizowano 2 krajowe wizyty studyjne w podmiotach ekonomii społecznej. 2) Zorganizowano 3 seminaria tematyczne dla przedstawicieli PES (uczestnicy: spółdzielnie socjalne, WTZ-y, organizacje pozarządowe) pt. "Możliwości działania i rozwoju spółdzielni socjalnych / warsztatów terapii zajęciowej / organizacji pozarządowych jako podmiotów ekonomii społecznej". 3) Odbyły się dwa posiedzenia Mazowieckiej Rady ds. Ekonomii Społecznej. 4) JOPS z terenu Mazowsza były informowane o roli Planu, dokument był kolportowany drogą pocztową i mejlową, informowano również jednostki o stanie prac nad KPRES, m. in. podczas seminariów oraz wyjazdów w zakresie budowania partnerstw. 5) Działania edukacyjne MCPS, skierowane do instytucji rynku pracy (IRP) i jednostek organizacyjnych pomocy społecznej (JOPS) były realizowane w ramach projektu systemowego "Razem dla Mazowsza Edukacja w działaniu". 6) Przeprowadzono konferencję projektową "Społeczna odpowiedzialność biznesu możliwości i formy współpracy przedsiębiorców z podmiotami ekonomii społecznej, działającymi na Mazowszu w kontekście rozwoju ekonomii społecznej w regionie". 7) Przeprowadzono badanie "Społecznie odpowiedzialny biznes dla ekonomii społecznej na Mazowszu". Opis prowadzonych działań przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej na rzecz rozwoju ekonomii społecznej w roku 2015: 1) Zebrano oraz zweryfikowano dane do katalogu spółdzielni socjalnych z wyszczególnieniem profilu ich działalności oraz wsparcia udzielonego przez OWES, działający w danym subregionie. 2) Zorganizowano w Warszawie konferencję połączoną z targami podmiotów ekonomii społecznej pt. Mazowieckie Spotkania z Ekonomia Społeczną, której uczestnikami byli przedstawiciele podmiotów ekonomii społecznej, Ośrodków Wsparcia Ekonomii 31

32 Społecznej, jednostek samorządu terytorialnego, organizacji pozarządowych, uczelni oraz pracownicy i wolontariusze instytucji pomocy i integracji społecznej. 3) Przygotowano zasady certyfikacji mazowieckich podmiotów ekonomii społecznej, poprzez oznaczanie ich znakiem Mazowieckiej Marki Ekonomii Społecznej. 4) Wykonano dwa badania: 1. Proces budowania ekonomii społecznej na Mazowszu". 2. System wsparcia finansowego dla ekonomii społecznej na Mazowszu". 5) Zorganizowano 6 szkoleń pt. Klauzule społeczne zamawianie usług i kupowanie produktów podmiotów ekonomii społecznej", w których brało udział 90 uczestników, w tym także przedstawiciele PES i JOPS. 6) Przeprowadzono działania edukacyjne i informacyjne dla OWES z udziałem PES w zakresie ścieżki reintegracji. 7) Sporządzono opinie na temat działalności OWES na potrzeby akredytacji standardów działania i usług, prowadzonej przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. 8) Prowadzono czynności przygotowawcze do organizacji lokalnych seminariów dla PES w subregionach Mazowsza. 9) Prowadzono działania informacyjne poprzez stronę internetową MCPS, poświęconą tematyce ekonomii społecznej. Opis prowadzonych działań przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej na rzecz rozwoju ekonomii społecznej w roku 2016: 1) Aktualizowano dane do katalogu spółdzielni socjalnych z wyszczególnieniem profilu ich działalności oraz wsparcia udzielonego przez OWES. 2) Zorganizowano w Warszawie konferencję połączoną z targami podmiotów ekonomii społecznej pt. II Mazowieckie Spotkania z Ekonomią Społeczną, której uczestnikami byli przedstawiciele podmiotów ekonomii społecznej, Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej, jednostek samorządu terytorialnego, organizacji pozarządowych, uczelni oraz pracownicy i wolontariusze instytucji pomocy i integracji społecznej. 3) 10 podmiotom ekonomii społecznej przyznano Mazowiecką Markę Ekonomii Społecznej. Wyróżniono także 8 osób wspierających ekonomię społeczną na Mazowszu. 4) Wykonano Badanie NGO prowadzących działalność gospodarczą i działalność odpłatną pożytku publicznego na terenie Mazowsza możliwości rozwoju 5) Wykonano ewaluację Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata , w ramach projektu Koordynacja ekonomii społecznej na Mazowszu. Prowadzono działania związane z przygotowaniem aktualizacji Planu. 6) Zorganizowano dwa szkolenia dla przedstawicieli podmiotów ekonomii społecznej: 1. Profesjonalny marketing podmiotów ekonomii społecznej, Promowanie podmiotów ekonomii społecznej (PES) wśród lokalnych władz samorządowych ) Odbyło się 8 spotkań regionalnych poświęconych ekonomii społecznej w województwie mazowieckim. 8) Odbyły się 3 seminaria dotyczące klastrów, współpracy podmiotów ekonomii społecznej z samorządem terytorialnym oraz otoczeniem ekonomii społecznej. 9) W siedzibie MCPS odbyły się 3 spotkania Mazowieckiego Komitetu Rozwoju Ekonomii Społecznej. 32

33 10) W siedzibie MCPS odbyły się 4 spotkania sieciujące z Ośrodkami Wsparcia Ekonomii Społecznej. 11) W ramach konkursu na Mazowiecką Markę Ekonomii Społecznej wizytowano 16 podmiotów ekonomii społecznej. 12) W ramach monitoringu funkcjonowania spółdzielni socjalnych w woj. mazowieckim odbyło się 12 spotkań. 13) Nawiązano współpracę z uczelniami wyższymi poprzez Mazowiecką Siecią Biur Karier, prowadzoną przez Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie. 14) Uczestniczono w Dożynkach Województwa Mazowieckiego w Otwocku r. stoisko promocyjne dot. ekonomii społecznej. 15) Uczestniczono w Targach Pracy r. Pałac Kultury i Nauki, Warszawa. 16) Uczestniczono w Targach CSR r. Stadion Narodowy w Warszawie. 17) Prowadzono działania informacyjno-edukacyjne poprzez stronę internetową MCPS oraz profil facebook poświęcony tematyce ekonomii społecznej. 18) Zrealizowano kampanię medialną reportaż Bierzemy sprawy w swoje ręce, poświęcony 10 podmiotom wyróżnionym Mazowiecką Marką Ekonomii Społecznej. Został on wyemitowany w TVP Warszawa oraz Telewizji WP. Prowadzono także działania informacyjno-promocyjne w internecie profil facebook, strona www. 19) Zrealizowano kampanię prasową, promującą mazowiecką ekonomię społeczną ukazały się 3 artykuły w prasie regionalnej oraz 2 artykuły piśmie Samorządu Województwa Mazowieckiego. 20) Zrealizowano kampanię wydawniczą 2 biuletyny, dystrybuowane między innymi do wszystkich samorządów woj. mazowieckiego. Wnioski: Działania realizowane były zgodnie z Planem Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata ; Działania realizowane były z wykorzystaniem środków finansowych w ramach budżetu województwa mazowieckiego oraz realizowanych przez MCPS projektów unijnych. Rekomendacje: Prowadzenie prac przez MCPS z wykorzystaniem środków własnych i środków z projektu pt. Koordynacja ekonomii społecznej na Mazowszu ; Zwiększenie środków własnych na działania promocyjne i edukacyjne w kolejnych latach; Prowadzenie bieżącego monitoringu Planu Rozwoju Ekonomii Społeczne na Mazowszu na lata Szczegółowe informacje w zakresie działań Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej, zrealizowanych w latach , znajdują się załączniku 1. 33

34 III.3. Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej w województwie mazowieckim Rozwój podmiotów ekonomii społecznej wspierany był między innymi poprzez projekty unijne, w tym poddziałanie w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki na lata W ramach konkursu Mazowieckiej Jednostki Wdrażania Programów Unijnych wyłoniono 6 Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej (OWES) na Mazowszu, w podziale na 6 subregionów, które działały do 2015 r. W ramach projektu oferowane było wsparcie w postaci przeszkolenia i doradztwa w zakresie podjęcia decyzji o założeniu spółdzielni socjalnej, przyznanie dotacji na założenie lub rozwój spółdzielni socjalnej, przyznanie wsparcia pomostowego oraz monitorowanie wydatkowania środków. W ramach pomocy na początku funkcjonowania podmiotu oferowano pomoc w zakresie promocji i marketingu, oraz wsparcie w rozwoju partnerstwa lokalnego czy poszukiwania stabilnych źródeł dochodu. Do r. zostało założonych 51 spółdzielni socjalnych, z czego 4 zakończyło już funkcjonowanie. W tym okresie działo 47 podmiotów. W ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata ogłoszono kolejną edycję konkursu na wsparcie rozwoju ekonomii społecznej. Konkurs zapewnił wybór projektów realizowanych przez ośrodki wsparcia ekonomii społecznej w podziale na 8 podregionów, które świadczą wszystkie rodzaje usług wspierających podmioty ekonomii społecznej, w tym również udzielają dotacji na tworzenie miejsc pracy w sektorze ekonomii społecznej. W 2016 r. nie powstała żadna spółdzielnia socjalna, z wykorzystaniem mechanizmów oferowanych przez ośrodki wsparcia ekonomii społecznej. W danym roku nie zostały uruchomione środki dotacyjne na zakładanie podmiotów ekonomii społecznej. Tab. 5 Liczba zarejestrowanych spółdzielni socjalnych w latach w podziale na ośrodki wsparcia ekonomii społecznej. Nazwa OWES Liczba utworzonych spółdzielni socjalnych OWES Ciechanów 8 OWES Ostrołęka 9 OWES Płock 6 OWES Radom 10 OWES Siedlce 5 OWES Warszawa 9 Źródło: opracowanie własne MCPS. Suma: 47 Poniżej przedstawiona jest lista podmiotów tworzących poszczególne OWES-y w podziale subregionalnym i podregionów woj. mazowieckiego. 34

35 Tab. 6 Zestawienie danych dotyczących Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej w woj. mazowieckim działających do końca 2015 r. oraz od początku 2016 r. OWES-y w latach : OWES-y od roku 2016: [1] Subregion Ciechanowski Lider: Stowarzyszenie Radomskie Centrum Przedsiębiorczości Partner: Urząd Miasta i Gminy Glinojeck. [2] Subregion Ostrołęcki Lider: Fundacja Fundusz Współpracy Partnerzy: Stowarzyszenie Krajowy Ruch Ekologiczno- Społeczny, Gmina Długosiodło. [3] Subregion Płocki Lider: Stowarzyszenie Centrum Innowacji Społeczeństwa Informacyjnego Partnerzy: Miasto Płock, Powiat Sierpecki oraz Stowarzyszenie Aktywności Lokalnej CAL [4] Subregion Radomski Lider: Fundacja Fundusz Współpracy Partnerzy: Stowarzyszenie Krajowy Ruch Ekologiczno- Społeczny, Miasto Pionki, Gmina Kozienice i Gmina Szydłowiec [5] Subregion Siedlecki Lider: Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerzy: Gminą Zbuczyn oraz Stowarzyszeniem Ośrodek Kultury i Aktywności Lokalnej SOKiAL w Krzesku [6] Subregion Warszawski Lider: Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerzy: Fundacja Inicjatyw Społeczno- Ekonomicznych (FISE), Stowarzyszenie Biuro Obsługi Ruchu Inicjatyw Społecznych BORIS, Miasto Stołeczne Warszawa. [1] Podregion ciechanowski Lider: Fundacja Fundusz Współpracy Partner: Krajowy Ruch Ekologiczno-Społeczny [2] Podregion ostrołęcki Lider: Fundacja Fundusz Współpracy Partner: Krajowy Ruch Ekologiczno-Społeczny [3] Podregion płocki Lider: Centrum Innowacji Społeczeństwa Informacyjnego [4] Podregion radomski Lider: Fundacja Fundusz Współpracy [5] Podregion siedlecki Lider: Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego [6] Podregion m. st. Warszawa Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych (FISE) w partnerstwie ze Stowarzyszeniem Biuro Obsługi Ruchu Inicjatyw Społecznych BORIS oraz Fundacją Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego (FRSO). [7] Podregion warszawski wschodni Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych (FISE) w partnerstwie ze Stowarzyszeniem Biuro Obsługi Ruchu Inicjatyw Społecznych BORIS oraz Fundacją Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego (FRSO). [8] Podregion warszawski zachodni Stowarzyszenie Biuro Obsługi Ruchu Inicjatyw Społecznych BORIS w partnerstwie z Fundacją Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych (FISE) 14 Podział subregionalny obowiązywał do dnia r. Od dnia r. obowiązuje podział regionów według rewizji NUTS 2013, zgodnie z którą wprowadzono regiony, województwa i podregiony. 35

36 Mapa 6 Mapa woj. mazowieckiego w podziale na subregiony, w których funkcjonowały Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej do r. Subregion płocki Subregion ciechanowski Subregion ostrołęcki Subregion warszawski Subregion siedlecki Subregion radomski Źródło: opracowanie własne MCPS. Mapa 7 Mapa woj. mazowieckiego w podziale na podregiony, w których funkcjonują Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej od r. Podregion płocki Podregion ciechanowski Podregion ostrołęcki Podregion warszawski zachodni Podregion radomski Podregion m. st. Warszawy Podregion siedlecki Podregion warszawski wschodni Źródło: opracowanie własne MCPS. 36