Szk o-ceramika jako materia przysz o ci

Transkrypt

1 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 64, 3, (2012), Szk o-ceramika jako materia przysz o ci KAROLINA CZKA*, KATARZYNA CHOLEWA-KOWALSKA, JAN WASYLAK AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydzia In ynierii Materia owej i Ceramiki, KTSiPA, al. Mickiewicza 30, Kraków * karolina.l czka@gmail.com Streszczenie Efektywny sposób wzmocnienia szk a odbywa si poprzez kierowan krystalizacj, dzi ki której otrzymuje si tworzywa szk o-ceramiczne bardziej wytrzyma e pod wzgl dem mechanicznym, chemicznym i termicznym od samego szk a. Proces krystalizacji polega na odpowiedniej obróbce termicznej w temperaturach pomi dzy temperatur transformacji szk a a temperatur likwidusu. W niniejszej pracy badania zosta y ukierunkowane na otrzymanie tworzyw szk o-ceramicznych w uk adzie Li 2 O-Al 2 O 3 -SiO 2 w postaci materia ów prawie przezroczystych (nano-szk o-ceramika), prze wiecaj cych i nieprzezroczystych. Stwarza to szerokie mo liwo ci aplikacyjne dla takich wyrobów od zastosowania w budownictwie i gospodarstwie domowym, poprzez zastosowanie w rekonstrukcyjnej stomatologii estetycznej, a do ró nych, wytrzyma ych mechanicznie, termicznie i chemicznie elementów urz dze technicznych. Opracowano sk ady chemiczne szkie wyj ciowych o ró nym stosunku podstawowych sk adników Li 2 O/Al 2 O 3 i ró nej zawarto ci krzemionki SiO 2. W przypadku wytopionych szkie przeprowadzono badania termiczne DTA i na tej podstawie wyznaczono parametry krystalizacji. Po przeprowadzeniu kierowanej krystalizacji scharakteryzowano otrzymane produkty pod wzgl dem sk adu fazowego i mikrostruktury. Stwierdzono, e g ównymi fazami krystalizuj cymi w tworzywie jest dwu-krzemian litu Li 2 Si 2 O 5 i glino-krzemiany litu. Wyznaczono zakresy temperaturowe, w których otrzymuje si tworzywa przezroczyste, prze wi caj ce i nieprzejrzyste i okre lono dla nich wytrzyma o mechaniczn oraz wspó czynniki rozszerzalno ci liniowej. S owa kluczowe: szk o-ceramika, kierowana krystalizacja, nano-krystalizacja, prze wiecalno, wytrzyma o mechaniczna GLASS-CERAMICS AS A MODERN MATERIAL An effective way to strengthen glass runs through the directed crystallization which yields glass-ceramics more durable in terms of mechanical, chemical and thermal properties than the original glass. The process of crystallization is composed of an appropriate heat treatment at temperatures between the glass transition and liquidus temperatures typically ranging from about 500 C to about 1000 C. In this paper, studies were directed to obtain nearly transparent (nano-glass-ceramics), translucent and opaque glass-ceramic materials in the Li 2 O-Al 2 O 3 -SiO 2 system. This creates a wide range of possibilities for application of the products, starting from the construction industry and households, through the use in reconstructive cosmetic dentistry to various thermally and chemically resistant items of technical equipment. Chemical compositions of glasses have been developed with a varying output ratio of primary Li 2 O/Al 2 O 3 ingredients and a different content of silica. Lenses were subjected to DTA thermal studies, and on this basis the parameters of crystallization were determined. After the directed crystallization, the resultant products were characterized in terms of phase composition and microstructure. It was found that two-li 2 Si 2 O 5 lithium silicate and lithium aluminosilicates are the main phases that crystallize in the material. Temperature ranges required to obtain the transparent, translucent and opaque glass-ceramic materials were determined. Mechanical strength and thermal expansion coef cients of these materials were measured. Keywords: Glass-ceramics, Directed crystallization, Nano-crystallization, Translucency, Mechanical strength 1. Wst p Wspó czesne technologie musz sprosta nie tylko aktualnym wymaganiom nauki i techniki, ale równie powinny by nastawione na minimalizacj zu ycia energii oraz nie wywo ywa zanieczyszczenia naturalnego rodowiska. W przypadku technologii materia owych istotne jest, aby proces produkcyjny nie powodowa emisji szkodliwych dla rodowiska substancji, a otrzymany materia by cz owiekowi przyjazny i nadawa si do recyklingu. Szk o stanowi materia przyjazny rodowisku i cz owiekowi. Nie jest ono szkodliwe dla ywych organizmów, poniewa sk ada si z nietoksycznych zwi zków, które wyst puj w naturalnym rodowisku (krzemionka, krzemiany), nie ma zatem obawy o nie- korzystne oddzia ywanie bezpo rednio na organizm ludzki czy te na produkty przeznaczone do spo ycia. Ponadto wyroby szklane, po zu yciu, nie za miecaj rodowiska naturalnego, poniewa w postaci st uczki szklanej wracaj do produkcji. Szk o, oprócz walorów estetycznych, takich jak przezroczysto, po ysk i mo liwo barwienia na ró ne kolory, jest kruche, co wp ywa na skrócenie czasu u ytkowania wyrobów. Istnieje jednak szereg sposobów przed u enia ycia wyrobów szklanych poprzez popraw ich w a ciwo ci mechanicznych. Bardzo efektywnym, chocia jeszcze nie wykorzystywanym na szerok skal w Polsce sposobem, jest wzmocnienie szk a poprzez kierowan krystalizacj i otrzymanie w efekcie bardziej wytrzyma ych pod wzgl dem mechanicznym, chemicznym i termicznym wy- 400

2 SZK O-CERAMIKA JAKO MATERIA PRZYSZ O CI robów. Proces krystalizacji polega na odpowiedniej obróbce termicznej w temperaturach z regu y pomi dzy 500 C a 1000 C i nie wymaga zastosowania adnych dodatkowych substancji chemicznych, jak równie du ych nak adów inwestycyjnych i energii dla przeprowadzenia samego procesu. Jako efekt kontrolowanej krystalizacji otrzymuje si tworzywa o podwy szonych parametrach u ytkowych, które z regu y s nieprzezroczyste lub prze wi caj ce. Interesuj cymi, tlenkowymi uk adami podstawowymi, pozwalaj cymi otrzyma szk a o du ej tendencji do krystalizacji s m.in. uk ady Li 2 O-SiO 2 (LS) i Li 2 O-Al 2 O 3 -SiO 2 (LAS) [1, 4-5, 7-9]. W pierwszym uk adzie (LS) istnieje mo liwo otrzymania prze wi caj cego tworzywa o wysokiej wytrzyma o ci mechanicznej, w którym g ówn faz krystaliczn stanowi dwukrzemian litu. Tworzywo takie znane jest pod nazw IPS e. max CAD i jest stosowane do wytwarzania koron z bowych [4, 10]. W uk adzie LAS mo na natomiast wywo a krystalizacj glino-krzemianów litu otrzymuj c szk o-ceramiczny materia o bardzo korzystnych w a ciwo ciach termicznych (wspó czynnik rozszerzalno ci bliski zeru) i wysokiej odporno ci chemicznej [1, 6]. W obydwu przypadkach o w a ciwo ciach tworzywa szk o-ceramicznego decyduje stopie przekrystalizowania, mikrostruktura oraz w a ciwo ci pozosta ej w materiale fazy szklistej. Celem prezentowanych bada by o wytworzenie zmody- kowanej szk o-ceramiki z w/w uk adów o podwy szonych, w stosunku do produktów komercyjnych, w a ciwo ciach mechanicznych. Starano si to uzyska poprzez tak mody kacj sk adu chemicznego szkie podstawowych, która w efekcie prowadzi do wzmocnienia pozosta ej w tworzywie fazy szklistej (typ A) oraz do jednoczesnej krystalizacji w materiale dwukrzemianu litu i glino-krzemianów litu (typ B). Badanie te stanowi kontynuacj i rozwiniecie wykonanych i opublikowanych wcze niej prac [2, 3]. 2. Opis do wiadcze i uzyskanych wyników Jako szk a podstawowe do bada wybrano szk a o sk adach chemicznych pokazanych w Tabeli 1. W rozwi zaniu A, poprzez wprowadzenie zwi kszonych ilo ci tlenku wapnia (CaO) oraz dwutlenku cyrkonu (ZrO 2 ) starano si wp yn na popraw w a ciwo ci mechanicznych pozosta ej w tworzywie po krystalizacji fazy szklistej. Wymienione sk adniki znane s z pozytywnego wp ywu na wytrzyma o mechaniczn szkie [14]. W rozwi zaniu B, przy zachowaniu wysokiej koncentracji Li 2 O, starano si zwi kszy zawarto Al 2 O 3 do tego stopnia, aby mo liwa by a jednoczesna krystalizacja dwukrzemianu litu i glino-krzemianów litu. Obecno dwóch faz krystalicznych powoduje, e materia staje si naturalnym kompozytem, a to stwarza mo liwo wzajemnych oddzia ywa, prowadz cych do podwy szenia parametrów mechanicznych [12-13]. Jako materia y wyj ciowe, wprowadzaj ce poszczególne tlenki zastosowano chemicznie czyste odczynniki (Sigma Aldrich, POCh): SiO 2, Li 2 CO 3, Al(OH) 3, K 2 CO 3, Al(PO 3 ) 3, ZrO 2, CeO 2 i CaCO 3. Do zestawów wprowadzono, jako nukleator krystalizacji, dwukrzemianu litu, pi ciotlenek fosforu (P 2 O), a jako nukleator krystalizacji glino-krzemianów litu dwutlenek cyrkonu (ZrO 2 ). Ponadto do wszystkich szkie dodano w niewielkich ilo ciach tlenek ceru (CeO 2 ) i pi ciotlenek wanadu (V 2 O 5 ), które pozwalaj otrzyma tworzywo prze wiecalne o jasnokremowym odcieniu [2-5, 7-9]. Wytopy szkie w ilo ci 100 g przeprowadzono w tyglach platynowych w piecu elektrycznym Nabertherm Kanthal-super, w maksymalnej temperaturze 1500 C. Wytopione szk o poddano procesowi frytowania, a nast pnie rozdrobnienia. Szk o ponownie przetopiono w temperaturze 1500 C, a nast pnie wylano i odpr ono w temperaturze 500 C. Celem okre lenia temperatur charakterystycznych przeprowadzono dla wszystkich szkie badania termiczne DTA przy pomocy urz dzenia Thermal Analyzers DTA 7 Perkin Elmer, w zakresie temperaturowym C, z pr dko- ci grzania 10 C/min (Rys.1.). Ponadto w przypadku wszystkich szkie wykonano obróbk termiczn w piecu gradientowym w zakresie temperaturowym C, polegaj c na izotermicznym wygrzewaniu szkie w postaci belek przez 30 minut (Rys. 2 i 3). Wizualna ocena próbek po obróbce w piecu gradientowym by a nast puj ca: Materia y typu A: LS/1Ca zakres krystalizacji (bez zmiany kszta tu próbek): C; próbki lekko prze wiecaj ce, o odcieniu kremowym otrzymano w przedziale temperaturowym C; Tabela 1. Za o one sk ady chemiczne szkie LS/1 Ca, LS/2 Zr i LAS/1 [% mas.]. Table 2. Chemical compositions of LS/1 Ca, LS/2 Zr and LAS/1 glasses [wt%]. Tlenek LS/1 Ca LS/2 Zr LAS/1 SiO 2 67,5 67,5 69,5-72 Li 2 O Al 2 O 3 3,4 3, K 2 O 2,55 2, ZrO 2 3, ,5 CaO P 2 O 5 3,5 3,5 1,5-4,0 CeO 1,5 1,5 0,5-1,5 V 2 O 5 0,05 0,05 0,05 Rys. 1. Wyniki bada DTA szkie LS/1Ca, LS/2Zr, LAS/1. Fig. 1. DTA results for LS/1Ca, LS/2Zr and LAS/1glasses. MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 64, 3, (2012) 401

3 K. CZKA, K. CHOLEWA-KOWALSKA, J. WASYLAK Tabela 2. Programy obróbki termicznej szkie LS/1Ca i LS/2Zr oraz LAS/1. Table 2. Heat treatment schedules for LS/1Ca i LS/2Zr and LAS/1 glasses. Rodzaj szk a wyj ciowego Program obróbki termicznej T C/czas min. LS/1 Ca ; ; LS/2 Zr ; ; LAS/1 ; ; ; 850/10 LS/2 Zr zakres krystalizacji (bez zmiany kszta tu próbek): C; próbki lekko prze wiecaj ce, o odcieniu kremowym otrzymano w przedziale temperaturowym C. Materia y typu B: LAS/1 - zakres krystalizacji C; próbki o odcieniu oletowym transparentne i prze wiecaj ce otrzymano w przedziale temperaturowym C, próbki s abo prze- wiecaj ce, szaro-kremowe w obszarze C. Opieraj c si na otrzymanych wynikach bada DTA, ocenie zakresu krystalizacji w piecu gradientowym oraz informacjach literaturowych [1, 5, 10], jak równie obserwacjach próbek po wst pnym wygrzewaniu w ró nych temperaturach, ustalono dla badanych szkie program obróbki termicznej obejmuj cy nukleacj i krystalizacj (Tabela 2). Wed ug powy szych programów przeprowadzono kontrolowane ogrzewanie szkie. Próbki do obróbki termicznej wykonano w postaci wymaganej do pomiarów wytrzyma o- ci na trzypunktowe zginanie. Po obróbce termicznej otrzymano prze wiecalne kremowo-bia e tworzywa LS/1Ca i LS/2Zr A (Rys. 4) oraz przezroczyste lekko oletowe tworzywo typu B - LAS/1 (Rys. 5). Dla otrzymanych tworzyw szk o-ceramicznych przeprowadzono analiz fazow XRD celem okre lenia ich sk a- a) b) Rys. 4. Obrazy makroskopowe szkie : a) szk o wzmocnione LS/2Zr, b) materia szk o-ceramiczny LS/2Zr. Fig. 4. Macroscopic images of glasses: a) reinforced glass LS/2Zr, b) glass-ceamics LS/2Zr. a) b) Rys. 5. Obrazy makroskopowe szkie : a). szk o LAS/1, b) materia szk o-ceramiczny LAS/1. Fig. 5. Macroscopic images of glasses: a) glass LAS/1, b) glassceramics LAS/1. Rys. 2. Gradient temperaturowy dla szkie typu A, LS/2Zr. Fig. 2. Temperature gradient for A glasses - LS/2Zr. Rys. 3. Gradient temperaturowy dla szkie typu B, LAS/1. Fig. 3. Temperature gradient for B glasses - LAS/1. Rys. 6. Mikrostruktura materia u LS/1Ca po obróbce termicznej 550 C/30 min, 620 C/30 min, 820 C/10 min. Fig. 6. Microstructure of LS/1Ca material after heat treatment 402 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 64, 3, (2012)

4 SZK O-CERAMIKA JAKO MATERIA PRZYSZ O CI Tabela 3. Sk ad fazowy jako ciowy oraz ilo ciowy dla tworzyw LS/1Ca, LS/2Zr, LAS/1 oraz materia u komercyjnego IPS e max. CAD. Table 3. Qualitative and quantitative phase composition of LS/1Ca, LS/2Zr and LAS/1 materials and commercial IPS e. max. CAD. LS/1Ca LS/2Zr LAS/1 850/10 IPS e max. CAD Sk ad fazowy Roztwór sta y z szeregu LiAlSi 2 O 6 LiAlSi 3 O 8 o strukturze spodumenu Roztwór sta y o strukturze spodumenu LiAlSi 2 O 6 (virgilit) Udzia ilo ciowy [% mas.] 61,9 ± 0,4 3,2 ± 0,1 7,5 ± 0,1 27,4 ± 0,1 61,0 ± 0,4 4,0 ± 0,1 2,4 ± 0,1 32,6 ± 0,2 30,3 ± 0,7 25,8 ± 0,2 2,3 ± 0,2 5,7 ± 0,1 33,9 ± 0,2 2,0 ± 0,2 30 Dwukrzemian litu Li 2 Si 2 O 5 70 Rys. 7. Mikrostruktura materia u LS/2Zr po obróbce termicznej 550 C/30 min, 620 C/30 min, 820 C/10 min. Fig. 7. Microstructure of LS/2Zr material after heat treatment Rys. 8. Mikrostruktura materia u LAS/1 po obróbce termicznej 550 C/30 min, 620 C/30 min, 820 C/10 min, 850 C/10 min. Fig. 8. Microstructure of LAS/1 material after heat treatment Tabela 4. W a ciwo ci otrzymanych tworzyw szk o-krystalicznych. Table 4. Properties of glass-ceramics. W a ciwo ci LS1/Ca LS2/Zr LAS/1 IPS e. max CAD Wspó czynnik rozszerzalno ci cieplnej [K -1 ] 8, , , , Odporno na korozj [ g. cm -2 ] 9,59 0,9 b.d Twardo Vickersa [GPa] 6,1 ± 0,11 6,65 ± 0,43 6,57 ± 0,60 5,8 ± 0,2 Modu Younga [GPa] 98 ± 1,4 98 ± 1,4 95 ± 2,4 95 ± 5 Wytrzyma o na zginanie [MPa] 417 ± ± ± ± 50 Odporno na p kanie [MPa m 0,5 ] 2,1 ± 0,11 2,3 ± 0,17 1,68 ± 0,16 2,0-2,5 du fazowego (dyfraktometr X Pert PRO MPD, rmy PANalytical), jak równie badania mikrostruktury w mikroskopie skaningowym. Charakterystyk sk adu fazowego otrzymanych tworzyw szk o-ceramicznych przedstawiono w Tabeli 3. Mikrostruktur reprezentatywnych materia ów obrazuj fotogra e na Rys W przypadku otrzymanych tworzyw szk o-ceramicznych wykonano badania ich w a ciwo ci takich jak wytrzyma o na zginanie, odporno na kruche p kanie K IC, twardo, wspó czynnik rozszerzalno ci cieplnej oraz odporno chemiczna na dzia anie wody i s abych kwasów. Wytrzyma o na zginanie okre lano wg norm: ISO 14704, ISO ; MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 64, 3, (2012) 403

5 K. CZKA, K. CHOLEWA-KOWALSKA, J. WASYLAK 2004 i ISO 6872, metod 3-punktowego zginania przy pomocy maszyny wytrzyma o ciowej Zwick Roell Z 2.5, stosuj c próbki prostok tne o wymiarach 17 mm 5 mm 1,5 mm. Odporno na kruche p kanie badano wg normy ISO 23146: , natomiast wspó czynnik rozszerzalno ci cieplnej materia ów badano wg normy ISO 6872 przy pomocy analizatora termomechanicznego TMA 7 (Perkin Elmer). Odporno chemiczn okre lano zgodnie z wymaganiami normy ISO 6872, gotuj c lite próbki w roztworze kwasu octowego i okre laj c strat masy po gotowaniu. Wyniki bada przedstawiono w Tabeli Dyskusja wyników W wyniku obróbki termicznej szkie wyj ciowych otrzymano tworzywa szk o-ceramiczne o ró nym stopniu prze- wiecalno ci od transparentnych, poprzez prze wiecalne, do nieprze wiecalnych. Tworzywa szk o-ceramiczne typu A (LS/1Ca; LS/2 Zr) by y s abo prze wiecalne o szerokim zakresie krystalizacji; w przypadku tworzyw typu B (LAS/1) otrzymano szk o-ceramiczne materia y prawie transparentne i wyra nie prze wiecalne w zakresie temperatur do 850 C. Przypuszczalnie zwi kszenie zawarto ci Al 2 O 3 w szkle wyj- ciowym do ilo ci oko o 10% spowodowa o wzrost lepko ci w ni szych temperaturach, ograniczaj cy wzrost kryszta ów i prowadz cy do otrzymania materia ów nano-krystalicznych. Analiza fazowa XRD potwierdzi a, zgodnie z oczekiwaniami, e w tworzywach typy A dominuj c faz krystaliczn jest dwukrzemian litu, natomiast w tworzywach typu B wyst puje jednoczesna krystalizacja dwukrzemianu litu oraz glino-krzemianów litu. Z przeprowadzonych obserwacji SEM wynika, e tworzywa szk o-ceramiczne typu A charakteryzuj si drobnokrystaliczn mikrostruktur, któr tworz rozproszone w fazie szklistej krystality o wymiarach do ok. 300 nm bez wyra nego pokroju, przy czym widoczne s równie krystality o pokroju s upkowym i wymiarach do ok. 1,5 m. Podobnie wygl da mikrostruktura tworzyw LAS/1, jednak e krystality s tu wyra nie mniejsze (do ok. 100 nm). Za o eniem bada by o otrzymanie tworzyw szk okrystalicznych o wy szych ni w przypadku komercyjnych materia ów parametrach wytrzyma o ciowych, co zamierzano osi gn poprzez wzmocnienie pozosta ej w tworzywie fazy szklistej oraz poprzez jednoczesn krystalizacj dwu-krzemianu i glino-krzemianów litu. Wyniki bada wytrzyma o ci na zginanie otrzymanych tworzyw wskazuj na s uszno przyj tych za o e. W tworzywach typu A, mody kowanych tlenkiem wapnia (CaO) i tlenkiem cyrkonu (ZrO 2 ) krystalizowa wy cznie dwukrzemian litu, co oznacza o, e tlenek cyrkonu oraz tlenek wapnia pozostawa y w strukturze fazy amor cznej. Mimo stosunkowo niskiego stopnia przekrystalizowania materia- u i zawarto ci dwu-krzemianu litu blisko o po ow ni szej ni w materiale komercyjnym IPS e. max CAD, wytrzyma- o na zginanie materia u LS/1Ca wynosi a ponad 400 MPa by a wi c wi ksza ni w przypadku materia u komercyjnego. Materia LS/2Zr charakteryzowa si równie wysok wytrzyma o ci mechaniczn. Wskazuje to na s uszno przyj tej tezy, e wzmocnienie fazy szklistej poprzez mody kacj jej sk adu chemicznego prowadzi do poprawy w a ciwo ci ca- ego tworzywa szk o-krystalicznego. 5. Wnioski W wyniku przeprowadzonych bada otrzymano nowy rodzaj materia ów szk o- krystalicznych LAS/1, w których obok krystalizacji dwukrzemianu litu zachodzi równie krystalizacja glinokrzemianów litu. Otrzymane materia y posiada y wy sz wytrzyma o mechaniczn ni typowe tworzywa LAS (ok. 150 MPa), oparte wy cznie na krystalizacji glinokrzemianów litu, oraz porównywaln, a nawet nieco wy sz wytrzyma- o ni komercyjne materia y bazuj ce wy cznie na krystalizacji dwu-krzemianu litu. Bior c dodatkowo pod uwag, e w przypadku opracowanych sk adów istnieje mo liwo otrzymania tworzyw szk o-ceramicznych prawie transparentnych o wysokiej wytrzyma o ci mechanicznej, materia y te warte s dalszych bada z uwagi na szerokie mo liwo ci aplikacyjne takich tworzyw. Podzi kowanie Praca nansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy szego w ramach bada statutowych AGH-WIMiC projekt nr Literatura [1] Zanotto, E.D.: A bright future for glass-ceramics, Am. Ceram. Soc. Bull., 89, 8, (2010), [2] czka K., Kounga A., Cholewa-Kowalska K.: Materia y szk oceramiczne dla zastosowa stomatologicznych, Materia y Ceramiczne, 64, 3, (2012), [3] czka K., Kounga A., Górny T., czka M., Cholewa-Kowalska K.: Mody kowana szk o-ceramika LAS (Li 2 O-Al 2 O 3 -SiO 2 ), Szk o i Ceramika, 6, (2011), [4] Hölland W., Rheinberger V., Apel E., van t Hoen C., Hölland M., Domman A., i in.: Clinical applications of glass-ceramics in dentistry, J. Mater. Sci.: Mater. Med., 17, (2006), [5] Goharian P., Nemati A., Shabanian M., Afshar A.: Properties, crystallization mechanism and microstructure of lithium disilicate glass ceramic, J. Non-Cryst. Solids, 356, (2010), [6] Sakamoto A, Himei Y, Hasibhe Y.: -spodumene Glassceramic with Anomalous Low Thermal Expansion, Adv. Mater. Res., 39-40, (2008), [7] Li Y., Liang K., Xu B., Cao J.W.: Crystallization mechanism and microstructure evolution of Li 2 O Al 2 O 3 SiO 2 glass-ceramics with Ta 2 O 5 as nucleating agent, J. Therm. Anal. Calorim., 101, (2010), [8] ElBatal F.H., Azooz M.A., Hamdy Y.M.: Preparation and characterization of some multicomponent silicate glasses and their glass ceramics derivatives for dental applications, Ceram. Int., 35, (2009), [9] Riello P, Canton P., Comaleto N., Polizzi S., Verita M., Fagherazzi G., Hofmeister H., Hopfe S..: Nucleation and crystallization behaviour of glass-ceramic materials in the Li 2 O-Al 2 O 3 - SiO 2 system of interest for their transparency properties, J. Non-Cryst. Solids., 288 (2001), [10] Hu A.M., Liang K.M., Wang G., Zhou F., Peng F.: Effect of nucleating agents on the crystallization of Li 2 O-Al 2 O 3 -SiO 2 system glass, J. Therm. Anal. Calorim., 78, 3, (2004), [11] Materia y informacyjne rmy Ivoclar Vivadent. [12] Patent US B1, Crystallized glass, magnetic substrate disc and magnetic disc. [13] Patent US , Optical ber xing substrate, method of producing the same and optical device. [14] Technologia Szk a, praca zbiorowa pod red. B. Ziemby, Arkady Warszawa (1987). Otrzymano 26 kwietnia 2012, zaakceptowano 31 maja MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 64, 3, (2012)