Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w województwie podkarpackim

Transkrypt

1 Raport z badań Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w województwie podkarpackim Autorzy: Łukasz Kutyło Piotr Stronkowski Irena Wolińska Małgorzata Zub

2

3 Raport z badań Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w województwie podkarpackim Autorzy: Łukasz Kutyło Piotr Stronkowski Irena Wolińska Małgorzata Zub

4 Publikacja została wydana w ramach projektu Badanie barier i możliwości integracji społecznej osób niepełnosprawnych realizowanego przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Za treść niniejszego dokumentu odpowiada WYG International. Poglądy w nim wyrażone nie odzwierciedlają w żadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. Wydawca: WYG International ul. Żelazna 28/ Warszawa WYG International Skład, łamanie i korekta: Pracownia Kreska Druk: LEGA Jacek Rybicki Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie. ISBN: Warszawa 2009

5 Spis treści Spis tabel Spis wykresów Wykaz skrótów Wprowadzenie Metodologia badania Zasoby i potrzeby informacyjne Definicja niepełnosprawności Instytucje działające na rzecz osób niepełnosprawnych i ich zadania Systemy orzekania o niepełnosprawności Problem niepełnosprawności w dokumentach strategicznych Źródła informacji o osobach niepełnosprawnych. Systemy informatyczne Dane z systemu statystyki publicznej Dane administracyjne Możliwości agregowania danych Problematyka niepełnosprawności w perspektywie instytucjonalnej Analiza danych zastanych Liczebność populacji i bariery niepełnosprawnych w zakresie integracji społecznej Podsumowanie kontekst teoretyczny Bariery i potrzeby w zakresie integracji zawodowej wyniki badań osób niepełnosprawnych Wprowadzenie teoretyczne Potrzeby, bariery i zdolność do integracji zawodowej Problematyka tożsamości Kompetencje Adaptacyjność Charakterystyka badanych prób Podstawowe zmienne Rodzaj orzeczenia, stopień i rodzaj niepełnosprawności Charakterystyki demograficzne i społeczno-zawodowe Sytuacja materialna Charakterystyka zatrudnienia pracujących osób niepełnosprawnych Gotowość do podjęcia zatrudnienia u osób niepracujących Deklaratywna gotowość do zatrudnienia Poszukiwanie pracy Stopień gotowości do podjęcia pracy Możliwości i bariery związane z sytuacją zdrowotną oraz działania systemowe w celu redukcji tych barier Interpretacja własnego stanu zdrowia i niepełnosprawności a podejmowanie pracy Postrzeganie siebie jako osoby chorej i niepełnosprawnej Autodefinicje a podejmowanie pracy Proces trajektorii a możliwości integracji zawodowej Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w województwie podkarpackim

6 Bariery w wykonywaniu czynności wynikające z sytuacji zdrowotnej Bariery w podejmowaniu zatrudnienia wynikające z sytuacji zdrowotnej Kompensacja barier zdrowotnych i rehabilitacja społeczna Kompetencje i cechy przydatne w pracy oraz działania w zakresie aktywizacji zawodowej Postrzeganie własnych możliwości a gotowość do zatrudnienia Posiadane kompetencje a status na rynku pracy Kompetencje w zakresie poszukiwania pracy Adaptacyjność Gotowość do dostosowania swoich kwalifikacji Podwyższanie kwalifikacji Pośrednictwo pracy i aktywizacja zawodowa Czynniki motywujące i demotywujące do podejmowania pracy Postrzegane korzyści z pracy Subiektywne bariery zatrudnienia Orzecznictwo i etykieta osoby niezdolnej do pracy System rentowy Doświadczenia i wyobrażenia na temat rynku pracy Opinie o dostępności ofert pracy Dopasowanie kwalifikacji do wymagań rynku pracy Opinie na temat postaw pracodawców wobec zatrudniania osób niepełnosprawnych Chroniony rynek pracy Postawy rodziny i znajomych a gotowość do zatrudnienia i podejmowania pracy Potrzeby działań systemowych w zakresie integracji zawodowej osób niepełnosprawnych Działania w celu ułatwienia osobom niepełnosprawnym podejmowania zatrudnienia postulowane przez badanych Ocena form wsparcia Wnioski i rekomendacje Wnioski System wspierania osób niepełnosprawnych Bariery integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych Rekomendacje Raport z badań

7 Spis tabel Tabela 1. Cele strategiczne i wskaźniki monitorowania Wojewódzkiego Programu na Rzecz Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych i Przeciwdziałania ich Wykluczeniu Społecznemu na lata Tabela 2. Struktura organizacyjna SI EKSMON Tabela 3. Struktura menu głównego w ramach SI EKSMON Tabela 4. Zakres działania SI PULS Tabela 5. Podstawowe dane dotyczące szkoleń możliwe do uzyskania w ramach SI PULS Tabela 6. Zakres działania SI POMOST Tabela 7. Aplikacje w ramach SI POMOST Tabela 8. Struktura organizacyjna SI POMOST Tabela 9. Podstawowe kategorie menu głównego SI POMOST i ich opis Tabela 10. Liczba osób niepełnosprawnych na podstawie danych Spisu Powszechnego 2002 r Tabela 11. Poziom wykształcenia osób niepełnosprawnych Tabela 12. Liczba osób niepełnosprawnych ze względu na powiat Tabela 13. Odsetek osób posiadających orzeczenie wydane przez różne instytucje Tabela 14. Średnia miesięczna liczba osób pobierających rentę z tytułu niezdolności do pracy Tabela 15. Orzeczenia lekarskie wydane do celów rentowych na podstawie badań pierwszorazowych Tabela 16. Liczba osób pobierających w 2007 r. rentę socjalną według województw Tabela 17. Średnia miesięczna liczba osób pobierających rentę z tytułu niezdolności do pracy z KRUS Tabela 18. Wnioski i decyzje o przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy w Polsce Tabela 19. Największe problemy osób niepełnosprawnych Tabela 20. Struktura próby z uwzględnieniem podziału na stopień niepełnosprawności, status na rynku pracy oraz miejsce zamieszkania Tabela 21. Uczestnicy badania jakościowego Tabela 22. Współwystępowanie orzeczeń Tabela 23. Stopień niepełnosprawności wśród respondentów z uwzględnieniem orzeczeń o niezdolności do pracy Tabela 24. Rozkład jedynych lub najważniejszych rodzajów niepełnosprawności zgodnie z orzeczeniem Tabela 25. Współwystępowanie rodzajów niepełnosprawności Tabela 26. Struktura próby z uwzględnieniem podziału na wiek pojawienia się niepełnosprawności zgodnie z orzeczeniem Tabela 27. Rozkład stopnia niepełnosprawności z uwzględnieniem płci Tabela 28. Wykształcenie osób niepełnosprawnych zamieszkałych w mieście i na wsi Tabela 29. Sposób gospodarowania pieniędzmi w gospodarstwie domowym w opinii respondentów Tabela 30. Udział osób pracujących w grupach wyróżnionych ze względu na stopień niepełnosprawności Tabela 31. Charakter pracy podejmowanej przez respondentów Tabela 32. Struktura zawodów wykonywanych przez badanych Tabela 33. Rozkład wymiaru godzin, w jakim pracują badani Tabela 34 Powiązanie samooceny stanu zdrowia i postrzegania siebie jako osoby niepełnosprawnej Tabela 35. Struktura próby z uwzględnieniem trudności w wykonywaniu przez respondentów określonych czynności z uwagi na ich niepełnosprawność Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w województwie podkarpackim 5

8 Tabela 36. Liczba czynności wskazanych jako problematyczne Tabela 37. Struktura próby z uwzględnieniem stopnia samodzielności podczas wykonywania określonych czynności Tabela 38. Struktura próby z uwzględnieniem rodzaju niepełnosprawności podanych w orzeczeniu oraz statusu respondentów na rynku pracy Tabela 39. Siła związku pomiędzy poszczególnymi trudnościami a statusem na rynku pracy i postrzeganiem niepełnosprawności Tabela 40. Korzystanie ze wsparcia w funkcjonowaniu z niepełnosprawnością i rehabilitacji społecznej Tabela 41. Częstość świadczenia pomocy w funkcjonowaniu z niepełnosprawnością przez poszczególne podmioty Tabela 42. Kompetencje ponadzawodowe a status na rynku pracy Tabela 43. Kompetencje miękkie wśród badanych a ich status na rynku pracy Tabela 44. Deklarowanie kompetencji do poszukiwania pracy przez osoby pracujące i niepracujące Tabela 45 Zainteresowanie dokształcaniem się a stopień niepełnosprawności i odczuwania ograniczeń z powodu niepełnosprawności u osób pracujących i niepracujących Tabela 46. Korzystanie z aktywizacji zawodowej Tabela 47. Udział poszczególnych podmiotów w aktywizacji zawodowej Tabela 48. Liczba postrzeganych korzyści z ewentualnego podjęcia pracy Tabela 49. Rodzaj barier wskazanych przez osoby niepracujące jako utrudniających im podejmowanie pracy Tabela 50. Liczba barier wskazanych przez osoby niepracujące jako utrudniających im podejmowanie pracy Tabela 51. Ocena przydatności orzeczenia do znalezienia pracy Tabela 52. Rozumienie orzeczenia o niezdolności do pracy przez osoby pracujące i niepracujące Tabela 53. Uwzględnianie ofert skierowanych do osób niepełnosprawnych i pozostałych ofert w poszukiwaniu pracy Tabela 54. Częstość otrzymywania wsparcia w poszukiwaniu pracy od rodziny, znajomych i innych osób Tabela 55. Formy wsparcia, których beneficjenci podjęli pracę istotnie częściej niż osoby nimi nieobjęte Raport z badań

9 Spis wykresów Wykres 1. Dynamika zmian liczby osób pobierających renty z tytułu niezdolności do pracy (2003 r. = 1) Wykres 2. Częstość występowania poszczególnych stopni niepełnosprawności w latach (cykl półroczny) Wykres 3. Udziały poszczególnych rodzajów upośledzenia w ogólnej liczbie orzeczeń (w pierwszym półroczu 2008 r.) w zestawieniu ogólnym oraz dla osób w wieku produkcyjnym i zatrudnionych Wykres 4. Porównanie udziałów poszczególnych rodzajów niepełnosprawności w ogólnej liczbie orzeczeń w okresach: I półrocze 2007, II półrocze 2007, I półrocze 2008 (oznaczenia kwartałami) Wykres 5. Częstość występowania poszczególnych rodzajów niepełnosprawności a płeć (I połowa 2008 r.) Wykres 6. Częstość występowania poszczególnych rodzajów upośledzenia w zależności od stopnia niepełnosprawności (I połowa 2008 r.) Wykres 7. Częstość występowania poszczególnych stopni niepełnosprawności w zależności od powiatu (I połowa 2008 r.) Wykres 8. Udziały stopnia niepełnosprawności wśród zarejestrowanych osób niepełnosprawnych Wykres 9. Częstość występowania poszczególnych rodzajów niepełnosprawności wśród zarejestrowanych niepełnosprawnych (bezrobotnych i poszukujących pracy) Wykres 10. Stopień niepełnosprawności Wykres 11. Wykształcenie respondentów Wykres 12. Udział osób pracujących w grupach wyróżnionych wg wykształcenia Wykres 13. Częstość pobierania renty w grupach wyróżnionych ze względu na stopień niepełnosprawności Wykres 14. Struktura próby z uwzględnieniem faktu pobierania przez respondentów renty oraz sposobu gospodarowania pieniędzmi w gospodarstwie domowym Wykres 15. Okres, w jakim osoby niepracujące poszukiwały pracy Wykres 16. Rozkład wskaźnika gotowości do podjęcia pracy Wykres 17. Rozkład średnich wartości wskaźnika gotowości do podjęcia pracy w zbiorowościach wyróżnionych ze względu na stopień niepełnosprawności Wykres 18. Częstość podejmowania pracy w grupach wyróżnionych ze względu na samoocenę stanu zdrowia Wykres 19 Stopień dawania sobie rady z niepełnosprawnością wśród respondentów a ich status na rynku pracy Wykres 20. Poczucie ograniczeń w związku z niepełnosprawnością w opinii badanych Wykres 21. Stopień odczuwania ograniczeń przez osoby pracujące i niepracujące Wykres 22. Doświadczanie trudności w wykonywaniu czynności codziennych przez osoby pracujące i niepracujące Wykres 23. Dziedziny, w jakich chciałyby się dokształcać osoby pracujące i niepracujące Wykres 24. Tematyka szkoleń i kursów, w których uczestniczyli badani Wykres 25. Instytucje świadczące pomoc w poszukiwaniu pracy w opinii osób niepracujących Wykres 26. Rodzaj korzyści z ewentualnego podjęcia pracy Wykres 27. Przyczyny ubiegania się o orzeczenie/orzeczenia Wykres 28. Opinie o dostępności pracy Wykres 29. Postulowane zmiany w celu ułatwienia podejmowania pracy przez osoby niepełnosprawne Wykres 30. Subiektywna ocena skuteczności form wsparcia Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w województwie podkarpackim 7

10 Wykaz skrótów EFS FUS KRUS MON MPiPS MSWiA OPS PCPR PFRON Europejski Fundusz Społeczny Fundusz Ubezpieczeń Społecznych Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Ministerstwo Obrony Narodowej Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji Ośrodek Pomocy Społecznej Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych PO KL Program Operacyjny Kapitał Ludzki PUP PZON ROPS UM WUP WZON ZUS Powiatowy Urząd Pracy Powiatowy Zespół ds. Orzekania o Niepełnosprawności Regionalne Centrum Polityki Społecznej Urząd Marszałkowski Wojewódzki Urząd Pracy Wojewódzki Zespół ds. Orzekania o Niepełnosprawności Zakład Ubezpieczeń Społecznych 8 Raport z badań

11 1. Wprowadzenie Niniejszy raport jest wynikiem prac badawczych wykonanych w ramach projektu pt. Badanie barier i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych, realizowanego w ramach Priorytetu VII Promocja Integracji Społecznej Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Badaniem został objęty teren województwa podkarpackiego. Poziom zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce należy do najniższych w Europie. Równocześnie udział osób niepełnosprawnych w populacji jest bardzo wysoki w porównaniu do sytuacji w innych krajach Unii Europejskiej czy też OECD. Dlatego też kwestia aktywizacji zawodowej i społecznej tej grupy od wielu lat jest ważnym elementem dyskusji toczących się w obszarze polityki społecznej. Zarówno wśród teoretyków, jak i praktyków istnieje zgoda, że osoby niepełnosprawne powinny być zdecydowanie bardziej aktywne na rynku pracy. Eksperci zgadzają się również, że ich konkurencyjność jest przeciętnie mniejsza niż osób sprawnych, dlatego też konieczne jest wypracowywanie mechanizmów wspierających i/lub kompensujących. Równocześnie nakłady ponoszone na wsparcie osób niepełnosprawnych w Polsce, w relacji do PKB, są wysokie. Środki te przeznaczane są jednak w dużej części na transfery kierowane do osób niepełnosprawnych, a w mniejszym stopniu służą ich aktywizacji. Równocześnie katalog działań zmierzających do zwiększenia udziału osób niepełnosprawnych w rynku pracy jest bardo szeroki: przygotowywane są nowe strategie, zarówno krajowe jak i regionalne, istniejące przepisy prawa są nieustannie zmieniane, realizowanych jest wiele programów, jak również kreowane są nowe. Nowe szanse daje również dostępność środków Europejskiego Funduszu Społecznego, którego głównym celem w Polsce jest zwiększenie poziomu zatrudnienia i ograniczenie wykluczenia społecznego. Jednak wysiłki te nie przynoszą zamierzonych efektów. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych utrzymuje się stale na niskim poziomie, a zdecydowana większość tych osób pozostaje w sferze bierności zawodowej. Ponadto duża część osób niepełnosprawnych, jak również gospodarstw domowych, gdzie żyją niepełnosprawni, znajduje się w sferze ubóstwa i wykluczenia społecznego. Trudniej jest uzyskać im dostęp do dobrej jakości edukacji, usług społecznych, transportu publicznego, działań aktywizujących. Taka sytuacja pociąga za sobą olbrzymie koszty społeczne i ekonomiczne, m.in. w postaci niewykorzystanego potencjału tych osób, jak też niższej jakości życia. Można zatem postawić pytanie, dlaczego dotychczasowe działania przynoszą tak skromne efekty? Wydaje się, że odpowiedzi poszukiwać należy na dwóch, wzajemnie powiązanych poziomach. Po pierwsze analizie należy poddać dotychczasowy system prawny i instytucjonalny wspierania osób niepełnosprawnych w Polsce. Konieczne jest określenie, czy system ten zapewnia skuteczną realizację celów polityki społecznej, czy pozwala na rzeczywistą integrację zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych, a jeśli nie, to jakie są tego przyczyny, jak można uczynić prowadzone działania bardziej efektywnymi. Po drugie analizie należy poddać samą populację osób niepełnosprawnych. Należy przy tym pamiętać, że jest to grupa bardzo niejednorodna. Różne rodzaje niepełnosprawności wiążą się z odmiennymi problemami i barierami i wymagają odrębnego podejścia. Jednak, jak wykazują badania prowadzone w ramach niniejszego projektu, także w przypadku tej zbiorowości można poszukiwać pewnych bardziej ogólnych prawidłowości, których zdefiniowanie może okazać się pomocne przy konstruowaniu polityki aktywizacji osób niepełnosprawnych. Właściwe i pogłębione zdiagnozowanie sytuacji osób niepełnosprawnych w regionie jest szczególnie istotne z punktu widzenia instytucji, które odpowiadają za przygotowanie odpowiednich programów i planów aktywizacji. W taki też sposób zostało pomyślane niniejsze badanie. Zostało ono podzielone na dwie części. W pierwszej skoncentrowaliśmy się na instytucjach działających w systemie integracji zawodowej osób niepełnosprawnych na poziomie województwa, powiatu i gminy. W drugiej części badania podjęliśmy wysiłek zdiagnozowania barier i możliwości integracji zawodowej leżących po stronie samych niepełnosprawnych. Takie podejście, łączące spojrzenie na instytucje i na zbiorowość pozwala na określenie, czy istniejący system wspierania aktywności osób niepełnosprawnych jest adekwatny do ich sytuacji. Ponieważ tak zarysowany obszar badania był nadal niezwykle szeroki, konieczne było jego zawężenie. W przypadku pierwszej części badania skupiamy się na kwestiach wymiany informacji dotyczących osób niepełnosprawnych pomiędzy poszczególnymi instytucjami. Wybór ten nie był przypadkowy. Był on wynikiem badań prowadzonych przez firmę PSDB i WYG International na zlecenie Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, prowadzonych w 2008 r., a dotyczących potencjału absorpcyjnego systemu integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w kontekście wdrażania komponentu regionalnego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Prowadzone badania wyraźnie pokazały, że jedną z głównych barier w prowadzeniu skutecznej polityki wobec osób niepełnosprawnych jest niedostateczne rozpoznanie sytuacji tej grupy, a także brak formalnej i faktycznej integracji danych dostępnych w ramach każdej z tych instytucji. Dlatego też w ramach badania postanowiliśmy sprawdzić zasoby informacyjne w kluczowych, z punktu widzenia integracji osób niepełnosprawnych, instytucjach publicznych, a także zweryfikować Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w województwie podkarpackim 9

12 możliwość ich integrowania w celu uzyskania całościowego obrazu sytuacji osób niepełnosprawnych na poziomie województwa oraz usprawnienia działania tych instytucji. W trakcie badania okazało się jednak, że kwestia zarządzania informacją w systemie integracji zawodowej osób niepełnosprawnych jest doskonałym przykładem dla zobrazowania działania całego systemu, zarówno jego mocnych stron, jak i słabości. Kwestie zakresu zbieranych danych przez poszczególne instytucje, wykorzystywania ich do prowadzenia analiz, wymiana i integrowanie informacji oraz kształtowanie na tej podstawie działań zmierzających do integracji społecznej i zawodowej niepełnosprawnych jak w soczewce skupia wszystkie słabości polskiej administracji. W przypadku diagnozy sytuacji osób niepełnosprawnych skupiliśmy się na kwestii autoidentyfikacji osób niepełnosprawnych. Staraliśmy się zbadać, w jaki sposób to, jak osoby niepełnosprawne postrzegają swoją niepełnosprawność, swoje kompetencje oraz umiejętność radzenia sobie w różnych sytuacjach wpływa na ich szanse na podjęcie zatrudnia. Skupiliśmy się na czterech obszarach, które mogą mieć kluczowe znaczenie z punktu widzenia aktywizacji zawodowej badanej populacji: niepełnosprawności, kompetencji, gotowości do podjęcia pracy oraz motywacji. Dodatkowo analizie poddaliśmy efektywność udzielanego osobom niepełnosprawnym wsparcia, przy czym efektywność ta była badana również przez pryzmat wpływu na ich zatrudnienie. Wyniki obu części badania wyraźnie dowiodły, że w celu zdiagnozowania barier i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych konieczne jest spojrzenie całościowe: obejmujące zarówno sferę działania instytucji, jak i diagnozę problemu. Głównym celem badania jest zebranie i dostarczenie Publicznym Służbom Zatrudnienia, instytucjom pomocy społecznej i innym projektodawcom Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki z terenu województwa podkarpackiego aktualnych i użytecznych informacji nt. wielkości i populacji osób niepełnoprawnych w województwie, w tym ich aktywności zawodowej w kontekście działań skierowanych na ich zawodową i społeczną integrację. Cele szczegółowe badania obejmowały: identyfikację możliwych źródeł informacji o osobach niepełnosprawnych i przygotowanie aktualnego opisu populacji w województwie podkarpackim, określenie warunków tworzenia zintegrowanego, okresowego opisu populacji osób niepełnosprawnych, w tym dostarczenie użytecznego narzędzia do analizy populacji osób niepełnosprawnych na potrzeby instytucji zajmujących się zatrudnieniem lub pomocą społeczną w województwie, identyfikację potrzeb osób niepełnosprawnych w zakresie podejmowania skutecznej aktywizacji zawodowej, identyfikację barier utrudniających aktywizację zawodową, ocenę ze strony osób niepełnosprawnych dotychczas stosowanych instrumentów i programów rynku pracy. Struktura niniejszego raportu odpowiada przyjętej koncepcji całego badania. Rozdział drugi poświęcony został kwestii dostępnych zasobów informacyjnych i potrzeb w tym zakresie w ramach systemu integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych. Omówione zostały podstawy prawne oraz system instytucjonalny całego systemu. Pogłębionej analizie poddane zostały systemy informatyczne istniejące w ramach poszczególnych instytucji, również pod kątem możliwości integracji danych. W rozdziale tym przedstawiamy również wyniki badań jakościowych dotyczących spojrzenia na kwestie zasobów i potrzeb informacyjnych ze strony głównych użytkowników, czyli instytucji zajmujących się integracją społeczną i zawodową osób niepełnosprawnych w województwie podkarpackim. W rozdziale tym została też zawarta analiza sytuacji osób niepełnosprawnych na terenie województwa podkarpackiego, wykonana w oparciu o dostępne dane statystyczne i administracyjne. Stanowi ona przykładowe podejście do wykorzystania dostępnych zasobów informacyjnych, zebranych w różnych instytucjach publicznych. Wreszcie w podsumowaniu rozdziału staramy się spojrzeć na istniejący system integracji społecznej i zawodowej, w tym szczególnie na zidentyfikowane dysfunkcje tego systemu z punktu widzenia teorii socjologicznej. Rozdział trzeci prezentuje wyniki badań jakościowych i ilościowych populacji osób niepełnosprawnych w województwie podkarpackim. Wyniki te pozwalają na uzyskanie obrazu populacji osób niepełnosprawnych. Z drugiej strony możliwe było zidentyfikowanie czynników, które są głównymi barierami w podejmowaniu aktywności zawodowej przez te osoby. Należy podkreślić, że część tych przyczyn ma charakter systemowy, czyli są kreowane przez system orzecznictwa, rentowy i wspierania sytuacji osób niepełnosprawnych. W rozdziale czwartym zawarto główne wnioski z badania, jak również rekomendacje dotyczące pożądanego sposobu modyfikacji przyjętych rozwiązań Metodologia badania Z uwagi na złożoność niniejszego projektu badawczego zastosowano triangulację metod badawczych (ilościowych i jakościowych) oraz źródeł danych (dane zastane i dane wywołane pochodzące od różnych podmiotów zaangażowanych w rehabilitację, integrację i aktywizację osób niepełnosprawnych). Dla osiągnięcia poszczególnych celów cząstkowych badania zastosowano zróżnicowane techniki badawcze: 1. Identyfikacja możliwych źródeł informacji o osobach niepełnosprawnych oraz określenie warunków tworzenia zintegrowanego, okresowego opisu populacji niepełnosprawnych Pierwszym krokiem podjętym w ramach badania było opracowanie opisu systemów instytucjonalnych i ich działań w obszarze rehabilitacji, integracji i aktywizacji osób niepełnosprawnych. Przeprowadzono analizę dokumentów stra- 10 Raport z badań

13 tegicznych i aktów prawnych wyznaczających kierunki i określających zadania instytucji. W opracowaniu uwzględniono następujące dokumenty: Akty prawne: Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (DzU z 2008 r., Nr 14, poz. 92), Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (DzU 64 z 2004, poz. 593 z późn. zm.), Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (DzU Nr 64, poz. 593), Ustawia z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (DzU 2004 nr 99 poz z późn. zm.) Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 listopada 2007 r. w sprawie warunków, sposobu oraz trybu gromadzenia i usuwania danych w ramach Elektronicznego Krajowego Systemu Monitoringu Orzekania o Niepełnosprawności (DzU z dnia 7 grudnia 2007 r.), Dokumenty strategiczne i programowe: Narodowa Strategia Integracji Społecznej z 2002 r., Strategia Polityki Społecznej na lata , Krajowy Plan Działań na Rzecz Zatrudnienia na rok 2008, Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata , Wojewódzki Program na Rzecz Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych i Przeciwdziałania ich Wykluczeniu Społecznemu na lata Regionalny Plan Działań na Rzecz Zatrudnienia, Następnie przeprowadzono analizę systemów zbierania danych używanych przez instytucje systemów zaangażowanych w rehabilitację, integrację i aktywizacje osób niepełnosprawnych. Uwzględniono następujące źródła danych: Elektroniczny Krajowy System Monitoringu Orzekania o Niepełnosprawności (EKSMON), SI PULS, SI POMOST. Ponadto przeprowadzono pogłębione wywiady z przedstawicielami instytucji, które umożliwiły rozpoznanie ich potrzeb informacyjnych w zakresie integracji osób niepełnosprawnych, dysponowania danymi i ich wymiany pomiędzy instytucjami, a także uzyskanie obrazu funkcjonowania w praktyce systemów gromadzenia i przetwarzania informacji o osobach niepełnosprawnych, jak również w zakresie ograniczonym do tematyki niniejszego badania funkcjonowania systemów rehabilitacji, integracji i aktywizacji osób niepełnosprawnych. 2. Przygotowanie aktualnego opisu populacji niepełnosprawnych w województwie W celu scharakteryzowania populacji osób niepełnosprawnych wykorzystano dane pochodzące z systemów orzecznictwa (WZON, ZUS i KRUS), instytucji rynku pracy oraz jednostek organizacyjnych pomocy społecznej. Dodatkowo do scharakteryzowania populacji osób niepełnosprawnych wykorzystano dane pochodzące ze statystyki publicznej. Badanie realizowano na poziomie województwa oraz trzech powiatów, zróżnicowanych pod względem rozwoju gospodarczego i sytuacji na rynku pracy: bieszczadzkim, rzeszowskim i stalowowolskim. Należy zaznaczyć, że ten komponent badania miał w dużym stopniu charakter badań terenowych. Badacze musieli kontaktować się bezpośrednio z wieloma instytucjami w celu uzyskania dostępu do informacji i danych, co dało możliwość pozyskania dodatkowych informacji przydatnych w późniejszej analizie. 3. Identyfikacja barier utrudniających aktywizację zawodową i potrzeb osób niepełnosprawnych w zakresie aktywizacji zawodowej, oraz ocena ze strony osób niepełnosprawnych dotychczas stosowanych instrumentów i programów rynku pracy. Przeprowadzono ilościowe i jakościowe badania osób niepełnosprawnych posiadających aktualne orzeczenie. Połączenie technik badawczych pozwoliło na scharakteryzowanie skali problemów i potrzeb w zakresie integracji zawodowej, ich pogłębione zrozumienie, a także weryfikację ilościową hipotez wynikających z badania jakościowego. Badanie ilościowe Badanie ilościowe techniką kwestionariuszowego wywiadu bezpośredniego przeprowadzono we wszystkich powiatach województwa podkarpackiego, na próbie łącznie 600 osób niepełnosprawnych prawnie w wieku aktywności zawodowej, posiadających orzeczenie o stopniu niepełnosprawności lub o niezdolności do pracy. Zastosowano próbę kwotową dobraną techniką kuli śniegowej. Ze względu na niski udział osób pracujących w populacji osób niepełnosprawnych, dla potrzeb analizy porównawczej zbiorowości osób pracujących i niepracujących, badanie przeprowadzono na próbie dobranej kwotowo nieproporcjonalnie nadreprezentowane były osoby pracujące, których udział Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w województwie podkarpackim 11

14 w próbie wynosił 33%. Z tego względu do analizy badanej próby ogółem bez podziału na pracujących i niepracujących zastosowano ważenie danych: próba została przeważona tak, aby uzyskać strukturę odpowiadającą wynikom badania BAEL z IV kwartału 2007 r., tj. najnowszego w okresie realizacji badania dostępnego opracowania statystycznego na temat sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy. W celu sprawdzenia poprawności konstrukcji, czytelności, logicznej poprawności narzędzia badawczego badanie zostało poprzedzone pilotażem, który objął 1% próby badawczej (6 osób). Wyniki pilotażu wykazały, że kwestionariusz wywiadu jest czytelny i zrozumiały dla respondentów. Badane osoby niepełnosprawne nie miały problemów z udzieleniem odpowiedzi. Zrozumiałe były również przejścia zastosowane w kwestionariuszu. Przed realizacją badania ustalono szczegółowe zasady realizacji: Ankieta może być wypełniona przy udziale opiekuna, ale nie może on zastąpić respondenta. Opiekun może odpowiedzieć zamiast respondenta tylko na pytania o: posiadanie orzeczenia, renty, rodzaj niepełnosprawności, samodzielne wykonywanie czynności, wiek, w którym powstała niepełnosprawność, przerwanie nauki, wykonywanie pracy w ostatnim tygodniu, rejestrację w PUP, pytania metryczkowe. W przypadku osób niesłyszących lub niemówiących należy zapewnić pomoc np. opiekuna lub tłumacza migowego. Ponieważ osoby niewidome lub niedowidzące nie mogą skorzystać z karty respondenta, może być potrzebne kilkukrotne odczytanie kafeterii. W przypadku gdyby ankieta była bardzo trudna dla respondenta, należy starać się ją zrealizować, np. robiąc przerwy albo z pomocą opiekuna, jednak należy zakończyć w przypadku, gdyby jej kontynuowanie było szkodliwe dla stanu zdrowia respondenta (np. zmęczenie lub znaczne zdenerwowanie). Czas trwania wypełniania kwestionariuszy przez respondentów to średnio 60 minut. Badanie jakościowe W ramach badania jakościowego przeprowadzono indywidualne wywiady pogłębione z 15 osobami w trzech powiatach województwa podkarpackiego, zróżnicowanych pod względem rozwoju gospodarczego: bieszczadzkim, rzeszowskim i stalowowolskim. Przebadano osoby różniące się pod względem statusu zawodowego, wykształcenia, wieku, płci, miejsca zamieszkania, stopnia i rodzaju niepełnosprawności. Badanie koncentrowało się wokół zagadnień interpretacji niepełnosprawności przez osoby badane, wykonywania i poszukiwania przez nie pracy, ich subiektywnych kompetencji oraz barier w życiu codziennym i pracy. Badanie było prowadzone w oparciu o rozbudowany scenariusz rozmowy. Wywiady były nagrywane, a następnie wykonywana była ich transkrypcja. 12 Raport z badań

15 2. Zasoby i potrzeby informacyjne 2.1. Definicja niepełnosprawności Zagadnienie niepełnosprawności rozpatruje się obecnie nie tylko w ujęciu medycznym, ale także społecznym, w tym w szczególności w kontekście zdolności do pracy. Za punkt wyjścia do ujęcia pojęcia niepełnosprawności można przyjąć definicję zdrowia, które według obowiązującej definicji Światowej Organizacji Zdrowia nie ogranicza się do poziomu biologicznego, lecz oznacza pełnię fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu człowieka. Definicja ta odnosi się więc zarówno do organizmu jednostki, jak i do jej życia w społeczeństwie. Podobnie można scharakteryzować współczesne ujęcia niepełnosprawności, w ramach których obok podejścia medycznego zaistniało podejście społeczne. Podczas gdy w modelu medycznym bariery doświadczane przez osoby niepełnosprawne stanowią konsekwencję choroby lub uszkodzenia, a przyczyna niepełnosprawności jest lokowana w jednostce; w ujęciu społecznym bariery są skutkiem ograniczeń w sferze społecznej lub ekonomicznej (w tym w dostępie do rynku pracy) 1. Ujęcie łączące podejście medyczne i społeczne znalazło odzwierciedlenie w kluczowych aktach prawnych w obszarze niepełnosprawności. W ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 2, zgodnie z którą niepełnosprawność oznacza trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy. W ramach systemu rentowego nie używa się natomiast pojęcia niepełnosprawności jako takiej, lecz niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji można więc mówić w tym przypadku o podejściu ściśle społecznym, które koncentruje się na możliwości wypełniania ról zawodowych (jako klasy ról społecznych) w kontekście możliwości samodzielnego utrzymania się jednostki. Te dwa akty prawne definiują w dużym stopniu system orzekania o niepełnosprawności/niezdolności do pracy, jak również sposoby wspierania osób, które z powodu niepełnosprawności potrzebują wsparcia finansowego, rehabilitacyjnego czy też integracyjnego. Jednak odmienne filozofie podejścia do kwestii niepełnosprawności są fundamentem dla budowania dwóch oddzielnych, niewspółdziałających ze sobą systemów orzekania o niepełnosprawności/niezdolności do pracy. Odmienne podejście do definiowania niepełnosprawności wykorzystano na potrzeby badań statystycznych. W ramach Narodowego Spisu Powszechnego w 2002 roku Główny Urząd Statystyczny stosował następującą definicję: niepełnosprawnym jest osoba, która posiada odpowiednie orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony, lub osoba, która takiego orzeczenia nie posiada, lecz odczuwa ograniczenia sprawności w wykonywaniu czynności podstawowych dla swojego wieku (zabawa, nauka, praca, samoobsługa). Poniżej przedstawiono bardziej szczegółowo rozwiązania prawne, składające się na podstawy prawne systemu wspierania osób niepełnosprawnych. Zgodnie z Ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (DzU z 2008 r., Nr 14, poz. 92) niepełnosprawność oznacza trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy. Na mocy art. 3 zdefiniowano trzy stopnie niepełnosprawności (które stosowane są do realizacji celów określonych ustawą): znaczny do niego zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. umiarkowany zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych. lekki zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne. 1 Renata Niecikowska, Opis prawnych podstaw definicji niepełnosprawności, maszynopis, 2006 r. 2 DzU Nr 123, poz. 776 z pózn. zm. Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w województwie podkarpackim 13

16 Zdefiniowano także niezdolność do samodzielnej egzystencji, która oznacza naruszenie sprawności organizmu w stopniu uniemożliwiającym zaspokajanie bez pomocy innych osób podstawowych potrzeb życiowych, za które uważa się przede wszystkim samoobsługę, poruszanie się i komunikację. W ustawie zastrzeżono, że zaliczenie do znacznego albo umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie wyklucza możliwości zatrudnienia tej osoby nawet u pracodawcy niezapewniającego warunków pracy chronionej, o ile Państwowa Inspekcja Pracy wyda pozytywną opinię o przystosowaniu przez pracodawcę stanowiska pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej; nie wyklucza także zatrudnienia w formie telepracy. W przypadku przepisów określających uprawnienia do świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych z tytułu niepełnosprawności, nie pojawia się pojęcie niepełnosprawności, lecz niezdolności do pracy. Zmiana ta została wprowadzona w roku 1998, w ramach reformy systemu orzekania o niepełnosprawności i miała na celu powiązania uprawnienia do świadczeń z wystąpieniem ryzyka utraty lub ograniczenia możliwości uzyskiwania dochodu z pracy z tytułu niepełnosprawności. Potocznie jednak wobec osób z orzeczoną niezdolnością do pracy stosuje się też pojęcie niepełnosprawny. Zgodnie z Ustawą z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (DzU 64 z 2004, poz. 593 z póź. zm.) za osobę niezdolną do pracy (art. 12) uznawana jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy, zaś częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji. Na mocy art. 13 przy ocenie stopnia i przewidywanego okresu niezdolności do pracy oraz rokowania co do odzyskania zdolności do pracy uwzględnia się: stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwości przywrócenia niezbędnej sprawności w drodze leczenia i rehabilitacji; możliwość wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia innej pracy oraz celowość przekwalifikowania zawodowego, biorąc pod uwagę rodzaj i charakter dotychczas wykonywanej pracy, poziom wykształcenia, wiek i predyspozycje psychofizyczne. Dodatkowo w przypadku stwierdzenia naruszenia sprawności organizmu w stopniu powodującym konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych orzeka się niezdolność do samodzielnej egzystencji. Niezdolność do pracy orzeka się na okres nie dłuższy niż 5 lat, chyba że według wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy przed upływem tego okresu, wówczas niezdolność orzeka się na okres dłuższy. Szczegółowe zasady i tryb orzekania o niezdolności do pracy określone są w rozporządzeniu ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego. Osobie niezdolnej do pracy przysługuje renta, gdy spełnia ona dwa warunki: a) ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy oraz b) niezdolność do pracy powstała w okresach składkowych (okres zatrudnienia, ubezpieczenia) bądź nieskładkowych (np. w okresie pobierania zasiłku chorobowego lub opiekuńczego) albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów (art. 57, ust. 1). W stosunku do drugiego z warunków ustanowiono wyjątek. Nie stosuje się go wobec tych ubezpieczonych, niezdolnych do pracy, którzy udowodnili okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn (art. 57, ust. 3). Renta może być stała (dla osób z trwałą niezdolnością) lub okresowa (z niezdolnością okresową przez okres wskazany w decyzji organu rentowego). W stosunku do osoby niezdolnej do pracy w dotychczasowym zawodzie, ale rokującej odzyskanie tej zdolności po przekwalifikowaniu do innego zawodu, wydawane jest orzeczenie o celowości przekwalifikowania zawodowego stanowiące podstawę przyznania renty szkoleniowej. Renta szkoleniowa przyznawana jest na 6 miesięcy i wiąże się ze skierowaniem zainteresowanego do powiatowego urzędu pracy w celu poddania przekwalifikowaniu zawodowemu. Jeżeli starosta stwierdzi brak możliwości przekwalifikowania do innego zawodu, wówczas organ rentowy ponownie kieruje zainteresowanego do lekarza orzecznika. Osobom, w przypadku których dalsze leczenie lub rehabilitacja rokują szanse na odzyskanie zdolności do pracy, wydawane jest orzeczenie ustalające uprawnienia do świadczenia rehabilitacyjnego. Świadczenie to przysługuje przez okres nie dłuższy niż 12 miesięcy. Orzeczenie o tym świadczeniu może być wydane w wyniku badań w sprawie ustalenia uprawnień do świadczenia rehabilitacyjnego lub badań dla celów rentowych. W przypadku określonych osób, u których wystąpiła niezdolność do pracy, przewidziano rentę socjalną. Od 1 października 2003 r. ZUS odpowiedzialny jest także za przyznawanie i wypłacanie tego świadczenia. Zgodnie z Ustawą z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej przysługuje ona osobie pełnoletniej całkowicie niezdolnej do pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu, które powstało: a) przed ukończeniem 18. roku życia; 2) w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej przed ukończeniem 25. roku życia; 3) w trakcie studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej. Osobie, która spełnia wymienione warunki, przysługuje w zależności od rokowania renta socjalna stała (wówczas gdy całkowita niezdolność do pracy jest trwała), bądź renta socjalna okresowa (gdy całkowita niezdolność do pracy jest okresowa). Zgodnie z art.6 Ustawy renta socjalna wynosi 84% kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy określonej w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W przypadku rolników, w ramach odrębnego systemu orzecznictwa zdefiniowanego na mocy Ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników również nie stosuje się pojęcia niepełnosprawność, lecz niezdolność do pracy. Ustawa stwierdza, że za całkowicie niezdolnego do pracy w gospodarstwie rolnym uważa się ubezpieczonego, który z powodu naruszenia sprawności organizmu utracił zdolność do osobistego wykonywania 14 Raport z badań

17 pracy w gospodarstwie rolnym (art. 21, ust. 5). Wyróżnia się tu trwałą niezdolność do pracy, jeżeli osoba nie rokuje odzyskania zdolności do osobistego wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym oraz okresową gdy odzyskanie tej zdolności jest z punktu widzenia wiedzy medycznej możliwe (art. 21, ust. 6, 7). W przypadku ubezpieczonego spełniającego warunki do przyznania renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy, w stosunku do którego orzeczono celowość przekwalifikowania zawodowego (ze względu na trwałą, całkowitą niezdolność do osobistego wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym), przyznana zostaje mu na okres 6 miesięcy rolnicza renta szkoleniowa (art. 21b, ust. 1). Osobę taką KRUS kieruje do powiatowego urzędu pracy w celu poddania przekwalifikowaniu zawodowemu. Przy orzekaniu całkowitej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym bierze się pod uwagę łącznie: charakter i przebieg procesów chorobowych oraz ich wpływ na stan czynnościowy organizmu, a w sprawach o ustalenie prawa do renty a) rolniczej z tytułu niezdolności do pracy, b) z powodu następstw wypadku przy pracy rolniczej lub choroby zawodowej również ich związek z tym wypadkiem lub tą chorobą; sprawność psychofizyczną organizmu, poziom adaptacji organizmu do ubytków anatomicznych, kalectwa oraz skutków choroby; wiek oraz rodzaj i charakter dotychczasowych prac w gospodarstwie rolnym, wykonywanych przez osobę zainteresowaną otrzymaniem świadczenia; możliwość przywrócenia zdolności do pracy w gospodarstwie rolnym przez leczenie i rehabilitację oraz zaopatrzenie w przedmioty ortopedyczne, protezy i środki pomocnicze. Rolnicza renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje osobie niezdolnej do pracy, która: a) podlegała ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez wymagany okres oraz b) całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym powstała w okresie podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu lub w okresach nieskładkowych (okres pobierania zasiłku chorobowego lub opiekuńczego). Aby osoba mogła uzyskać świadczenie w postaci renty z tytułu niezdolności do pracy, musi podlegać ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez wymagany okres. W art. 5 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych opisano zasady przekładania orzeczeń lekarzy orzeczników ZUS na stopnie niepełnosprawności. I tak całkowita niezdolność do pracy i niezdolność do samodzielnej egzystencji traktowana jest na równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności; całkowita niezdolność do pracy jest traktowana na równi z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności; częściowa niezdolność do pracy jest traktowana na równi z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności. W Ustawie z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (DzU Nr 64, poz. 593) używa się sformułowania całkowita niezdolność do pracy co oznacza: całkowitą niezdolność do pracy w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych albo zaliczenie do I lub II grupy inwalidów lub legitymowanie się znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (art. 6, punkt 2). Zgodnie z art. 7 ustawy niepełnosprawność stanowi jeden z powodów udzielenia pomocy społecznej osobom i rodzinom. Wśród innych wymienia się: ubóstwo, sieroctwo, bezdomność, bezrobocie, długotrwałą lub ciężką chorobę, przemoc w rodzinie, itd., przy jednoczesnym spełnianiu określonego kryterium dochodowego. Powiatowe zespoły orzekają na wniosek osoby zainteresowanej lub jej przedstawiciela ustawowego albo, za ich zgodą, na wniosek ośrodka pomocy społecznej. O ile jest to niezbędne, zespół ma prawo do żądania od właściwych organów rentowych udostępnienia kopii wydanych przez nie orzeczeń Instytucje działające na rzecz osób niepełnosprawnych i ich zadania Istniejące regulacje prawne tworzą system wsparcia osób niepełnosprawnych. System ten jest złożony. Zaangażowane są tutaj podmioty działające na wszystkich szczeblach administracji publicznej. Kluczowa w tym zakresie jest wspomniana już ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Pewne znaczenie w tej kwestii mają też ustawy: o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (nie wyróżnia ona w zasadzie zadań dotyczących osób niepełnosprawnych, ale ich dotyczy, o ile są zainteresowane usługami urzędów pracy) oraz o pomocy społecznej (w zakresie dotyczącym udzielania świadczeń z tytułu niepełnosprawności). Za realizację działań na rzecz osób niepełnosprawnych odpowiada wiele resortów i urzędów centralnych, jednostek administracji rządowej w województwie oraz jednostek organizacyjnych samorządów wojewódzkiego, powiatu i gminy. Szczególna rola przypada Pełnomocnikowi Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych oraz Państwowemu Funduszowi Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Poza ustawowo powołanymi instytucjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych zadania te realizują liczne organizacje pozarządowe. Do zadań pełnomocnika należy: a) opracowywanie oraz opiniowanie projektów aktów normatywnych dotyczących zatrudnienia, rehabilitacji oraz warunków życia osób niepełnosprawnych; b) opracowywanie projektów programów rządowych dotyczących realizacji zadań wynikających z Ustawy; c) ustalanie założeń do rocznych planów rzeczowo finansowych dotyczących realizacji zadań wynikających z Ustawy; d) inicjowanie działań zmierzających do ograniczenia skutków niepełnosprawności i barier utrudniających osobom niepełnosprawnym funkcjonowanie w społeczeństwie; e) współpraca z organizacjami pozarządowymi i fundacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych. Sprawuje on także kontrolę nad procesem orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności. Pełnomocnika powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw zabezpieczenia Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w województwie podkarpackim 15

18 społecznego. Wykonuje on swoje zadania przy pomocy Biura Pełnomocnika. Stanowi ono wyodrębnioną komórkę organizacyjną w urzędzie obsługującym ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego. Osoby niepełnosprawne mogą także liczyć, pośrednio lub bezpośrednio, na wsparcie Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Środki Funduszu przeznacza się na: realizację działań wyrównujących różnice między regionami, w szczególności w jednostkach samorządu terytorialnego, na terenie których stopa bezrobocia jest wyższa niż 110% średniej stopy bezrobocia w kraju lub nie utworzono na ich obszarze warsztatu terapii zajęciowej lub zakładu aktywności zawodowej; zadania z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych realizowane przez fundacje i organizacje pozarządowe; dofinansowanie zadań wynikających z programów rządowych, w tym ukierunkowanych na a) rozwój zasobów ludzkich, b) przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób niepełnosprawnych, c) pomoc rodzinom, których członkami są osoby niepełnosprawne; zadania inne niż wymienione w ustawie chodzi tu głównie o: a) zadania zatwierdzone przez Radę Nadzorczą PFRON, służące rehabilitacji społecznej i zawodowej, w szczególności adresowane do osób niepełnosprawnych oraz do rodzin, których członkami są osoby niepełnosprawne; b) finansowanie w części lub całości badań, ekspertyz i analiz dotyczących rehabilitacji zawodowej i społecznej. Do zadań samorządu województwa realizowanych w ramach ustawy o rehabilitacji należy m.in. (art. 35): opracowanie i realizacja wojewódzkich programów dotyczących wyrównywania szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałania ich wykluczeniu społecznemu oraz pomocy w realizacji zadań na rzecz zatrudniania osób niepełnosprawnych; opracowywanie i przedstawianie pełnomocnikowi informacji o prowadzonej działalności; udzielanie pomocy zakładom pracy chronionej; dofinansowanie robót budowlanych dotyczących obiektów służących rehabilitacji, w związku z potrzebami osób niepełnosprawnych; dofinansowanie kosztów tworzenia i działania zakładów aktywności zawodowej; współpraca zorganami administracji rządowej oraz powiatami i gminami w realizacji zadań wynikających z ustawy; współpraca z organizacjami pozarządowymi i fundacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych. Zadania samorządu województwa finansowane są ze środków własnych oraz PFRON. Zadania samorządu województwa w zakresie polityki rynku pracy zdefiniowane w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy realizują wojewódzkie urzędy pracy. Należy do nich m.in.: określanie i koordynowanie regionalnej polityki rynku pracy i rozwoju zasobów ludzkich w odniesieniu do krajowej polityki rynku pracy przez przygotowanie i realizację regionalnego planu działań na rzecz zatrudnienia, opracowywanie analiz rynku pracy i badanie popytu na pracę, w tym prowadzenie monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych, organizowanie i koordynowanie oraz świadczenie usług poradnictwa zawodowego i informacji zawodowej, a także ich rozwijanie na terenie województwa, koordynowanie działań w zakresie kształcenia ustawicznego i szkolenia bezrobotnych i poszukujących pracy, prowadzenie dialogu społecznego w zakresie polityki zatrudnienia i kształcenia ustawicznego pracowników i poszukujących pracy. Na mocy ustawy o pomocy społecznej w ramach samorządu województwa funkcjonuje Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej (wojewódzka samorządowa jednostka organizacyjna), do którego należy m. in.: opracowywanie, aktualizowanie i realizacja strategii wojewódzkiej w zakresie polityki społecznej będącej integralną częścią strategii rozwoju województwa, obejmującej w szczególności programy: przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, pomocy społecznej, profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, współpracy z organizacjami pozarządowymi; organizowanie kształcenia, w tym prowadzenie publicznych szkół służb społecznych oraz szkolenia zawodowego kadr pomocy społecznej; rozpoznawanie przyczyn ubóstwa oraz opracowywanie regionalnych programów pomocy społecznej wspierających samorządy lokalne w działaniach na rzecz ograniczania tego zjawiska; organizowanie i prowadzenie regionalnych jednostek organizacyjnych pomocy społecznej; sporządzanie bilansu potrzeb w zakresie pomocy społecznej. Do zadań powiatu na mocy ustawy o rehabilitacji należy przede wszystkim: opracowywanie i realizacja, zgodnych z powiatową strategią dotyczącą rozwiązywania problemów społecznych, powiatowych programów działań na rzecz osób niepełnosprawnych w zakresie: a) rehabilitacji społecznej, b) rehabilitacji zawodowej i zatrudniania, 16 Raport z badań

19 c) przestrzegania praw osób niepełnosprawnych; współpraca z instytucjami administracji rządowej i samorządowej w opracowywaniu i realizacji programów, o których mowa wyżej; udostępnianie na potrzeby pełnomocnika i samorządu województwa oraz przekazywanie właściwemu wojewodzie uchwalonych przez radę powiatu programów oraz rocznej informacji z ich realizacji; podejmowanie działań zmierzających do ograniczania skutków niepełnosprawności; opracowywanie i przedstawianie planów zadań i informacji z prowadzonej działalności oraz ich udostępnianie na potrzeby samorządu województwa; współpraca z organizacjami pozarządowymi i fundacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych w zakresie rehabilitacji społecznej i zawodowej tych osób; finansowanie z Funduszu wydatków na instrumenty lub usługi rynku pracy określone w ustawie o promocji, w odniesieniu do osób niepełnosprawnych zarejestrowanych jako poszukujące pracy niepozostające w zatrudnieniu; dofinansowanie: a) uczestnictwa osób niepełnosprawnych i ich opiekunów w turnusach rehabilitacyjnych, b) sportu, kultury, rekreacji i turystyki osób niepełnosprawnych, c) zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze przyznawane osobom niepełnosprawnym na podstawie odrębnych przepisów, d) likwidacji barier architektonicznych, w komunikowaniu się i technicznych, w związku z indywidualnymi potrzebami osób niepełnosprawnych, e) rehabilitacji dzieci i młodzieży; dofinansowanie kosztów tworzenia i działania warsztatów terapii zajęciowej; pośrednictwo pracy i poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych, ich szkolenie oraz przekwalifikowywanie; przyznawanie środków na podejmowanie działalności gospodarczej; zlecanie zadań organizacjom pozarządowym; kierowanie osób niepełnosprawnych, które wymagają specjalistycznego programu szkolenia oraz rehabilitacji leczniczej i społecznej, do specjalistycznego ośrodka szkoleniowo-rehabilitacyjnego lub innej placówki szkoleniowej; współpraca z organami rentowymi w zakresie wynikającym z odrębnych przepisów; doradztwo organizacyjno-prawne i ekonomiczne w zakresie działalności gospodarczej lub rolniczej podejmowanej przez osoby niepełnosprawne; współpraca z właściwym terenowo inspektorem pracy w zakresie oceny i kontroli miejsc pracy osób niepełnosprawnych. Ustawa dokonała przy tym podziału powyższych zadań na te, które są realizowane przez powiatowe centra pomocy rodzinie (rehabilitacja społeczna) i te, które są realizowane przez powiatowe urzędy pracy (rehabilitacja zawodowa). Zadania finansowane są ze środków własnych powiatów oraz PFRON. Zarówno zarządy województw, jak i zarządy powiatów mają obowiązek przedstawiania Prezesowi Zarządu Funduszu sprawozdań rzeczowo finansowych o zadaniach zrealizowanych z otrzymanych z Funduszu środków. Ponadto starosta ma obowiązek przekazywania wojewodzie informacji o działaniach na rzecz aktywizacji osób niepełnosprawnych, a na tej podstawie zbiorcze informacje wojewoda przesyła pełnomocnikowi (kwartalnie). Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy nie wyznacza powiatowym urzędom pracy żadnych specyficznych zadań w zakresie obsługi osób niepełnosprawnych. Określa natomiast, że PUP rejestrują osoby niepełnosprawne i nadają im status bezrobotnego, o ile spełniają warunki określone w tej ustawie, bądź nadają im status osoby poszukującej pracy. Osoby niepełnosprawne mające status bezrobotnego mają prawo do wszelkich usług i instrumentów wynikających z tej ustawy. Bezrobotny niepełnosprawny musi być gotowy do podjęcia zatrudnienia w połowie pełnego wymiaru czasu pracy. Osoby niepełnosprawne należą do osób w szczególnej sytuacji na rynku pracy (art. 49.), co oznacza, że wobec nich mogą być zastosowane dodatkowe instrumenty. Powiatowe urzędy pracy sporządzają comiesięczne sprawozdania (MPiPS01), w których wyodrębnione są dane o bezrobotnych w szczególnej sytuacji, a więc też o bezrobotnych niepełnosprawnych, a ponadto półroczne sprawozdania MPiPS07 dotyczące wyłącznie niepełnosprawnych zarejestrowanych w PUP. Do zadań powiatu na mocy ustawy o pomocy społecznej w odniesieniu do problematyki osób niepełnosprawnych należy m.in.: opracowanie i realizacja powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem programów pomocy społecznej, wspierania osób niepełnosprawnych i innych, których celem jest integracja osób i rodzin z grup szczególnego ryzyka po konsultacji z właściwymi terytorialnie gminami; podejmowanie innych działań wynikających z rozeznanych potrzeb, w tym tworzenie i realizacja programów osłonowych; sporządzanie sprawozdawczości oraz przekazywanie jej właściwemu wojewodzie, sporządzanie bilansu potrzeb powiatu w zakresie pomocy społecznej; Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w województwie podkarpackim 17

20 realizacja zadań wynikających z rządowych programów pomocy społecznej mających na celu ochronę poziomu życia osób, rodzin i grup społecznych oraz rozwój specjalistycznego wsparcia. Jeśli chodzi o źródła finansowania zadań powiatu to otrzymują one środki PFRON w wysokości zależnej od liczby osób niepełnosprawnych mieszkających na jego terenie. Udzielają ponadto ze środków własnych pomocy finansowej, pomocy materialnej, pomocy prawnej, a nawet pomocy w zakresie remontów mieszkań. Średnio na 1 osobę niepełnosprawną w powiecie (w skali kraju) udzielono w 2004 r. pomocy ze środków powiatu w wysokości 813,1 zł. (za: BIFRON biuletyn informacyjny Ewaluacja działalności samorządów powiatowych w zakresie ustawowych zadań rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, numer specjalny, grudzień 2006 r.). Powiaty są również beneficjentami Programu wyrównywania różnic między regionami. Mogą ubiegać o środki PFRON z przeznaczeniem na likwidację barier architektonicznych i w komunikowaniu się osób niepełnosprawnych, na wyposażenie nowych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych odpowiednio do ich potrzeb i możliwości, na likwidację barier transportowych, wreszcie na tworzenie warsztatów terapii zajęciowej. Na poziomie gminy zadania w interesującym nas tu obszarze określa jedynie ustawa o pomocy społecznej. W art. 7 stanowi ona, że pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu (m.in.) niepełnosprawności w połączeniu oczywiście z generalnym kryterium dochodowym. Gminy mają obowiązek opracowywania i realizacji gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych, profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych i innych, których celem jest integracja osób i rodzin z grup szczególnego ryzyka, a ponadto sporządzanie bilansu potrzeb gminy w zakresie pomocy społecznej oraz sporządzanie sprawozdawczości i przekazywanie jej wojewodzie (sprawozdanie MPiPS03). Gminy mają ponadto obowiązek podejmowania innych zadań z zakresu pomocy społecznej, wynikających z rozeznanych potrzeb, w tym tworzenia i realizacji programów osłonowych. Gminy udzielają świadczeń pieniężnych oraz niepieniężnych, do których należą praca socjalna, poradnictwo specjalistyczne (prawne, psychologiczne i rodzinne) oraz interwencja kryzysowa. Świadczenia niepieniężne świadczone są bez względu na posiadany dochód Systemy orzekania o niepełnosprawności Jak wynika z powyższych informacji, w Polsce istnieją dwa niezależne systemy orzekania. Jeden, w ramach którego orzeczenia wydawane są do celów rentowych (ZUS, KRUS, MSWiA, MON), oraz drugi, gdzie orzeczenia wydawane są do celów pozarentowych. Zgodnie z zapisami przywoływanej już ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, orzekaniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności zajmują się Powiatowe i Wojewódzkie Zespoły ds. Orzekania o Niepełnosprawności. Powiatowe zespoły orzekają na wniosek osoby zainteresowanej lub jej przedstawiciela ustawowego albo, za ich zgodą, na wniosek ośrodka pomocy społecznej. O ile jest to niezbędne, zespół ma prawo do żądania od właściwych organów rentowych udostępnienia kopii wydanych przez nie orzeczeń. Podczas orzekania zespoły stosują standardy w zakresie kwalifikowania oraz postępowania dotyczącego orzekania o niepełnosprawności i o stopniu niepełnosprawności. Standardy te uwzględniają schorzenia naruszające sprawność organizmu i przewidywany okres trwania naruszenia tej sprawności, powodującej zaliczenie do odpowiedniego stopnia niepełnosprawności, W orzeczeniu powiatowego zespołu, poza ustaleniem niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności, powinny być zawarte wskazania dotyczące w szczególności: 1) odpowiedniego zatrudnienia uwzględniającego psychofizyczne możliwości danej osoby; 2) szkolenia, w tym specjalistycznego; 3) zatrudnienia w zakładzie aktywności zawodowej; 4) uczestnictwa w terapii zajęciowej; 5) konieczności zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze oraz pomoce techniczne, ułatwiające funkcjonowanie danej osoby; 6) korzystania z systemu środowiskowego wsparcia w samodzielnej egzystencji, przez co rozumie się korzystanie z usług socjalnych, opiekuńczych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych świadczonych przez sieć instytucji pomocy społecznej, organizacje pozarządowe oraz inne placówki; 7) konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji; 8) konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji; 9) spełniania przez osobę niepełnosprawną przesłanek określonych w art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (DzU z 2005 r. Nr 108, poz. 908, z późn. zm.). Orzeczenie ustalające stopień niepełnosprawności stanowi także podstawę do przyznania ulg i uprawnień na podstawie odrębnych przepisów. W skład PZON wchodzą: przewodniczący, sekretarz, lekarze, psycholodzy, pedagodzy, doradcy zawodowi, pracownicy socjalni; przewodniczącym składu jest zawsze lekarz, z głosem rozstrzygającym. Zespół ustala stan zdrowia na podstawie dokumentacji medycznej i bezpośredniego badania. 18 Raport z badań