ANALIZA KRYTYCZNA POJ CIA SAMOISTNO CI JANUSZ SYTNIK-CZETWERTY SKI

Transkrypt

1 ANALIZA KRYTYCZNA POJ CIA SAMOISTNO CI JANUSZ SYTNIK-CZETWERTY SKI Streszczenie Dwie s naczelne koncepcje rzeczywisto ci, pierwsza: materialistyczna i druga spirytualistyczna. Obie koncepcje maj własny porz dek praw i ró n struktur poj ciow. Spór, który mi dzy nimi si toczy spór o natur wiata, przybiera coraz to nowe formy. Odwołuje si do niego zarówno Arystotelesa koncepcja formy i materii, problem psychofizyczny (z jego naczelnym pytaniem o zwi zek duszy i ciała), problem wolno ci, problem ogół jednostka, pojawiaj cy si głównie w koncepcjach społecznych i wreszcie problem samoistno ci. Koncepcja materialistyczna widzi bowiem cel stworzenia wiata raczej w nim samym, koncepcja spirytualistyczna odwrotnie, odwołuje si do bytu koniecznego odpowiedzialnego za stworzenie lub chocia wzruszenie wiata do działania. Wi kszo analiz krytycznych odwołuje si do wi c do skutków. Tymczasem jak si zdaje równie ciekaw interpretacj sporu materializmu i spirytualizmu znajdziemy poprzez analiz przyczyn. To wła nie stanowi główny problem rozwa any w niniejszej pracy. Słowa kluczowe: problem psychofizyczny, ontologia, ontologika, samoistno, psychoontologia, spór o natur wiata, atomizm 1. Rozwa ania wst pne 1.1. Przesłanka pierwsza problem psychofizyczny Rzeczywisto ma charakter onto\logiczny 1. Dwie s bowiem sfery rzeczywisto ci sfera ontologiczna (naturalna) i sfera wszystkich mo liwo ci (logiczna). Sfera ontologiczna odnosi si do sposobu istnienia bytu, sfera logiczna do jego struktury. Dany byt mo na wi c definiowa zarówno jako a-strukturalny (z punktu widzenia ontologii), lub jako ci g mo liwo ci (z punktu widzenia logiki). Owa dychotomia prowadzi do ró nych sposobów okre lania rzeczywisto ci: materialnego, odwołuj cego si do tego, co namacalne i fizyczne oraz formalnego, odnosz cego si do tego co nienamacalne i metafizyczne. Niewiadom pozostaje sposób w jaki porz dki te ł cz si, tworz c rzeczywisto. Problem ten odnosi si te do samego człowieka. Pytanie jest bowiem nast puj ce: jak to mo liwe, by porz dki tak ró ne, jak porz dek materialny i duchowy, oparte na tak kra cowo odmiennych zasadach, tworzyły cokolwiek wspólnego, a przecie ł cz si w nas? Jak to mo liwe, by rzecz abstrakcyjna (ró norako nazywana: dusz, ja ni, psyche, ego itd.) mogła wpływa na rzeczywisto fizyczn? Krótko: w jaki sposób my l wciela si w czyn? 1 Koncepcj onto\logiki przyjmuj za krakowsk szkoł filozofii. Onto\logika jest dziedzin badaj c granic mi dzy wiatem ontologii i logiki, granic, na której wedle zało e tej koncepcji preegzystuj byty proste.

2 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 37, Problem ten został odnowiony przez Kartezjusza, w czym jak niektórzy twierdz (zob. 2 jego najwi ksza zasługa, wi ksza od odkry na polu filozofii naturalnej 3, czy geometrii. Znamy wiele prób rozwi zania tego problemu. Historia filozofii klasyfikuje je w sposób nast puj cy: monizm materialistyczny, postuluj cy istnienie materii jako substancji koniecznej (substancja duchowa je li ju istnieje jako substancja wtórna i zale na); monizm spirytualistyczny, wedle którego substancj konieczn jest substancja duchowa, (materia je li ju istnieje jako substancja wtórna i zale na); monizm absolutystyczny, który głosi istnienie wył cznie jednego rodzaju substancji, jednocz cego własno ci ciał i dusz; dualizm, uznaj cy istnienie dwóch niezale nych rodzajów substancji: duchowej i cielesnej; pluralizm, rozwa aj cy istnienie innych, prócz ciał i dusz, rodzajów substancji, np. koncepcja serca. W tym kontek cie, na szczególn uwag zasługuj dwa kra cowo ró ne systemy: Spinozy i Kartezjusza. Pierwszy ł czy to, co namacalne i to, co nienamacalne w Jedno (zob. Spinoza 1993, oraz ten e, 2000), drugi dzieli wiat na dwa niezale ne porz dki (zob. Descartes 1937, oraz ten e, 1958, a tak e ten e, 1970). Mimo, i próby te rozwa aj własno ci podstawowych rodzajów (rodzaju) substancji, to niewiele je ze sob ł czy. Kartezjusz wyró nia dwie własno ci dominuj ce: my lenie i rozci gło, przypisuj c je poszczególnym klasom substancji. Spinoza za szukał uogólnienia, podstawy, gł bszego poziomu. Jako unio substantialis, substancja ma tu bezgranicznie pozytywny charakter. Z tego punktu widzenia panteizm jest dziełem finalnym. Z drugiej strony koncepcja ta wpisuje si raczej w charakter epoki zdominowanej pierwiastkami metafizycznymi i nie posiada (i posiada nie mo e) uzasadnienia empirycznego Przesłanka druga problem wolnej woli Problem dwóch ró nych porz dków rzeczywisto ci to jednak nie tylko problemu interakcji umysł-ciało. W równym stopniu odnosi si on do poj cia wolno ci. Tradycja materialistyczna głosiła tu deterministyczn wizj wiata, gdzie skutek posiada przyczyn, a wolno, rozumiana jako niczym nieograniczony ci g wydarze jest niemo liwa. Z kolei idealizm głosił nie tylko wolno obiektywn, ale równie woln wol ka dego człowieka. Po odnowieniu przez Kartezjusza problemu psychofizycznego i wyeksponowaniu dualistycznego charakteru natury ludzkiej problem wolnej woli nabrał szczególnej ostro ci. Je li bowiem człowiek jest zespoleniem dwóch ró nych rodzajów substancji: duszy i ciała, to jaka ostatecznie jest specyfika jego działania: deterministyczna czy indeterministyczna? Postulat wolnej woli okazał si wi c problematyczny. Dlatego Kartezjusz ostatecznie uznał, i nasze wybory nie s ograniczone prawami natury (Descartes, 1958, 102). Jego zdaniem wolno nie polega na arbitralnym wybieraniu spo ród ró nych mo liwo ci, lecz na wyborze mo liwo ci najbardziej racjonalnych (co jest mo liwe dzi ki zdobywanej wiedzy). W ten sposób zyskujemy 2 Twierdzi tak np. B. Russell w jego dziele pt. A Critical Exposition of the Philosophy of Leibniz, Cambridge 1900, s U ywam okre lenia filozofia naturalna, a nie jak wielu mylnie to czyni filozofia natury. Za tłumaczeniem poj cia natural philosophy, zrodzonego w epoce racjonalizmu, jako filozofii naturalnej przemawia tradycja Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Londynie, które próbowało odci si od alchemików, nazywaj cych wówczas swoj profesj filozofi natury. Sformułowanie to pojawia si coraz cz ciej w Polskiej literaturze przedmiotu, np. u Hempoli skiego (Ontologia. Antologia tekstów, Wrocław 1994), czy Wróblewskiego (Elementy historii nauki i rozwoju fizyki, Warszawa 2009).

3 334 Analiza krytyczna poj cia samoistno ci zdaniem Kartezjusza niezale no. Co jednak pocz, gdy problem ten zostanie przeniesiony na grunt ontologii? Pytamy wówczas bowiem nie tylko o wiadome wybory człowieka, ale i o same mo liwo ci jego istnienia. Szczególnym przykładem jest tu poj cie samoistno ci. Podstaw s tu dwa pytania: po pierwsze, w jaki sposób substancje zyskuj mo liwo samoistnienia, po drugie, co sprawia, i pozostaj w bycie? Mamy tu kilka mo liwo ci. 2. Problem samoistno ci 2.1. Przypadek pierwszy samoistno nadana substancjom przez byt konieczny Mo liwo ta nawet z pozycji metafizyki wydaje si niedorzeczna. Nie jest to, co prawda, wykluczone w odniesieniu np. do takich własno ci jak my lenie, ale w przypadku samoistno ci, czy ogólnie zdolno ci stwórczych, byłoby to raczej pogwałceniem zasad natury. Samoistno wszak nie mo e by zale na. Nie jest bowiem mo liwe, aby byt konieczny, posiadaj cy własno samoistno ci: S(x) x {x S Sam (x)}, przekazywał j bytom zale nym, czyli S(x) x {x S Sam (x)}, gdy S(x) x {x S Sam (x)}, albowiem S(x) x {x S Sam (x)} Przypadek drugi samoistno jest immanentn własno ci ka dej substancji Problemem jest tu pytanie o no nik samoistno ci. Próby wyja nienia znajdujemy m.in. w koncepcji Whiteheada (zob. Whitehead 1985). Dodajmy, e wi kszo koncepcji odwołuj cych si do tej mo liwo ci zakłada niesko czono procesu naprzemiennego powstawania i gini cia wiata, gdzie gin ca konfiguracja stanowi zaczyn nowego wiata. Wci pozostaje jednak pytanie o pierwsz przyczyn, a zatem o samoistno jako tak. O jej no nik Przypadek trzeci substancje zaistniały wskutek wzruszenia ich przez byt konieczny Jest to rozwi zanie naturalne, zgodne m.in. z wizj Platona, Arystotelesa i wielu ich nast pców. Czym jest tu samoistno? Je li przyjmiemy, e byt konieczny wzruszył wiat do istnienia impulsem, a efekt tego działania jest zgodny z wizj jak ów byt miał wobec wiata, to rzecz jasna rzeczy nie tylko musiały powsta, ale musiały powsta dokładnie takimi jaki s. Nazwijmy to samoistno ci zewn trzn, gdy fakt zaistnienia rzeczy, cho nieuchronny, nie ma charakteru immanentnego. Z kolei samoistno wewn trzna byłaby sytuacj, w której rzeczy musiały zaistnie z racji, która tkwi w nich samych. 3. Samoistno w wietle psychoontologii Obie przedstawione wy ej mo liwo ci były w historii filozofii wielokrotnie komentowane. Problem jednak został ograniczony by tak rzec do efektów działania. Ciekawsze wnioski przynosi tymczasem analiza przyczyn. Zilustrujmy to przykładem. We my ci g mo liwo ci zdarzenia si faktu {x 1, x 2, x 3, x 4, x 5, x 6, x n,...,x n+1 } (zob. Sytnik- Czetwerty ski, 2007, 54). Załó my, i chcemy post pi zgodnie z mo liwo ci x 2. Wybór jest pozornie aktem wolnej woli. Zauwa my jednak, e ogniwa tego ci gu tworzy matematyczna

4 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 37, formuła (algorytm). Podejmuj c decyzj, korzystamy wi c z gotowych rozwi za i nie działamy w pełni twórczo. Wybieramy tylko jedn z góry narzuconych mo liwo ci. Ka da z nich zawdzi cza istnienie matematycznej formule, a woli człowieka wył cznie jej aktualizacj. W tym kontek cie woln wol nale ałoby zwi za z niematerialnym czynnikiem zewn trznym (co wydaje si nie do przyj cia dla współczesnej nauki), b d przypisa jej działaniom (prócz wiadomo ci wyboru jednej z mo liwo ci) umiej tno kreacji samych mo liwo ci (co wydaje si wr cz absurdalne). Inny przykład. Okre limy teraz ci g {z 1, z 2, z 3, z 4, z 5, z 6, z n,...,z n+1 }jako mo liwo ci istnienia wiata. Zauwa my, e póki nie okre limy celu aktualizacji wiata, ka da ze zmiennych tego ci gu jest współmo liwa. Z chwil podania warunków, tylko jedna z mo liwo ci staje si adekwatna do zamysłu. Cel staje si kryterium wyboru. Pytanie o samoistno brzmi wi c teraz nast puj co: czy aktualizacja wiata jest podaniem warunków brzegowych jego istnienia, czy te jedna z mo liwo- ci jakkolwiek odró niała si od pozostałych, i to wła nie ona, po ród wszystkich innych przeszła do aktualizacji. Je li teraz odwołamy si do klasycznej metafizyki, wedle której stwórc wiata jest byt konieczny, nasze pytanie przekształca si do nast puj cej postaci: kto jest rzeczywistym stwórc rzeczy: byt, który dokonał ich aktualizacji (czyli wybrania danych rzeczy po ród wszystkich mo liwo ci ich istnienia), czy te algorytm, która dan mo liwo usytuował w najbardziej adekwatnym (jak si okazało) miejscu danego ci gu? Mówi c dosadniej, kto jest stwórc rzeczy: byt konieczny, czy matematyka? Zauwa my, e odpowied na to pytanie, nie wyklucza mo liwo ci, w której istnieje ów byt, obok by tak rzec stwórczej matematyki. Je li bowiem byt konieczny okre lił kryteria i stwierdził, i np. mo liwo ci, która najlepiej odwzorowuje zamysł jest mo liwo z 5, to nie mógł jej nie wybra do aktualizacji. Spójrzmy na kolejny przykład: niech dany b dzie niesko czony ci g mo liwo ci {y 1, y 2, y 3, y 4, y 5, y 6, y n,...,y n+1 }. Załó my teraz, i wiat ma zosta zaktualizowany wedle mo liwo ci y 6. Je li jednak istnieje obiektywna wolna wola, to byt konieczny chc c j w pełni urzeczywistni, musi mie sposobno aktualizacji dowolnej mo liwo ci. Uczyni to wskutek narzucenia jej własno ci koniecznych do aktualizacji (np. mo liwo ci y 2 narzuci własno ci mo liwo ci y 6 ). Dopiero wtedy mo emy mówi o prawdziwie istniej cej wolnej wola. Z perspektywy natury nie ma bowiem znaczenia, która mo liwo została zaktualizowana miał powsta wiat o cechach y 6 i taki powstał. Czy aktualizacja została dokonana w oparciu o pierwotn mo liwo y 6, czy te w oparciu o inn mo liwo, której byt konieczny narzucił własno ci y 6 nie jest dla rzeczywisto ci istotne. Jest to za istotne z perspektywy wiata rzeczy mo liwych. Takie rozumowanie wydaje si naturalne, albowiem cel zawsze wyprzedza działanie. Forma wiata jest tu okre lana w wiecie logicznym, wiecie wszystkich mo liwo ci, a dopiero pó niej aktualizowana. Dopiero w tym kontek cie wolna wola otrzymuje realn sił. Je li bowiem dany ci g mo liwo ci nie spełnia kryteriów, to i tak pozostaje mo liwo narzucenia dowolnej mo liwo ci cech adekwatnych do zamiarów. Czy wówczas jest ów proces narzucania swej woli. Aktualizacja staje si procesem wskazywania, w danym ci gu mo liwo ci, jego stanu pierwotnego. Na tej podstawie problem samoistno ci sprowadza si do pytania: czy owe wskazanie stanu pierwotnego ma charakter arbitralny, czy te jest skutkiem jakiej zasady, czy algorytmu? Je li wskazanie to ma charakter zewn trzny, czyli jest wskazaniem dokonanym przez byt konieczny, to problem pozostanie nierozstrzygni ty, albowiem perspektywa tego bytu jest nieograniczona, jest perspektyw całej wieczno ci. Nie jest zatem do rozwi zania na gruncie racjonalizmu. Mo emy jedynie

5 336 Analiza krytyczna poj cia samoistno ci zało y, e podejmuj c decyzj o aktualizacji, byt konieczny kieruje si wizj ostatecznego celu. Je li za wskazanie stanu pierwotnego ma charakter wewn trzny, czyli jest samoistno ci sensu stricte, to cel ów musi istnie w substancji, tkwi w niej samej. W ka dym za przypadku wybór stanu pierwotnego jest wyborem mo liwo ci, która najlepiej realizuje cel istnienia Niezale no Poniewa warunkiem koniecznym samoistno ci jest niezale no, nale y przyj raczej koncepcj samoistno ci wewn trznej. Koncepcja ta wydaje si trudniejsza, od koncepcji samoistno ci zewn trznej, wymaga bowiem wskazania immanentnego celu istnienia. Dalej, nale y okre li, czy aktualizowana substancja, np. materia ma charakter holistyczny, jak chciał tego np. Parmenides, czy te atomistyczny (jak chciał np. Demokryt, Newton i liczna rzesza pozostałych atomistów). Łatwo zauwa y, i koncepcja samoistno ci wewn trznej nabiera szczególnej ostro ci w przypadku atomizmu, gdzie nale y poda nie tyle cel istnienia substancji, co raczej algorytm, który okre li sposób wyznaczania celów wszystkich atomów tworz cych t substancj. Podobnie rzecz si ma w przypadku paradygmatu spirytualistycznego. Problem pojawia si dopiero z chwil przyj cia post-kartezja skiego obrazu człowieka. Je li bowiem człowiek jest pewnym zjednoczeniem duszy i ciała, to zapytajmy ponownie jaka ostatecznie jest jego natura: deterministyczna, czy wolno ciowa? Inaczej mówi c, jaki jest cel jego istnienia. Gdyby nawet przyj, i wiat duchowy ma charakter samoistny, to wci pozostaje pytanie o cel zwi zku z ciałem i wreszcie o cel samego zwi zku, jako takiego. Konieczno ci staje si zatem jednak przyj cie koncepcji samoistno ci zewn trznej, bez okre- lania pierwotnego stanu tej substancji,. Koncepcja ta bowiem ł czy obie wizje rzeczywisto ci: formaln i materialn, a co za tym idzie: deterministyczn i indeterministyczn. Je li bowiem przyjmiemy, i materia powstaje wskutek wzruszenia do działania, to cho uznamy, i rzeczy powsta musiały (co oznacza ich samoistno ), wpływ na ich form ma ostatecznie element zewn trzny (np. pierwotny impuls). W przypadku substancji duchowej wpływ czynnika zewn trznego jest za niew tpliwy i co zostało wykazane bardziej racjonalny, ni w przypadku przyj cia samoistno ci wewn trznej. Doda nale y, i wbrew potocznemu mniemaniu, trudnej byłoby tu udowodni samoistno substancji duchowej, ni materialnej. To z kolei oznacza, e substancja jest co najmniej czym współwiecznym z bytem koniecznym. Je li za jest czym odr bnym od niego, to wymaga impulsu zewn trznego. Pozostaje do rozwa enia pytanie: co sprawia, i substancje pozostaj w bycie? Mówi c inaczej: co si dzieje z bytem stworzonym, co go utrzymuje w istnieniu. Je li uznamy koncepcj samoistno ci wewn trznej, w poł czeniu z wizj pierwotnie rozproszonej substancji, to musieliby- my stwierdzi, i poszczególna substancja ma własn odr bno, tak ró n, i samoistno ka dej substancji jest innego rodzaju samoistno ci, a istnienie ka dej substancji jest innego rodzaju istnieniem. Je li za przyjmiemy koncepcj samoistno ci zewn trznej i pierwotnego zmieszania wszystkich elementów substancji (jak to si dzieje np. w koncepcji pratworzywa), to rzecz staje si łatwiejsza. Pierwotna masa istnieje wówczas swoim istnieniem, a jej rozerwanie na kawałki (atomy) sprawia, i ka da odrywaj ca si rzecz zabiera ze sob by tak rzec kawałek pierwotnego istnienia. Pozwala to wprowadzi koncepcj posiadania przez byt poszczególny atrybutu samoistno- ci wskutek uczestnictwa w idei pratworzywa (jak to miało miejsce np. u Pitagorasa, lub w pew-

6 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 37, nym sensie u Platona). Substancja prosta istnieje wi c poprzez udział w idei. Ka da substancja to zatem niezmienne podło e wszelkich cech i przemian. Jest nim poprzez udział we własno ciach pierwotnego pratworzywa, które przetrwało jako idea odci ni ta w elementach. Jak przedstawi tak relacj? Mo emy j odda poprzez relacj przynale no ci danego elementu do pewnego zbioru. Wtedy samoistno okre liliby my jako ide stanowi c ogół przedmiotów, którym przysługuje cecha bycia samoistnym. 4. Podsumowanie Postulowana substancja jest bytem samoistnym, który, by działa, wymaga zewn trznego impulsu. Jest te bytem niezale nym, istniej cym w formie cz ci prostych, które ł czy udział w ideach, pochodz cych z pierwotnego pratworzywa. Do rozwa enie pozostaje jeszcze natura owej substancji, jej relacjonistyczny b d substantywistyczny charakter Relacjonizm a substantywizm Dla relacjonizmu i substantywizmu wspólne s nast puj ce zało enia (zob. Augustynek, 1997): istniej zdarzenia punktowe (zbiór wszystkich zdarze wiat fizyczny jest niepusty) istniej punkty (zbiór wszystkich punktów czasoprzestrze jest niepusty) relacje czasowe, przestrzenne i czasoprzestrzenne s w wiecie i czasoprzestrzeni zbiorem niepustym Przyjmujemy zatem, e wiat fizyczny to zbiór mnogo ciowy wszystkich fizycznych zdarze punktowych. Wyposa ony jest on w relacje: czasowe i przestrzenne (wzgl dne i absolutne) oraz czasoprzestrzenne. Zdarzenie punktowe ma charakter zdarzenia czasowo i przestrzennie nierozci głego. Cz stki elementarne oraz ich pola traktujemy ewentystycznie, jako zbiory zdarze punktowych (jako cz ci mnogo ciowe) wiata fizycznego. Mamy wówczas nast puj ce mo liwe relacje w wiecie: czasowe wzgl dne (równocze nie, wcze niej i pó niej wobec układu inercjalnego) czasowe absolutne (quasi-równocze nie, quasi-wcze niej, quasi- pó niej) przestrzenne wzgl dne (kolokacja, niekolokacja) przestrzenne absolutne (quasi-kolokacja, quasi-niekolokacja) Fizyka elementy czasoprzestrzeni nazywa zdarzeniami. Nie chodzi tu jednak o zdarzenia fizyczne, lecz o punkty czasoprzestrzenne, w których zdarzenia zachodz (czyli o lokacje zdarze ). Zatem: to, co si dzieje, to zdarzenie fizyczne w sensie potocznym, to za kiedy i gdzie si dzieje, to zdarzenie fizyczne w sensie czasoprzestrzennego punktu Tezy substantywizmu Przyjmuj c tezy substantywistyczne okre limy punkty czasoprzestrzenne jako indywidua. Nie oznacza to, e nie wchodz one w zwi zki ze zdarzeniami fizycznymi. Ka de zdarzenie zachodzi bowiem w pewnym punkcie. Oznacza to, e ka dy element wiata fizycznego jest zwi zany relacj z elementem czasoprzestrzeni (co przypomina nieco tezy relacjonistyczne mówi ce, e e

7 338 Analiza krytyczna poj cia samoistno ci wiat fizyczny jest zanurzony w czasoprzestrzeni). Substantywizm nie rozstrzyga jednak kwestii: czy w ka dym punkcie czasoprzestrzeni zachodzi jakie zdarzenie. Mog wi c istnie punkty puste (wynika to z tezy, e punkty s indywiduami). Struktura czasoprzestrzenna wiata fizycznego jest wi c pochodn struktury czasoprzestrzennej czasoprzestrzeni. Zatem elementy struktury wiata mo na zdefiniowa za pomoc analogicznych elementów struktury czasoprzestrzeni. Ostatecznie, otrzymujemy nast puj ce tezy dla substantywizmu: punkty czasoprzestrzenne s indywiduami ka de zdarzenie zachodzi w pewnym punkcie czasoprzestrzeni struktura czasoprzestrzenna wiata fizycznego jest pochodn wzgl dem struktury czasoprzestrzennej czasoprzestrzeni czas wzgl dny w stosunku do czasoprzestrzeni: momenty to klasa abstrakcji relacji równoczesno ci w zbiorze czasoprzestrzeni czas wzgl dny to zbiór wszystkich takich momentów przestrze fizyczna wzgl dna punkty przestrzenne to klasa abstrakcji relacji kolokacji z zbiorze czasoprzestrzeni przestrze fizyczna wzgl dna to zbiór wszystkich takich punktów czasoprzestrze, to zbiór punktów indywiduów, za czas wzgl dny i przestrze fizyczna wzgl dna to zbiory zbiorów punktów, zatem stanowi nadbudowy mnogo- ciowe nad czasoprzestrzeni, jednak nie s one fikcjami (s raczej aspektami czasoprzestrzeni) Tezy relacjonizmu Relacjonizm uznaje punkty czasoprzestrzenne jako zbiory mnogo ciowe. Skutkiem tego czasoprzestrze jest zdaniem relacjonistów nadbudow mnogo ciow nad wiatem fizycznym. To, co w fizyce nazywa si relacj zachodzenia zdarzenia w punkcie, w relacjonizmie jest relacj przynale no ci elementu do zbioru. Zwi zek mi dzy wiatem, a czasoprzestrzeni jest nast puj cy: ka de zdarzenie zachodzi w pewnym punkcie. Nie ma pustych bez-zdarzeniowych punktów. Struktura czasoprzestrzeni jest wi c pochodna. Wielu uwa a, e relacjonizm odrzuca istnienie czystych bytów czasowych, przestrzennych i czasoprzestrzennych (poza relacjami czasowymi i przestrzennymi). Zdaniem Augustynka tak posta ma jedynie relacjonizm Leibniza (zob. Augustynek, 1997, 68). Ale spór dotyczy w rzeczywisto ci innej kwestii indywidualno ci. Nie dotyczy tego, czy punkty czasoprzestrzenne istniej (jak chce tego substantywizm) czy nie (jak chce tego relacjonizm), ale tego, czy s indywiduami (niezbiorami substantywizm) czy zbiorami elementów (relacjonizm). Inaczej: czy punkty czasoprzestrzenne s samo-istniej ce (co interesuje nas tutaj najbardziej) wzgl dem zdarze fizycznych, czy te nie. Je li owe punkty s samo istniej ce to wła ciwym przedmiotem poznania naukowego nie s rzeczy, czy zjawiska, lecz relacje i zale no ci mi dzy nimi. S one lepiej znane i lepiej okre lone ni rzeczy, mi dzy którymi zachodz.

8 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 37, Dyskusja Na pozór, z dwóch powy szych propozycji bardziej przystaj ca wydaje si koncepcja substantywistyczna. Argumenty za przyj ciem przez nas substantywizmu pochodz z fizyki. Pierwszy wi e si z ogóln teori wzgl dno ci, drugi z teoriami pól fizycznych: równania pola grawitacyjnego w Ogólnej Teorii Wzgl dno ci maj rozwi zania: niepuste (g sto energii-masy jest wi ksza od zera) i puste (g sto energii-masy jest zawsze i wsz dzie równa zeru); w drugim przypadku czasoprzestrze jest wolna od cz stek i pól fizycznych, jest wi c pusta; a je li tak, to musi by samoistna wzgl dem wiata fizycznego i mo e istnie bez niego; punkty czasoprzestrzenne nie mog by wi c zbiorami zdarze (jak by chciał racjonalizm) s za indywiduami. ka da teoria pola fizycznego zakłada, e no nikiem (substratem) pola jest czasoprzestrze, zatem wielko ci (warto ci) charakteryzuj ce pole s własno ciami punktów czasoprzestrzeni (które to pole zajmuje); istniej wi c same punkty czasoprzestrzenne i s one indywiduami (w opozycji jest koncepcja, która uznaje pole za autonomiczne wobec czasoprzestrzeni, gdy istniej elementy pola punktowe zdarzenia pola, pola s wi c zbiorami mnogo ciowymi, zdarzenia za wyposa one w odpowiednie warto ci pola; idea zdarze polowych jest dawna: Minkowski pisze o obiektach materialnych i elektrycznych, Carnap o przekrojach czasowych cz stek i elementach promieniowania przyporz dkowanych do punktów czasoprzestrzennych) 4.2. Wnioski ostateczne Jak si zatem ostatecznie okazuje proponowanie substancji samoistnej, niezale nej uwarunkowanej zasadami relacjonistycznymi prowadzi wprost do monizmu fizycznego. W ontologii fizyki takie rozwi zanie nazywamy ewentyzmem punktowym. Teoria ewentystyczna twierdzi za, e ka dy obiekt fizyczny (w szczególno ci cz stki i pola), jak i czasoprzestrzenny jest ufundowany w zdarzeniach punktowych, jest zbiorem mnogo ciowym zdarze albo zbiorem takich zbiorów. Na tej podstawie relacjonizm głosi autonomi pól fizycznych wzgl dem czasoprzestrzeni i analogicznie tak sam autonomi cz stek. Takie jednolite uj cie pól i cz stek usuwa za mi dzy nimi barier, barier, któr jak wida wy ej kreuje substantywizm i której pomin nie potrafi. Bibliografia 5.1. Bibliografia podmiotowa [1] Z. Augustynek Czasoprzestrze eseje filozoficzne, Warszawa [2] R. Descartes Medytacje o pierwszej filozofii wraz z zarzutami m ów i odpowiedziami autora oraz Rozmowa z Burmanem, tłum. M. i K. Ajdukiewiczowie (Medytacje), S. Swie awski (Zarzuty), I. D mbska (Rozmowa z Burmanem), Warszawa [3] R. Descartes Oeuvres et letters, oprac. A. Bridoux, Paris [4] R. Descartes Rozprawa o metodzie, tłum. W. Wojciechowska, Warszawa [5] M. Hempoli ski Ontologia. Antologia tekstów, Wrocław [6] B. Russell A Critical Exposition of the Philosophy of Leibniz, Cambridge [7] B. Spinoza Pewniki i twierdzenia, wybór Z. Podgórzec, tłum. I. My licki i L. Staff, Białystok

9 340 Analiza krytyczna poj cia samoistno ci [8] B. Spinoza Traktaty, tłum. I. Halpern-My licki, K ty [9] J. Sytnik-Czetwerty ski The Philosophical Foundations of the Kinematic Atomism, w: Forum Philosophicum, Kraków 2007, s. 54. [10] A. N. Whitehead Process and reality, corrected edition, ed. By D. R. Griffin and D. W. Sherburne, New York [11] A. N. Whitehead The concept of nature: Tarner lectures delivered in Trinity CollegeCambridge [12] A.K. Wróblewski Elementy historii nauki i rozwoju fizyki, Warszawa Bibliografia przedmiotowa [13] A. Ayer, A Priori Knowledge, Oxford [14] J.D. Barrow, Teorie wszystkiego, tłum. J. Czerniawski i T. Placek, Kraków [15] S. Berryman, The mechanical hypothesis in ancient Greek natural philosophy, Cambridge [16] C. Birch, Science and soul, Philadelphia [17] H. Bredekamp, Die Fenster der Monade: Gottfried Wilhelm Leibniz Theater der Natur und Kunst, Berlin [18] A.W. Brian, The nature of technology: what it is and how it evolves, New York [19] G. Cantor, Michael Faraday. Sandemanian and scientist: a study of science and religion in the nineteenth century, Londyn [20] C. Condren (ed.), G. Naddaf, The Greek concept of nature, New York [21] W.L. Craig, The cosmological argument from Plato to Leibniz, New York [22] Z. uljak, Hypothesen und Phänomene, Würzburg [23] G.J. DeWeese, God and the nature of time, Hampshire [24] G.D. Falk, The science of the soul: on consciousness and the structure of reality, Nevada [25] L. Fraioli, Materia, tłum. Janusz Fekecz, Warszawa [26] J. Gleick, Chaos. Narodziny nowej nauki, Pozna [27] J. Gribbin, Encyklopedia fizyki kwantowej, Warszawa [28] M. Houellebecq, Cz stki elementarne, tłum. A. Daniłowicz Grudzi ska, Warszawa [29] D. Hyder, The determinate world : Kant and Helmholtz on the physical meaning of geometry, Berlin [30] R.S. Ingarden, Fizyka i fizycy. Studia i szkice z historii i filozofii fizyki, Toru [31] R.W. Ingarden, Spór o istnienie wiata, tłum. D. Gierulanka, Warszawa [32] J. Lipiec, Ontologia wiata realnego, Warszawa [33] P. Loptson, Theories of human nature, New York [34] A. Łukasik, Filozofia atomizmu. Atomistyczny model wiata w filozofii przyrody, fizyce klasycznej i współczesnej a problem elementarno ci, Lublin [35] P. Machamer, J.E. McGuire, Descartes s changing mind, Princeton [36] S. Mumford, Laws in nature, London [37] P. Phemister, Leibniz and the natural world: activity, passivity, and corporeal substances in Leibniz s philosophy, Dordrecht, [38] T. Placek, Is nature deterministic?: a branching perspective on EPR phenomena, Kraków

10 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 37, [39] J. Polkinghorne, Rozum i rzeczywisto : zwi zki mi dzy nauk i teologi, tłum. P. Tomaszek. Warszawa [40] A. Radosz, Cz stki i pola, Wrocław [41]N. Rescher, Hypothetical reasoning, Amsterdam [42] B. Russell, Philosophical essays, London [43] J. Skirry, Descartes and the metaphysics of human nature, London [44] R.W. Stoeger, The Laws of nature, the range of human knowledge and divine action: 4th Coyne Lectures, Tarnów [45] W. Stró ewski, Istnienie i sens, Kraków [46] M. Tempczyk, Ontologia wiata przyrody, Kraków [47] R. Tubbs, What is a number? Mathematical concepts and their origins, Baltimore [48] H. Weyl, Mind and nature: selected writings on philosophy, mathematics, and physics, Princeton [49] M. Westphal, Transcendence and self-transcendence: on God and the soul, Bloomington [50] E.O. Wilson, Konsiliencja: jedno wiedzy, Pozna [51] J. Wole ski, Essays in the history of logic and logical philosophy, Kraków 1999.

11 342 Analiza krytyczna poj cia samoistno ci CRITICAL ANALYSIS OF AUTONOMY Summary There are two main conceptions of the reality, first: the materialistic, second spiritualistic. These conceptions have totally different rights and various structure of notions. The dispute between them applies to the nature of the world. This dispute has various forms. To this dispute applies for example the Aristotle conception of form and matter. Also we can say here about body-mind problem (with his main question about relationships between soul and body), about the problem of the freedom, problem the One the individual person, which is among others in social conceptions and about the problem of selfbeing. For the materialistic conception the most important is the aim of the creation of the world, which is as says the materialistic conception in this world. The spiritualistic conception claims that the necessary being is responsible for the creation or the first impuls of the world. In this case the majority of critical analyses speaks only about results. Meanwhile as it seems to me in the analysis of causes we will find equally interesting interpretation. This is the main problem of this work. Keywords: the body-mind problem, ontology, ontologics, selfbeing, psychoontology, the dispute about the nature of the world, atomism Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach