Stanis³aw Stryczek, Andrzej Gonet, Przemys³aw Czapik*

Transkrypt

1 WIERTNICTWO NAFTA GAZ TOM 26 ZESZYT Stanis³aw Stryczek*, Andrzej Gonet*, Przemys³aw Czapik* KSZTA TOWANIE W AŒCIWOŒCI TECHNOLOGICZNYCH ZACZYNÓW USZCZELNIAJ CYCH ZA POMOC PY ÓW CEMENTOWYCH** 1. WSTÊP Przemys³ cementowy jest potencjalnie emiterem wielkiej iloœci py³ów mineralnych do œrodowiska, co narzuca koniecznoœæ stosowania w nim odpowiednich urz¹dzeñ do ich wychwytywania. Wed³ug danych polskiego Stowarzyszenia Producentów Cementu [5] w 2007 roku emisja py³ów z instalacji objêtych Zintegrowan¹ Kontrol¹ i Zapobieganiem Zanieczyszczeniom IPPC wynios³a 2260,2 ton, co przek³ada siê na emisjê równ¹ 0,13 kg py³u na tonê wyprodukowanego cementu. Z tego powodu pojawi³ siê problem zagospodarowania tak uzyskanego produktu ubocznego, co w jednych przypadkach jest proste, ale w innych doœæ skomplikowane. Zastosowanie w cementowni urz¹dzeñ odpylaj¹cych, dziêki którym znacznie ograniczono emisjê py³ów, wi¹ e siê te z koniecznoœæ utrzymania odpowiedniego przep³ywu surowca i powietrza w instalacji produkuj¹cej cement. W procesach technologicznych produkcji cementu, w zale noœci od miejsca powstawania wydzielaj¹ siê [1, 2, 3, 5, 11, 14, 15]: py³y powstaj¹ce z surowców, jak py³y z wapienia, margla, gliny, dodatków elazonoœnych, u la, gipsu, py³y powstaj¹ce podczas mieszanin surowców, py³y wêglowe, py³y z pieców do wypalania klinkieru: py³y z instalacji odpylania pieca, py³y z by-passu, py³y klinkierowe, py³y cementowe. * Wydzia³ Wiertnictwa, Nafty i Gazu AGH, Kraków ** Praca zosta³a wykonana w ramach badañ statutowych nr na Wydziale Wiertnictwa, Nafty i Gazu Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanis³awa Staszica w Krakowie 345

2 Sk³ad py³ów cementowych otrzymywanych w instalacji odpylania pieca ró ni siê od sk³adu m¹czki surowcowej podawanej do pieca, bowiem powstaje on na ca³ej d³ugoœci walczaka pieca. W literaturze œwiatowej py³y pozyskiwane w instalacji odpylania pieca zwyk³o siê okreœlaæ skrótem CKD od angielskiej nazwy Cement Kiln Dust. S¹ one zawsze wytwarzane w procesie produkcji cementu w przeciwieñstwie do py³ów pochodz¹cych z by-passu, które zwyk³o siê okreœlaæ skrótem CBPD od angielskiego Cement By-Pass Dust, gdy instalacja ta jest u ywana tylko w pewnych specyficznych wypadkach. Ponadto py³y by-passowe mo na podzieliæ na dwa rodzaje w zale noœci od miejsca, z którego s¹ pobierane. Pierwszym rodzaj tych py³ów stanowi¹ py³y odbierane zaraz przy zimnym koñcu pieca, a drugim po dodaniu m¹czki wapiennej w celu zapobie eniu zatykania przewodów [1, 2, 5, 6]. W Polsce podjêto próbê zast¹pienia nazwy py³ów by-passowych, polsk¹ nazw¹, np. py³y z bocznikowania, lub py³y z upustu alkaliów. Jednak w warunkach przemys³owych w dalszym ci¹gu u ywa siê nazwy py³y z by-passu, albo potocznie i popularnie by-passowe. 2. PY Y CEMENTOWE Z BY-PASSU Py³ pochodz¹cy z by-passu jest produktem o zró nicowanym sk³adzie chemicznym zale nym od technologii wypalania klinkieru, jak równie stosowanych surowców oraz paliw. Po odbiorze z pieca posiada on du o sk³adników lotnych nadaj¹cych im zasadowego charakteru, szczególnie chlorków, które mog¹ siê zlepiaæ i oblepiaæ œcianki urz¹dzeñ oraz stwarzaj¹c trudnoœci w transporcie. Z tego powodu dodaje siê do uzyskanego py³u, m¹czkê surowcow¹. Po dodaniu m¹czki sk³ad py³ów winien mieœciæ siê w granicach podanych w tabeli 1 [6, 10]. Na podstawie analizy wyników zawartych w tabeli mo na zauwa yæ wystêpuj¹c¹ ró nicê miêdzy py³ami by-passowymi, a py³ami pochodz¹cymi z odpylania pieca. Ró nice te dotycz¹ przede wszystkim w zawartoœci chloru, który w CKD powinien byæ sk³adnikiem marginalnym. Kolejn¹ istotn¹ ró nicê widaæ w koncentracji K 2 O i SO 3, które s¹ sk³adnikami mog¹cymi aktywowaæ w³aœciwoœci hydrauliczne u li a tym samym równie cementy hutnicze. Tabela 1 Sk³ad chemiczny py³ów z instalacji by-pass wed³ug Woltrona, Potocana i Tessadri oraz sk³ad py³ów z odpylania pieca wg Cockburn Cement [6, 10, 13] Sk³adnik chemiczny Typowa koncentracja w py³ach by-passowych [% masowy] Typowa koncentracja w py³ach z odpylania pieca [% masowy] CaO* SiO 2 * < Al 2 O 3 < 8 < 12 Fe 2 O 3 < 8 < 5 MgO < 2 < 1 SO Cl 2 20 K 2 O Na 2 O < 5 < 5 * stosunek C/S = 2,2 2,8 346

3 Problem py³ów by-passowych ³¹czy siê z such¹ metod¹ wytwarzania klinkieru portlandzkiego z zastosowaniem wymienników ciep³a. Zasadniczym dzia³aniem w celu zagospodarowania tych py³ów jest ich dodawanie, w niewielkiej iloœci, jako sk³adnika drugorzêdnego do produkowanego cementu. Obecnie prowadzone s¹ próby aplikacji tych py³ów w ró nych dzia³alnoœciach in ynierskich, ze wzglêdu na to e posiadaj¹ one w³aœciwoœci, które predysponuj¹ je do wykorzystania w roli stabilizatora pucolanowego, wype³niacza mieszanek asfaltowych i cementowych, do kondycjonowania wilgotnych i zobojêtniania kwaœnych gruntów, zestalania i stabilizacji odpadów. Patrz¹c na sk³ad chemiczny tych py- ³ów, mo na jednak zauwa yæ, e mog¹ one zawieraæ znaczne iloœci alkaliów i siarczków, czyli czynników aktywuj¹cych hydratacjê u li wielkopiecowych [4, 7, 8, 11, 12, 15 ]. W tabeli 2 przedstawiono sk³ad tlenkowy cementu portlandzkiego, hutniczego i py³u z by-passu, pod k¹tem wskazania na mo liwoœci wkorzystania tego rodzaju spoiw do sporz¹dzania zaczynów uszczelniaj¹cych. Tabela 2 Porównanie sk³adu tlenkowego przyk³adowego cementu portlandzkiego, cementu hutniczego i py³u z by-passu [1] Tlenek Cement portlandzki Cement hutniczy A Py³ z by-passu [%] [%] [%] SiO 2 21,06 21,81 13,37 Al 2 O 3 5,43 6,18 3,36 Fe 2 O 3 3,41 3,25 2,29 CaO 64,00 60,24 42,99 MgO 0,75 2,14 1,90 SO 2 2,48 2,43 5,10 Na 2 O 0,10 0,53 3,320 K 2 O 0,12 0,11 3,320 Cl - 0,01 0,02 7,50 Wolne wapno CaO w 0,22 2,59 L.O.I. 2,42 15,96 Powierzchnia w³aœciwa [m 2 /kg] , BADANIA LABORATORYJNE Celem badañ laboratoryjnych by³o okreœlenie wp³ywu koncentracji py³ów cementowych z cementowni Ma³ogoszcz na w³aœciwoœci reologiczne zaczynów uszczelniaj¹cych sporz¹dzonych na osnowie cementu hutniczego CEM III/A 32,5N LH/HSR/NA produkcji Góra d ce Cement S.A. 347

4 3.1. Metodyka badañ laboratoryjnych Badania laboratoryjne zwi¹zane z pomiarem parametrów reologicznych œwie ych zaczynów uszczelniaj¹cych przeprowadzono wed³ug nastêpuj¹cych norm: 1) API Recommended Practice for Testing Oil-Well Cements and Cement Additives. API RP 10 B. April ) PN-EN 197-1: 2002, Cement. Czêœæ 1. Sk³ad, wymagania i kryteria zgodnoœci dotycz¹ce cementów powszechnego u ytku. 3) PN-EN ISO Przemys³ naftowy i gazowniczy. Cementy i materia³y do cementowania otworów. Czêœæ 2: Badania cementów wiertniczych Charakterystyka surowców s³u ¹cych do sporz¹dzania zaczynów uszczelniaj¹cych Badane zaczyny uszczelniaj¹ce zosta³y sporz¹dzone przy zastosowaniu wspó³czynnika stosunku wody do suchej mieszanki, w/s wynosz¹cym 0,5 i 0,6. Zaczyny sporz¹dzono odpowiednio dla trzech przyjêtych zawartoœci py³ów by-passowych wynosz¹cych 20, 30 i 40%. Ponadto jako próbki porównawcze przygotowano zaczyny na samym cemencie hutniczym CEM III/A 32,5N LH/HSR/NA produkcji Góra d ce Cement S.A. Cement hutniczy CEM III/A 32,5N LH/HSR/NA, jest obecnie najpopularniejszym przedstawicielem cementów tego rodzaju, które to zyskuj¹ coraz szersze zastosowanie w ró nych ga³êziach przemys³u. Cement tego rodzaju ma charakteryzowaæ siê normaln¹ wytrzyma³oœci¹ wczesn¹ oraz niskim ciep³em hydratacji, wysok¹ odpornoœci¹ na siarczany i nisk¹ koncentracj¹ alkaliów, zgodnie z tabel¹ 3. Tabela 3 Wymagania dla cementu CEM III/A 32,5N LH/HSR/NA [5, 85] Oznaczenie W³aœciwoœæ Wymagania LH HSR Niskie ciep³o hydratacji Wysoka odpornoœæ na siarczany Ciep³o hydratacji po 41 godzinach 270 J/g, oznaczone wg PN-EN Udzia³ u la granulowanego 55% Wartoœæ ekspansji w roztworze Na 2 SO 4 po 1 roku 0,5% NA Niskoalkalicznoœæ 1,10% Na 2 O eq Wszystkie powy ej wymienione cechy, w po³¹czeniu z dobrymi w³aœciwoœciami reologicznymi i wyd³u onym czasem wi¹zania s¹ po ¹dane podczas prowadzenia prac wiertniczych i geoin ynieryjnych co czyni powy szy cement odpowiednim kandydatem na osnowê zaczynów uszczelniaj¹cych wykorzystywanych podczas takowych robót. Zastosowane py³y by-passowe pochodzi³y z cementowni Ma³ogoszcz. Odznacza³y siê one zawartoœci¹ SO 3 w granicach 8,16%, Na 2 O 0,53%, K 2 O 11,97%, Cl 6,366%. Dla porównania uœredniona zawartoœæ tych sk³adników w odniesienia do py³ów z odpylania pieca obrotowego pozyskiwanych w tej samej cementowni wynosi odpowiednia dla SO 3 348

5 1,62%, Na 2 O 0,15%, K 2 O 1,37%, Cl 0,315% [5]. Jako ciecz zarobow¹ stosowano wodê wodoci¹gow¹. W celu przebadania wp³ywu py³ów by-passowych na stwardnia³y zaczyn zdecydowano siê na zaformowanie czterech serii belek o wymiarach mm. Dwie serie, ró - ni¹ce siê wspó³czynnikiem wodno-mieszaninowym wynosz¹cym 0,5 i 0,6, stanowi³y spoiwa zawieraj¹ce po 30% py³ów z bocznikowania. Pozosta³e dwie by³y próbkami porównawczymi i nie posiada³y w swym sk³adzie badanych py³ów. Próbki przez dwa dni dojrzewa³y w foremkach, po czym zosta³y rozformowane i umieszczone w pojemnikach wype³nionych wod¹, w których dalej dojrzewa³y przez piêæ dni. Po ich up³ywie zosta³y one poddane dwóm cyklom autoklawizacji, po 12 godzin ka dy, które mia³y odzwierciedlaæ warunki panuj¹ce w otworach hydrotermalnych. Autoklawizacje przeprowadzano siê przy ciœnieniu 1,1 1,3 MPa i w temperaturze 180 o C. Parametry mechaniczne zosta³y okreœlone poprzez przeprowadzenie testów wytrzyma³oœci na zginanie oraz œciskanie [5]. 4. WYNIKI Z BADAÑ LABORATORYJNYCH W tabelach 4 i 5 przedstawiono parametry technologiczne œwie ych zaczynów uszczelniaj¹cych z dodatkiem 20, 30 i 40% py³u by-passowego dla wspó³czynników wodno-mieszaninowych (w/s ) 0,5 oraz 0,6. Tabela 4 Wyniki badañ laboratoryjnych w³aœciwoœci technologicznych œwie ych zaczynów uszczelniaj¹cych z ró n¹ koncentracj¹ py³ów by-passowych, przy zastosowaniu ró nych wspó³czynników w/s Lp. Koncentracja py³u by-passowego [%] w/s Gêstoœæ [kg/m 3 ] Rozlewnoœæ wg sto ka AzNII [mm] Lepkoœæ wzglêdna wg Kubka Forda nr 4 [s] Odstój [%] Filtracja w³aœciwa [ml/s] 1 0 0,5 1, ,00 2,2 46,5/ ,6 1, ,60 5,0 67/20, ,5 1, ,4 53,5/24, ,6 1, ,8 72/14, ,5 1, ,0 60,5/40, ,6 1, ,4 68/20, ,5 1, ,0 56,6/57, ,6 1, ,0 69/23,38 349

6 Tabela 5 Czasy wi¹zania zaczynów uszczelniaj¹cych Lp. Zawartoœæ py³ów by-passowych w/s Pocz¹tek wi¹zania Koniec wi¹zania Czas wi¹zania 1 0 0,5 6 h 40 min 10 h 30 min 3 h 50 min 2 0 0,6 9 h 40 min 13 h 50 min 4 h 10 min ,5 9 h 15 min 13 h 00 min 3 h 45 min ,6 11 h 15 min 15 h 45 min 4 h 30 min ,5 9 h 10 min 13 h 40 min 4 h 30 min ,6 12 h 00 min 16 h 30 min 4 h 30 min ,5 9 h 30 min 14 h 00 min 4 h 30 min ,6 12 h 30 min 17 h 20 min 4 h 50 min W tabelach 6 oraz 7 przedstawiono wyniki obliczeniowe z programu Rheosolution odnoœnie doboru modelów reologicznych oraz ich parametrów dla badanych zaczynów w funkcji wspó³czynnika wodno-mieszaninowego oraz koncentracji dodawanych popio³ów cementowych z cementowni Ma³ogoszcz. Tabela 6 Parametry reologiczne zaczynów uszczelniaj¹cych o wspó³czynniku w/s = 0,5 okreœlane dla ró nych modeli reologicznych w temperaturze 20 o C Parametry reologiczne Koncentracja py³u cementowego % Lepkoœæ dynamiczna Newtona [Pa s] 0,1374 0,0851 0,0985 0,1344 Wspó³czynnik korelacji [-] 0,8869 0,5325 0,0 0,6529 Newtona Lepkoœæ pozorna przy 600 0,1374 0,0851 0,0985 0,1344 obr/min [Pa s] Lepkoœæ plastyczna [Pa s] 0,1131 0,0595 0,0592 0,0986 Granica p³yniêcia [Pa] 15, , , ,0821 Binghama Wspó³czynnik korelacji [-] 0,9666 0,8756 0,8147 0,8792 Wspó³czynnik konsystencji [Pa s n 3,6125 4,1826 8,5302 5,0409 ] Ostwalda de Waele Wyk³adnik potêgowy [-] 0,5012 0,4226 0,3350 0,4633 Wspó³czynnik korelacji [-] 0,9994 0,9752 0,9653 0,9738 Lepkoœæ Cassona [Pa s] 0,0810 0,0386 0,0322 0,0702 Granica p³yniêcia [Pa] 6,6466 8, , ,3756 Cassona Wspó³czynnik korelacji [-] Granica p³yniêcia [Pa] 1,1922 0,0 0,0 0,0 Wspó³czynnik konsystencji [Pa s n 3, , , ,4224 ] Herschela Bulkleya Wyk³adnik potêgowy [-] 0,5295 0,2445 0,1201 0,2729 Wspó³czynnik korelacji [-] 350

7 Tabela 7 Parametry reologiczne zaczynów uszczelniaj¹cych o wspó³czynniku w/s = 0,6 okreœlane dla ró nych modeli reologicznych w temperaturze 20 o C Parametry reologiczne Newtona Binghama Ostwalda de Waele Cassona Herschela Bulkleya Koncentracja py³u cementowego % Lepkoœæ dynamiczna Newtona [Pa s] ,0619 0,0485 0,0675 0,0884 Wspó³czynnik korelacji [-] 0,8878 0,9420 0,5711 0,8409 Lepkoœæ pozorna przy 600 obr/min [Pa s] Lepkoœæ plastyczna [Pa s] 0,0619 0,0485 0,0675 0,0884 0,0506 0,0418 0,0675 0,0702 Granica p³yniêcia [Pa] 7,3428 4, , ,7459 Wspó³czynnik korelacji [-] 0,9761 0,9871 0,8912 0,9578 Wspó³czynnik konsystencji [Pa s n ] 2,0608 1,1401 3,2168 2,8874 Wyk³adnik potêgowy [-] 0,4574 0,5051 0,4265 0,4703 Wspó³czynnik korelacji [-] 0,9920 0,9859 0,9789 0,9967 Lepkoœæ Cassona [Pa s] 0,0335 0,0297 0,0307 0,0447 Granica p³yniêcia [Pa] 3,5262 1,8579 6,5298 5,4291 Wspó³czynnik korelacji [-] 0,9916 0,9965 0,9303 0,9779 Granica p³yniêcia [Pa] 2,4658 1,7802 0,0 0,6656 Wspó³czynnik konsystencji [Pa s n ] 0,8458 0, ,8895 2,6616 Wyk³adnik potêgowy [-] 0,5943 0,6899 0,2540 0,4805 Wspó³czynnik korelacji [-] 0,9986 0,9993 0,9972 0,9968 Po autoklawizacji zauwa ono, e belki wykonane z zaczynów zawieraj¹cych w swym sk³adzie 30% py³ów by-passowych s¹ w bardzo z³ym stanie. By³y one spêcznione i w znacznym stopniu spêkane, a szerokoœæ szczelin przekracza³a 1 mm. Wynikiem tego by³a te ich znaczna deformacja, objawiaj¹ca siê wyboczeniem w poziomie, co znacznie utrudnia³o badania wytrzyma³oœci na zginanie. W gorszym stanie otrzymano próbki cechuj¹ce siê wspó³czynnikiem ilorazu wody do spoiwa 0,5, a ni eli te, dla których wynosi³ on 0,6. Na podstawie analizy wyników wytrzyma³oœciowych mo na stwierdziæ, e dodatek py³ów bypassowych do badanych zaczynów powoduje znacz¹ce obni enie parametrów wytrzyma³oœciowych stwardnia³ych zaczynów (tab. 8). 351

8 Lp. Tabela 8 Parametry wytrzyma³oœciowe autoklawizowanych stwardnia³ych zaczynów Koncentracja py³ów by-passowych [%] w/s Wytrzyma³oœæ na zginanie [MPa] Wytrzyma³oœæ na œciskanie [MPa] 1 0 0,5 8,3 34,0 2 0,6 9,7 26, ,5 1,0 10,4 4 0,6 2,4 10,2 5. WNIOSKI KOÑCOWE Na podstawie przeprowadzonych badañ laboratoryjnych oraz analizy uzyskanych wyników mo na stwierdziæ, e dodatek py³ów by-passowych z cementowni Ma³ogoszcz do zaczynów cementowych sporz¹dzanych na osnowie cementu hutniczego CEM III/A 32,5N LH/HSR/NA powoduje: nieznaczny wzrost gêstoœæ zaczynów; zwiêkszenie temperatury hydratacji zaczynów; spadek rozlewnoœci zaczynów (koncentracja 30%), co œwiadczy o wzroœcie konsystencji spowodowanej du ¹ wodo ¹dnoœci¹ py³ów, wynikaj¹cej ze znacznej mia³koœci, które nie w wpe³ni uleg³y procesowi hydratacji; wzrost rozlewnoœci zaczynów (koncentracja 20%), co siê t³umaczy siê dzia³aniem aktywuj¹cym py³ów na u lu granulowany; spadek odstoju dobowego (koncentracja 30%) zaczynów, co siê t³umaczy lepszym upakowaniem cz¹stek cementu i py³u, który zawiera w sobie sk³adniki nie ulegaj¹ce przereagowaniu; wzrost odstoju dobowego (koncentracja 20%) zaczynów, co siê t³umaczy dzia³aniem aktywuj¹cym py³ów na u lu granulowany, i szybszym przereagowanie drobnych, reaktywnych czêœci py³ów; wzrost szybkoœci filtracji (koncentracja do 20%) zaczynów, natomiast zwiêkszenie dodatku py³ów powoduje jej obni enie; zmianê modelu reologicznego z binghamowskiego na model Hershela Bulkleya; wyd³u enie zarówno pocz¹tku jak i koñca czasu wi¹zania zaczynów, co siê t³umaczy zast¹pieniem czêœci faz klinkierowych przez wolniej wi¹ ¹ce wolne wapno; znacz¹cy spadek parametrów wytrzyma³oœciowych zaczynów po stwardnieniu, w skrajnych przypadkach prowadz¹cy do rozpadu stwardnia³ego zaczynu cementowego. T³umaczy siê to wprowadzeniem do zaczynu chlorków i siarczanów zawartych w pyle z bocznikowania, co skutkuje wytworzeniem siê podczas hydratacji mieszanki ettringitu 352

9 oraz soli Friedela. Du e kryszta³y ettringitu powstaj¹ce w okresie po zakoñczeniu wi¹zania zaczynu prowadz¹ do uszkodzenia jego szkieletu i wytworzenia mikropêkniêæ, s¹ te odpowiedzialne za pêcznienie. Z kolei obecnoœæ soli Friedela obni a odpornoœæ zaczynu na korozje. Obni enie parametrów mechanicznych i zaobserwowany rozpad próbek o wysokiej zawartoœci py³ów by-passowych mo e byæ te zwi¹zane z d³ugotrwa³¹ reakcj¹ wolnego wapna zawartego w mieszance, równie prowadz¹c¹ do uszkodzenia struktury zaczynu. Zmniejszenie wytrzyma³oœci stwardnia³ego zaczynu mo e byæ te skutkiem wytworzonych naprê eñ cieplnych, które prowadz¹ do wytworzenia mikrospêkañ. Reasumuj¹c, mo na stwierdziæ, e dodatek py³ów cementowych, z instalacji by-passa znacz¹co wp³ywa na w³aœciwoœci technologiczne zaczynu uszczelniaj¹cego na bazie cementu CEM III/A 32,5N LH/HSR/NA. LITERATURA [1] Al-Jabri K.S., Taha R.A., Al.-Ghassani M.: Use of cooper slag and cement by-pass dust as cementitous materials. Cement Concrete and Aggregates 24, 2002, 7 12 [2] Al-Jabri K.S., Taha R.A., Al.-Hashmi A., Al.-Harthy A.S.: Effecct of copper slag and cement by-pass dust addition on mechanical properties of concentrate. Construction and Building Materials 20, 2006, [3] Bethke S.: Utylizacja py³ów z pieców obrotowych. Cement, Wapno, Gips, 7, 1976, [4] Brylicki W., Stryczek S., Rzepka M.: Trwa³oœæ zaczynów cementowych sporz¹dzonych z cementu hutniczego CEM III/A oraz cementu WG w warunkach korozji chlorkowej i chlorkowo-magnezowej wystêpuj¹cych w g³êbokich otworach wiertniczych. Wiertnictwo, Nafta, Gaz (rocznik AGH), 22, 2005, [5] Czapik P.: Wp³yw koncentracji py³ów cementowych na w³aœciwoœci technologiczne zaczynów uszczelniaj¹cych sporz¹dzanych na osnowie cementu CEM III/A 32,5. Praca niepublikowana, Wydzia³ Wiertnictwa, Nafty i Gazu AGH [6] El-Didamaony H., Helmy I.M., Amer A.A.: Utilization of cement dust in blended cement. Pakistan Journal of Scientific and Industrial Research 35, 1993, [7] Fiertak M., Stryszewska T.: Trwa³oœæ betonu na cemencie hutniczym. VIII Sympozjum Naukowo-Techniczne, Góra d e Cement S.A., Gliwice, 2006 [8] Giergiczny Z.: Cement, kruszywa betony w ofercie grupy Góra d e. Grupa Góra d e, Chorula, 2007 [9] Grzeszczyk S.: Reologia zawiesin cementowych. Warszawa, PWN 1999 [10] Heikal M., Aiad I., Helmy I.M.: Portland cement clinker, granulated slag and bypass cement dust composites. Cement and Concrete Research 32, 2002, [11] Kurdowski W.: Chemia materia³ów budowlanych. Kraków, AGH 2003 [12] Ma³olepszy J. i inni.: Materia³y budowlane. Podstawy technologii i metody badañ. Kraków, AGH

10 [13] Mostafa H.M., Rashed E.M., Mostafa A.H.: Utilizations of by-pass kiln dust for treatment of tanneries effluent wastewater. 9th International Water Technology Conference, Sharm El-Sheikh, Egipt, 2005 [14] Neville A.: W³aœciwoœci betonu. Polski Cement, Kraków, 2000 [15] Peurkert S.: Cementy powszechnego u ytku i specjalne. Polski Cement, Kraków, 2000 [16] Wisniowski R.: Metodyka okreœlania modelu reologicznego cieczy wiertniczej. Wiertnictwo, Nafta, Gaz (rocznik AGH), 18/1, 2001,