ESTIMATION OF SIMPLE AND COMPLEX RESPONSE TIME DEVELOPMENT USING REGRESSION ANALYSIS

Transkrypt

1 Pol. J. Sport Tourism 013, 0, ESTIMATION OF SIMPLE AND COMPLEX RESPONSE TIME DEVELOPMENT USING REGRESSION ANALYSIS 1 3 JANUSZ JAWORSKI, ELIGIUSZ MADEJSKI, GRA YNA KOSIBA, SYLWIA WIATR 1 The University School of Physical Education in Krakow, Faculty of Physical Education, Institute of Sports, Department of Sports Theory and Anthropomotorics The University School of Physical Education in Krakow, Faculty of Physical Education, Institute of Social Sciences, Department of Theory and Methodology of Physical Education 3 Doctoral Studies at The University School of Physical Education in Krakow Mailing address: Janusz Jaworski, The University School of Physical Education, Department of Sports Theory and Anthropomotorics, 78 Jan Pawe³ II Ave., Kraków, tel.: , fax: , wajawors@cyfkr.edu.pl Abstract Introduction. The aim of the study was to determine the age, level of achieving maximum results and growth of reaction time dynamics. Materials and methods. The study included 567 males of age between 7 and years. Study materials included the results of simple reaction time and complex reaction time during progressive period. Conclusions. Progressive period of results' development lasts until the age of about , then stabilization of the analyzed results was observe. The most dynamic growth of all types of reaction time was observed in the analyzed 7 and 8yearold boys. Key words: reaction time, coordination motor abilities, the rural population Introduction For many years the coordination motor abilities (CMA) have been the subject of numerous scientific studies. Because of their special role, the researches were carried out, which allowed the isolation of specific CMAs, their internal structure and a variety of measurement methods [1,, 3, 4]. Regardless of the structuration concept in all CMA classifications, rapid response capability stands out. It allows for rapid initiation and execution of targeted, shortterm motor operation in reaction to a specific signal, which may involve the whole body or its parts. Its level is indicated by the time elapsed since the activation signal to the completion of a specific movement, which is referred to as the [, 5, 6]. It affects the efficiency of the following processes: formation of receptor stimulation, excitation transfer to the central nervous system, course of stimulation by nerve centers, and formation of operating signal, the signal path from the nervous system to the muscle, muscle stimulation with the change of its tension and the initiation of motion [6, 7]. Response time varies based on many factors, among others: on the genetic control power, the age and sex of respondents, the number and type of stimuli, the properties of the nervous system, stress, training time, and the sportive level, health status, functional asymmetry, the strength of the stimulus, the level of stimulation and fatigue, the interval between successive stimuli [6, 8, 9, 10, 11, 1, 13, 14, 15]. In psychology, there are three main types of s [16, 17, 18]: simple involves response to predetermined individual signals (e.g. sound); differential occurs when the respondent only reacts to certain stimuli, where they should cause response, and others should not cause any response; of choice involves choosing an appropriate motor response out of several possible. The work of Donders of 1868 (quoted in [15]), should be considered as pioneering research on the demonstrated that simple is shorter than the of choice, and the longest among all is the differential. It is generally accepted that the average simple is about 0, and the average differential is 384. The variation of times depending on the type of stimulus is also observed. In many scientific studies, it was found that the response to the sound stimulus is faster than response to visual stimulus. Average auditory response times oscillate within the limits of , and the to visual stimuli [1]. It is clear that the increases with the number of possible stimulusresponse reactions. In the literature, this relationship is described as Hick's law [19], which states that the increases in direct proportion to the logarithm of the number of stimulusresponse pairs. According to this law, with two pairs of stimulusresponse reaction time is extended by about 58% as compared to the simple. When further increasing the number of possible choices, the reaction time increases, but not as intensely as before. With the increase of the number of stimulusresponse choices from 9 to 10, the is increased only about 3% [18]. As is clear from a cursory analysis of the literature there are no works determining the age at which individuals achieve maximum results, and information what is the growth dynamics of simple (to visual and auditory stimuli) and the complex during progressive period. This information was the primary objective of this research. The study and the results obtained will therefore constitute basis for answers the following research questions: 1. What is the age at which respondents represent the peak (best) performance of s tested?. What is the level of peak performance of tested types of s? Copyright 013 by Josef Pi³sudski University of Physical Education in Warsaw, Faculty of Physical Education and Sport in Biala Podlaska

2 50 Pol. J. Sport Tourism 013, 0, 4958 Jaworski et al.: ESTIMATION OF SIMPLE AND COMPLEX Does the set course of regression equations coincide with arithmetic averages obtained from the research? What is the dynamics of the tested increments depending on their type and age of the subjects? Material and methods Study materials included the results of simple response time to visual, auditory stimulus and complex (with choice). The research was conducted in the years The study covered 567 males of ages between 7 and years, from the rural area population of Kraków. Continuous research was conducted on subjects between 7 and 11 years. From the age of 14 years a crosssectional material was available. The subjects were arbitrarily divided into 7 groups according to their chronological age (Tab. 1). Before the first evaluated test, each subject underwent a test, which was not recorded. The test was stopped when the trainer noticed that the tested person completely understands what the test is about. The subject always performed the test with dominant hand. The study used a portable Toshiba Satellite R15 tablet with touch screen and specially developed Jaworski's computer test [0]. The study was conducted in a separate room that was peaceful and quiet. The scope of research covered: simple to visual stimulus. The subjects responded as soon as possible (by pressing the left mouse button) to the white square emerging centrally. 10 tests were performed, extreme best and worst results were discarded. Of the remaining results, the arithmetic average was calculated, the result was expressed in ; simple to auditory stimulus. The subjects responded as quickly as possible (by pressing the left mouse button) to the laptopgenerated sound signal. 10 tests were performed, extreme best and worst results were discarded. Of the remaining results, the arithmetic average was calculated, the result was expressed in ; complex (with choice). The subjects responded as quickly as possible (in accordance with the instructions by pressing the left or right mouse button) to the emerging central white square or audible signal generated by the laptop. 10 tests were performed, extreme best and worst results were discarded. Of the remaining results, the arithmetic average was calculated, the result was expressed in. In all three cases the so called absolute was recorded, which is the total measure of sensory and motor component (premotor only possible to assess using of the EMG signal + motor time the growth of muscle activity to make a move). Thus, in the tests the time from the appearance of the stimulus until pressing the mouse was recorded. This type of measurement is particularly important in sport as well as in medical research. The ter simple and complex response time should be understood like that in rest of the study. Statistical methods of the materials' development: 1. The basic statistical characteristics of s studied in the distinguished fractions and chronological age, and for each category of s were calculated.. On the basis of curvilinear regression equations the chronological age of subjects achieving the best result for each type of were determined. 3. Using curvilinear regression equations the level of the best result for each category of s was also determined. 4. The indicators of developmental progress and the pace of development of the analyzed s (in % of the first year of the study) were calculated. The value of the skills at age 7 was assumed as % [1]. Results The level of analyzed s of males in the distinguished age groups of the chronological age are shown in Table 1. It includes arithmetic averages defined on the basis of research results, as well as designated on the basis of curvilinear regression equations. According to the analysis of arithmetic averages in the development of each ability, we can distinguish two periods: the progressive period and the period of relative stability results (in the last age group). Already a preliminary analysis of the results in Table 1 demonstrate that the best result in s fell between the averages in age group of junior high school students and academic students. In order to accurately estimate the minimum average and the age at which it is derived, second degree curvilinear regression equations were used. These equations, together with the level of development of the analyzed s are presented in Figure 1. According to the analysis of Figure 1, the course of designated regression equations almost fully coincides with arithmetic averages obtained from studies for the given chronological age. This pattern was particularly evident in the age range 7 to 15 years. A very good fit to the actual data of the pro posed regression equations is also confirmed by a very high R rate. The model proposed for males explained between 9798% of the variability of visual and auditory and up Table 1. Arithmetic average values of the analyzed s in distinguished male chronological age groups () Chronological age group 7 (x=7.35) 8 (x=8.35) 9 (x=9.35) 10 (x=10.35) 11 (x=11.35) Junior High School ( x=14.6) Academic students ( x=19.93) Result of research ) Males Visual Auditory Complex The result of the regression equation Result of research The result of the regression equation Result of research The result of the regression equation x x x x x x ,

3 Jaworski et al.: ESTIMATION OF SIMPLE AND COMPLEX... Pol. J. Sport Tourism 013, 0, about 99% of the complex. Thus, based on the determined second degree regression equations one may determine the age of achieving the best possible result and its level with a high accuracy. The corresponding data for both parameters are shown in Table CRW 15 0 chronological age CRS y=1.7985x x R =97.89 CRW research regression line 15 0 chronological age CRZ y=1.3908x x R =98.63 CRS research regression line 15 0 chronological age Key: CRW visual, CRS auditory, CRZ complex y=4.783x 141.3x R =99.17 CRS research regression line Figure 1. Changes in the level of tested s during progressive period, according to the age Based on the data presented in Table, it can be concluded that the period for obtaining the best results in visual response time is the age of about 17 years. Then, the auditory response time the age of about 17.5 years. In turn, almost a year younger the boys presented the best results in complex s. And analyzing the results according to the category of the test time, it was found that the best results were obtained for auditory (194 ), then a visual (3 ) and finally complex (335 ). Based on the drawn curvilinear regression line one may conventionally assume that the stabilization period (best results) of the times analyzed is at the age between 17 and 0 years of age. With material from continuous research, and bearing in mind the above described regularities, the analysis also dealt with assessment of the development level and growth of dy namics of different types of s. The value of skills in the first year of research was assumed as %. Suitable data of the analyzed s are shown in Table 3. The most dynamic growth of all types of s were observed between 7 and 8 years of age of the tested boys. This amounts to approximately 11% and 14% depending on the type of response analyzed. From the age of approximately 11 years, the growth dynamics rate considerably decreases, as is only about 3%. The total increase in skills discussed (in relation to the result in 7 years of age) was approximately 4147%. Table. Age of achievement of the best result and its level (in ) determined on the basis of the curvilinear regression equations Variable Visual Auditory Complex Variable Visual Auditory Complex Age of achieving the best result Parameter Best score (x ) min Discussion Males The regression equation y=1.7985x x R [%] The regression equation y=1.3908x x R [%] The regression equation Parameter y = 4.783x 141.3x R [%] Table 3. The advancement and dynamics growth of the tested ability in males Result of research Age progress of feature development in age category n, where % value of the first test at the age of 7; = n n1 where: n value of the feature in age category n (%), n1 value of feature in the previous year of study (%) To test the simple and complex a specially designed computer program was used that runs on a tablet. The inspiration for this approach involved developed and improved for many years computer tests of coordination motor abilities [, 3]. Authored set of tests has been successfully verified in pilot studies in ter of reliability and validity, i.e. very important criteria for the credibility of test use in practice. Indicators of the reliability of authored test set ranged from 0.76 to 0.93 [0]. Thus it was characterized by appropriate integrity for this type of tools also postulated in other studies [, 3, 4, 5]. As mentioned in the introduction, one of the factors influencing the level of are genetic conditions. By far the most numerous studies related to genetic simple response time, determined on the basis of twin studies. In contrast, most studies of simple heritability based on family materials were so far carried out in Poland (review of studies [6]). In general, based on the data we can conclude that high levels of

4 5 Pol. J. Sport Tourism 013, 0, 4958 Jaworski et al.: ESTIMATION OF SIMPLE AND COMPLEX... heritability of this feature were demonstrated in earlier work based on the materials of twins (h 0.56 to 0.86), whereas the results of recent, methodologically correct work do not support these suggestions. In turn, family studies suggest that the heritability of the characteristic indicators is in the range from 0.18 to Thus, simple belongs to features of a weak genetic control. There is a very modest output relating to the power of genetic conditioning of complex [0, 7]. On the basis of only two reports one certainly cannot draw a clear conclusion about the strength of genetic control. Then a very important factor in determining the level of response time is the kind of stimulus to which respondents respond. In own studies, a very characteristic pattern of the arithmetic averages of the times was obtained. Namely, the best results were obtained for auditory, then visual response time, and finally of choice. This pattern is evident in each chronological age group. The results obtained are also confirmed by the data of other authors [1, 15, 8]. To some extent, it is probably due to the way the stimulus reaching the brain. Research shows that the auditory stimulus reaches the brain in about 810 [9], and visual stimulus only after about 040 [30]. The difference between the distinguished types of responses is maintained regardless of whether we are dealing with the simple or complex response [31]. In turn, the to touch is located between the results of the visual and auditory and equals to the average of about 155 [17]. Also, the results [3] confirm that shortest s are to the auditory and sensory stimuli, which is caused by the fast processing of audio information by auditory receptors and short duration of the afferent impulse transmission to the brain. Another very important factor influencing the is the age of the respondents. The results of comparative studies indicate that until the age of about 0 years we are dealing with a period of progress. The obtained own results also confirm the observations. During the entire period studied there occurred improvement in performance, and peak capabilities were observed between 17 and 0 years of age. In turn, based on years of longitudinal research, Hirtz [33] found that at age of 17 the response time reaches its maximum. Similar timeframes were also obtained in the present study. Then, until about 5060 years of age gradual deterioration of results is observed. The rapid involution changes in both sexes are noted after approximately 70 years of age [1, 34, 35]. However, given the intraindividual diversity it should be noted that already in the progressive period, in the area of coordination capacity in approximately 0% of subjects stagnation is noted, and even regress in 10% [36, 37]. Many cited authors emphasize that coordination capacity develop in different directions, but the greatest increases are observed between 7 and 111 years of age. The results of their ongoing research regarding the growth dynamics of response time, are also consistent with these observations. Conclusions On the basis of the presented research results, the following conclusions consistent with the purpose of the work may be drawn: 1. Tested s indicated that the progressive period of results development lasts until the age of about years, then the analyzed ability stabilizes.. A system of s depending on the category was characteristic. The shortest time was obtained for the auditory response, then visual, and then the longest for the complex response. 3. Peak scores were presented by the subjects at earliest time in the case of complex, a little later in the case of 4. visual response, and at the end in the case of auditory response. The most dynamic growth of all types of s was observed between the age of 7 and 8 in tested boys. Literature 1. Szopa J., Mleczko E., ak S. (1996). The basic of anthropomotorics. WarszawaKraków: Wydawnictwo Naukowe PWN. [in Polish]. Raczek J., Mynarski W., Ljach W. (003). Shaping and diagnosis of coordination motor abilities. Handbook for teachers, trainers and students. Katowice: AWF Katowice. [in Polish] 3. Starosta W. (003). Motor coordination abilities. Significance, structure, shaping. Warszawa: Instytut Sportu. [in Polish] 4. Hirtz P., Forschungszirkel N.A. Bernstain (007). Phenomena of the human motor development. Schorndorf: Hofmann. [in German] 5. Taware G.B., Bhutkar M.V., Bhutkar P.M., Doijad V.P., Surdi A.D. (01). Effect of age on audiovisual and whole body reaction time. Al Ameen Journal of Medical Science 5(1), Bañkosz Z., Nawara H., Ociepa M. (013). Assessment of simple reaction time in badminton players. Trends in Sport Sciences 1(0), Maæka³a K., Cych P. (011). Factors influencing the response time in teaching and perfecting low start. Rozprawy Naukowe AWF we Wroc³awiu 33, 511. [in Polish] 8. Lord S.R., Fitzpatrick R.C. (001). Choice stepping reaction time a composite measure of falls risk in older people. The Journals of Gerontology Series A 56(10), DOI: /gerona/56.10.M Luchies C.W., Shiffman J., Richards L.G., Thompson M.R., Baziun D., DeYoung A.J. (00). Effect of age, step direction and reaction condition on the ability to step quickly. The Journals of Gerontology Series A 57(4), DOI: /gerona/57.4.M Der G., Deary I.J. (006). Age and sex differences in reaction time in adulthood: results from the United Kingdom health and lifestyle survey. Psychology and Aging 1(1), 673. DOI: / Kaarin J.A., Dear K., Christensen H., Jorm A.F. (005). Biomarkers, health, lifestyle, and demographic variables as correlates of reaction time performance in early, middle, and late adulthood. The Quarterly Journal of Experimental Psychology 58A(1), 51. DOI: / Kosinski R.J. (008). A literature review on reaction time. Cleon University. Retrieved from Saxena C., Kaur R., Arun P. (008). Reaction time of a group of physics students. Physics Education 43(3), DOI: org/ / /43/3/ Solanki J., Joshi N., Shah C., Mehta H.B., Gokhle P.A. (01). A study of correlation between auditory and visual reaction time in healthy adults. International Journal of Medicine and Public Health (), Apoorvagiri, Nagananda M.S. (013). Mental stress and its implications on reaction time. International Journal of Computer Trends and Technology 4 (5), Welford A.T. (1980). Choice reaction time: basic concepts. In A.T. Welford (Ed.), Reaction times (pp. 7318). New York: Academic Press. 17. Luce R.D. (1986). Response times: their role in inferring elementary mental organization. New York: Oxford University Press.

5 Jaworski et al.: ESTIMATION OF SIMPLE AND COMPLEX... Pol. J. Sport Tourism 013, 0, Schmidt R.A., Wrisberg C.A. (010). Development of motor skills. Warszawa: Centralny Oœrodek Sportu. [in Polish] 19. Hick W.E. (195). On the rate of gain of information. Quarterly Journal of Experimental Psychology 4, Jaworski J. (01). Environmental and family determinants of selected coordination motor abilities. Longitudinal study on children from rural areas aged 7 to 11 years. Monografie, Kraków: AWF Kraków. [in Polish] 1. Mleczko E. (1991). The course of and conditions affecting morfofunctional development in children from Krakow ages 714. Kraków: Wydawnictwo Monograficzne AWF Kraków. [in Polish]. Juras G., Waœkiewicz Z. (1998). Temporal, spatial, and dynamic aspects of coordination motor abilities. Studies of human motor skills 3, Katowice: AWF Katowice. [in Polish] 3 Klocek T., Spieszny M., Szczepanik M. (00). Computer tests of coordination motor abilities. Warszawa: Centralny Oœrodek Sportu. [in Polish] 4. Domholdt E. (000). Physical therapy research. Principles nd and applications ( edition). Philadelphia: WB Saunders Co Retrieved Lyakh V., Jaworski J., Wieczorek T. (007). Genetic endowment of coordination motor abilities a review of family and twin research. Journal of Human Kinetics 17, Ljach W. (00). The effect of genetic and environmental factors on the development of motor coordination abilities in children aged 710 years. Physical Education and Sport, Johne M., Poliszczuk T., Poliszczuk D., D¹browskaPerzyna A. (013). Asymmetry of complex reaction time in female épée fencers of different sports classes. Polish Journal of Sport and Tourism 0(1), Kemp B.J. (1973). Reaction time of young and elderly subjects in relation to perceptual deprivation and signalon versus signaloff condition. Developmental Psychology 8, Marshall W.H., Talbot S.A., Ades H.W. (1943). Cortical response of the anaesthetized cat to gross photic and electrical afferent stimulation. Journal of Neurophysiology 6, Sanders A.F. (1998). Elements of human performance: reaction processes and attention in human skill. Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers. 3. Kandel E.R., Schwarz J.H., Jessell T.M. (000). Principals of neural science. New York: McGrawHill. 33. Hirtz P. (1978). Accents of formation of the coordination capacity during physical education classes in grades 1 to 10. Körperziehung 1, [in German] 34. Rose S.A., Feldman J.F., Jankowski J.J., Caro D.M. (00). A longitudinal study of visual expectation and reaction time in the first year of life. Child Development 73(1), Jaworski J., Tchórzewski D., Bujas P. (011). Involution of simple and complex reaction times among people aged between 1 and 80 the results of computer tests. Human Movement 1(), DOI: /v y. 36. Hirtz P. (1998). The individual variability of interindividual motor development. (Ed. R. Ricken). St. Augustin: Academia. [in German] 37. Hirtz P., Dierks B., Holtz A., Ludwig G., Lühnenschloâ D., Vilkner H.J., et al. (01). Motor skills. Reaction. Schorndorf: Hofmann. [in German] Submitted: November 5, 013 Accepted: December 18, 013

6 54 Pol. J. Sport Tourism 013, 0, 4958 ESTYMACJA ROZWOJU CZASU REAKCJI PROSTEJ I Z O ONEJ Z WYKORZYSTANIEM ANALIZY REGRESJI 1 3 JANUSZ JAWORSKI, ELIGIUSZ MADEJSKI, GRA YNA KOSIBA, SYLWIA WIATR 1 Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie, Wydzia³ Wychowania Fizycznego, Instytut Sportu, Zak³ad Teorii Sportu i Antropomotoryki Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie, Wydzia³ Wychowania Fizycznego, Instytut Nauk Spo³ecznych, Zak³ad Teorii i Metodyki Wychowania Fizycznego 3 Studia Doktoranckie w Akademii Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie Adres do korespondencji: Janusz Jaworski, Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha, Zak³ad Teorii Sportu i Antropomotoryki, al. Jana Paw³a II 78, Kraków, tel.: , fax: , wajawors@cyfkr.edu.pl Streszczenie Wprowadzenie. Celem pracy by³o okreœlenie wieku, poziomu osi¹gania maksymalnych wyników oraz dynamiki przyrostów czasu reakcji. Materia³ i metody. Badaniami objêto 567 mê czyzn w wieku od 7 do lat. Materia³ opracowania stanowi³y wyniki czasu reakcji prostej oraz czasu reakcji z³o onej w okresie progresywnym. Wnioski. Okres progresywny rozwoju wyników trwa do wieku oko³o 1717,5 lat, potem obserwuje siê stabilizacjê wyników analizowanych zdolnoœci. Najwiêksz¹ dynamikê przyrostów wszystkich typów czasu reakcji zaobserwowano pomiêdzy 7 a 8 rokiem ycia badanych ch³opców. S³owa kluczowe: czas reakcji, koordynacyjne zdolnoœci motoryczne, populacja wiejska Wstêp Od wielu lat koordynacyjne zdolnoœci motoryczne (KZM) s¹ przedmiotem licznych opracowañ naukowych. Ze wzglêdu na ich szczególn¹ rolê prowadzone s¹ badania, które pozwoli³y na wyodrêbnienie specyficznych KZM, ich struktury wewnêtrznej oraz ró norodnych metod pomiaru [1,, 3, 4]. Niezale nie od koncepcji strukturyzacji we wszystkich klasyfikacjach KZM wyró nia siê zdolnoœæ szybkiej reakcji. Pozwala ona na szybkie zainicjowanie i wykonanie celowego, krótkotrwa³ego dzia³ania ruchowego na okreœlony sygna³, w którym zaanga owane mo e byæ ca³e cia³o lub jego czêœæ. O jej poziomie œwiadczy czas jaki up³ywa od momentu zadzia³ania sygna³u do zakoñczenia œciœle okreœlonego ruchu, który okreœla siê mianem czasu reakcji [, 5, 6]. Wp³ywa na niego sprawnoœæ nastêpuj¹cych procesów: powstania pobudzenia w receptorze, przekazania pobudzenia do oœrodkowego uk³adu nerwowego, przebiegu pobudzenia przez oœrodki nerwowe i uformowanie sygna³u wykonawczego, przebiegu sygna³u z oœrodka uk³adu nerwowego do miêœnia, pobudzenia miêœnia wraz ze zmian¹ jego napiêcia i zapocz¹tkowanie ruchu [6, 7]. zale y od wielu czynników m. in. od: si³y kontroli genetycznej, wieku i p³ci badanych, liczby i rodzaju bodÿców, w³aœciwoœci systemu nerwowego, stresu, sta u treningowego i poziomu sportowego, stanu zdrowia, asymetrii funkcjonalnej, si³y bodÿca, poziomu pobudzenia i zmêczenia, przerwy pomiêdzy kolejnymi bodÿcami [6, 8, 9, 10, 11, 1, 13, 14, 15]. W psychologii wyró nia siê trzy g³ówne rodzaje czasów reakcji [16, 17, 18]: czas reakcji prostej polega na reagowaniu na z góry okreœlone pojedyncze sygna³y (np. dÿwiêk); czas reakcji ró nicowej wystêpuje wówczas gdy badany reaguje tylko na pewne bodÿce, które powinny mieæ odpowiedÿ, a inne nie powinny dawaæ adnej odpowiedzi; czas reakcji z wyborem polega na wyborze odpowiedniej odpowiedzi ruchowej z kilku mo liwych. Za pionierskie badania nad czasem reakcji nale y uznaæ pracê Donders z roku 1868 (cyt. za [15]), w której wykazano, e czas reakcji prostej jest krótszy ni czas reakcji z wyborem, a najd³u szy spoœród analizowanych jest czas reakcji ró nicowej. Generalnie przyjmuje siê, e czas reakcji prostej wynosi œrednio oko³o 0, a czas reakcji ró nicowej œrednio 384. Obserwuje siê równie zró nicowanie czasów w zale noœci od rodzaju bodÿca. W wielu pracach naukowych stwierdzono, e reakcja na bodziec dÿwiêkowy jest szybsza ni reakcja na bodziec wzrokowy. Œrednie czasy reakcji s³uchowych zawieraj¹ siê w granicach , a czas reakcji na bodÿce wizualne [1]. Oczywiste jest, e czas reakcji wyd³u a siê wraz z liczb¹ mo liwych odpowiedzi bodziecreakcja. W literaturze zale noœæ ta opisana jest jako prawo Hicka [19], które stwierdza, e czas reakcji wzrasta wprost proporcjonalnie do logarytmu liczby par bodziecreakcja. Zgodnie z tym prawem przy dwóch parach bodziecreakcja czas reakcji wyd³u a siê o oko³o 58% w stosunku do czasu reakcji prostej. Gdy dalej zwiêkszamy liczbê mo liwych wyborów to czas reakcji zwiêksza siê, ale ju nie tak intensywnie. Przy przyroœcie liczby wyborów bodziecreakcja z 9 do 10, czas reakcji zwiêksza siê tylko o oko³o 3% [18]. Jak wynika z pobie nej analizy literatury bark jest prac okreœlaj¹cych wiek, w którym osobnicy osi¹gaj¹ maksymalne wyniki oraz informacji jaka jest dynamika przyrostów czasu reakcji prostej (na bodziec wzrokowy i s³uchowy) oraz z³o onej w okresie progresywnym. Te informacje by³y zasadniczym celem niniejszego doniesienia. Przeprowadzone badania i otrzymane wyniki bêd¹ wiêc podstaw¹ do odpowiedzi na nastêpuj¹ce pytania badawcze: 1. Jaki jest wiek, w którym badani prezentuj¹ szczytowe (najlepsze) wyniki testowanych czasów reakcji?. Jaki jest poziom szczytowych wyników testowanych typów czasów reakcji? 3. Czy przebieg wyznaczonych równañ pokrywa siê ze Copyright 013 by Josef Pi³sudski University of Physical Education in Warsaw, Faculty of Physical Education and Sport in Biala Podlaska

7 Jaworski et al.: ESTYMACJA ROZWOJU CZASU REAKCJI... Pol. J. Sport Tourism 013, 0, œrednimi arytmetycznymi otrzymanymi z badañ? Jaka jest dynamika przyrostów badanych czasów reakcji w zale noœci od ich typów oraz wieku badanych? Materia³ i metody Materia³ opracowania stanowi³y wyniki czasu reakcji prostej na bodziec wzrokowy, s³uchowy oraz czasu reakcji z³o onej (z wyborem). Badania zosta³y przeprowadzone w latach Objêto nimi 567 mê czyzn w wieku od 7 do lat pochodz¹cych z populacji wiejskiej okolic Krakowa. Miêdzy 7 a 11 rokiem ycia prowadzono badania ci¹g³e. Pocz¹wszy od wieku 14 lat dysponowano materia³em przekrojowym. Osobników arbitralnie podzielono na 7 grup wieku kalendarzowego (Tab. 1). Przed pierwszym ocenianym testem ka dy wykonywa³ próbê, która nie by³a zapisywana. Próbê przerywano, gdy prowadz¹cy zauwa y³, e testowana osoba ca³kowicie rozumie na czym ona polega. Test zawsze badany wykonywa³ rêk¹ dominuj¹c¹. Do badañ wykorzystano komputer przenoœny typu tablet z ekranem dotykowym Toshiba Satellite R15 oraz specjalnie opracowany test komputerowy Jaworskiego [0]. Badania prowadzono w osobnym pomieszczeniu zapewniaj¹cym ciszê i spokój. Zakres badañ obj¹³: czas reakcji prostej na bodziec wzrokowy. Badani jak najszybciej reagowali (naciskaj¹c lewy przycisk myszy komputerowej) na pojawiaj¹cy siê centralnie bia³y kwadrat. Wykonano 10 prób, odrzucano po skrajne najlepsze i najgorsze wyniki. Z pozosta³ych obliczono œredni¹ arytmetyczn¹, wynik wyra ono w ; czas reakcji prostej na bodziec s³uchowy. Badani jak najszybciej reagowali (naciskaj¹c lewy przycisk myszy komputerowej) na generowany przez laptop sygna³ dÿwiêkowy. Wykonano 10 prób, odrzucano po skrajne najlepsze i najgorsze wyniki. Z pozosta³ych obliczono œredni¹ arytmetyczn¹, wynik wyra ono w ; czas reakcji z³o onej (z wyborem). Badani jak najszybciej reagowali (zgodnie z instrukcj¹ naciskaj¹c lewy lub prawy przycisk myszy komputerowej) na pojawiaj¹cy siê centralnie bia³y kwadrat lub sygna³ dÿwiêkowy generowany przez laptop. Wykonano 0 prób, odrzucano po skrajne najlepsze i najgorsze wyniki. Z pozosta³ych obliczono œredni¹ arytmetyczn¹, wynik wyra ono w. We wszystkich trzech przypadkach rejestrowano wiêc tzw. czas absolutny reakcji, który jest ³¹czn¹ miar¹ sk³adnika sensorycznego i motorycznego (przedruchowy czas reakcji mo liwy do oceny tylko z wykorzystaniem sygna³u z EMG + czas motoryczny od wzrostu aktywnoœci miêœni do wykonania ruchu). Tak wiêc w badaniach rejestrowano czas od chwili pojawiania siê bodÿca do momentu naciœniêcia przycisku myszy komputerowej. Tego rodzaju pomiar ma szczególnie istotne znaczenie aplikacyjne w sporcie jak równie w badaniach medycznych. W dalszej czêœci pracy tak w³aœnie nale y rozmieæ u ywane terminy czas reakcji prostej lub z³o onej. Metody statystyczne opracowania materia³u: 1. Obliczono podstawowe charakterystyki statystyczne badanych czasów reakcji w wyró nionych frakcjach wieku kalendarzowego oraz dla poszczególnych kategorii czasów reakcji.. Na podstawie równañ krzywoliniowych wyznaczono wiek kalendarzowy osi¹gania najlepszego wyniku dla poszczególnych typów czasu reakcji. 3. Wykorzystuj¹c równania krzywoliniowych wyznaczono równie poziom najlepszego wyniku dla poszczególnych kategorii czasów reakcji. 4. Obliczono wskaÿniki zaawansowania rozwojowego i tempa rozwoju analizowanych czasów reakcji (w % wielkoœci pierwszego roku badañ). Przyjêto wartoœæ zdolnoœci w wieku 7 lat jako % [1]. Wyniki Poziom analizowanych czasów reakcji mê czyzn w wyró nionych grupach wieku kalendarzowego przedstawiono w Tabeli 1. Zawiera one œrednie arytmetyczne okreœlone na podstawie wyników badañ, jak równie wyznaczone na podstawie równañ krzywoliniowej. Jak wynika z analizy uk³adów œrednich arytmetycznych w rozwoju ka dej zdolnoœci mo emy wyró niæ okresy: progresywny oraz okres wzglêdnej stabilizacji wyników (w ostatniej grupie wiekowej). Ju wstêpna analiza wyników z Tabeli 1 pozwala stwierdziæ, i najlepszy rezultat czasów reakcji przypada³ na wiek pomiêdzy œrednimi grupy gimnazjalistów oraz studentów. W celu dok³adnego wyestymowania wartoœci minimalnego œredniego czasu reakcji oraz wieku, w którym jest on uzyskany, wykorzystano równia krzywoliniowej drugiego stopnia. Równania te wraz z poziomem rozwoju analizowanych czasów reakcji zaprezentowano na Rycinie 1. Jak wynika z analizy Ryciny 1 przebieg wyznaczonych równañ prawie w pe³ni pokrywa³ siê z otrzymanymi z badañ œrednimi arytmetycznymi dla danego wieku kalendarzowego. Prawid³owoœæ ta by³a szczególnie widoczna w przedziale wieku 7 do oko³o 15 lat. O bardzo dobrym dopasowaniu danych rzeczywistych do zaproponowanych równañ œwiadczy równie bardzo wysoka wartoœæ wspó³czynnika R. Tabela 1. Œrednie arytmetyczne analizowanych czasów reakcji u mê czyzn w wyró nionych grupach wieku kalendarzowego () Grupa wieku kalendarzowego 7 (x=7,35) 8 (x=8,35) 9 (x=9,35) 10 (x=10,35) 11 (x=11,35) Gimnazjum ( x=14,6) Studenci ( x=19,93) Mê czyÿni wzrokowej s³uchowej z³o onej Wynik z badañ 406,67 349,3 31,94,03 86,04) Wynik z równania Wynik z badañ Wynik z równania Wynik z badañ Wynik z równania x x x x x x 379,3 34,86 35,33 711,15 357,51 304,07 307,3 611,1 335,78 75,09 89,3 540,63 314,06 65,36 71,3 491,31 9,34 50,37 53,31 453,4 66,83 615,44 568,06 50,67 473,8 44,0 9,4 09,93 01,0 368,60 335,64 35,65 16,71 0,71 199,35 38,71 338,47

8 56 Pol. J. Sport Tourism 013, 0, 4958 Jaworski et al.: ESTYMACJA ROZWOJU CZASU REAKCJI... Zaproponowany model dla mê czyzn wyjaœnia³ pomiêdzy 97 98% zmiennoœci czasu reakcji wzrokowej i s³uchowej oraz a oko³o 99% czasu reakcji z³o onej. Tak wiêc, na podstawie wyznaczonych równañ drugiego stopnia mo na z du ¹ dok³adnoœci¹ okreœliæ wiek osi¹gania najlepszego wyniku oraz jego poziom. Odpowiednie dane dotycz¹ce obu parametrów zaprezentowano w Tabeli CRW 15 0 Wiek badanych CRS y=1,7985x 61,443x+747,79 R =97,89 CRW z badañ linia 15 0 Wiek badanych CRZ y=1,3908x 48,445x+616,65 R =98,63 CRS z badañ linia y=4,783x 141,3x+150,7 R =99,17 CRS z badañ linia 15 0 Wiek badanych Oznaczania: CRW czas reakcji wzrokowej, CRS czas reakcji s³uchowej, CRZ czas reakcji z z³o onej Rycina 1. Zmiany z wiekiem poziomu testowanych czasów reakcji w okresie progresywnym Na podstawie przedstawionych w Tabeli danych mo na stwierdziæ, i okres uzyskania najlepszych wyników czasu reakcji wzrokowej przypada na wiek oko³o 17 lat. Nastêpnie czasu reakcji s³uchowej na wiek oko³o 17,5 lat. Z kolei prawie o rok wczeœniej ch³opcy prezentowali najlepsze rezultaty czasu reakcji z³o onej. Z kolei analizuj¹c uk³ad wyników w zale noœci od kategorii badanego czasu stwierdzono, i najlepsze rezultaty otrzymano dla czasu reakcji s³uchowej (194 ), nastêpnie wzrokowej (3 ) i wreszcie z³o onej (335 ). Na podstawie przebiegu wyznaczonej linii krzywoliniowej mo na umownie przyj¹æ, e okres stabilizacji (najlepszych wyników) analizowanych czasów przypada, wiêc na wiek pomiêdzy 17 a 0 rokiem ycia. Dysponuj¹c materia³em z badañ ci¹g³ych oraz maj¹c na uwadze powy ej opisane prawid³owoœci przedmiotem analizy by³a równie ocena zaawansowania poziomu rozwoju oraz dynamiki przyrostów poszczególnych typów czasu reakcji. Za % przyjêto wartoœæ zdolnoœci w pierwszym roku badañ. Odpowiednie dane analizowanych czasów reakcji przedstawiono w Tabeli 3. Najwiêksz¹ dynamikê przyrostów wszystkich typów czasu reakcji zaobserwowano pomiêdzy 7 a 8 rokiem ycia badanych ch³opców. Wynosi ona odpowiednio oko³o 11% oraz 14% w zale noœci od analizowanego typu reakcji. Pocz¹wszy od wieku oko³o 11 lat dynamika przyrostów znacznie maleje, bowiem wynosi tylko oko³o 3%. Ca³kowity przyrost omawianych zdolnoœci (w relacji do wyniku w 7 roku ycia) wyniós³ oko³o 4147%. Tabela. Wiek osi¹gania najlepszego rezultatu oraz jego poziom (w ) wyznaczony na podstawie równañ krzywoliniowej Zmienna wzrokowej s³uchowej z³o onej Zmienna wzrokowej s³uchowej z³o onej Wiek osi¹gania wyniku najlepszego 17,08 17,4 16,5 Parametr Wynik najlepszy (x min) 3,01 194,61 335,69 Dyskusja Mê czyÿni Równanie y=1,7985x 61,443x+747,79 R [%] 97,89 Równanie y=1,3908x 48,445x+616,65 R [%] 98,63 Równanie Parametr y = 4,783x 141,3x+150,7 R [%] 99,17 Tabela 3. Zaawansowanie i dynamika rozwoju testowanych zdolnoœci u mê czyzn ,90 14,10 88,68 11,3 85,93 14, ,16 6,74 80,3 8,65 76,0 9,91 Z wyników badañ Wiek 10 73,78 5,38 77,39,84 69,08 6, ,34 3,44 73,0 4,37 63,75 5,33 14,6 60,04 10,30 61, 11,80 51,83 11,9 zaawansowanie rozwoju cechy w n klasie wieku, w % wielkoœci pierwszego testowania w wieku 7 lat; = n n1 gdzie: n wielkoœæ cechy w n klasie wieku (%), n1 wielkoœæ cechy w poprzednim roku badania (%) 19,93 57,94,10 59,1,10 53,81 1,89 Do testowania czasu reakcji prostej oraz z³o onej wykorzystano specjalnie skonstruowany program komputerowy uruchamiany na laptopie typu tablet. Inspiracj¹ do takiego podejœcia by³y od wielu lat konstruowane i udoskonalane komputerowe testy koordynacyjnych zdolnoœci motorycznych [, 3]. Autorski zestaw testów zosta³ pozytywnie zweryfikowany w badaniach pilota owych pod wzglêdem rzetelnoœci i trafnoœci, a wiêc bardzo wa nych kryteriów wiarygodnoœci stosowania testów w praktyce. WskaŸniki rzetelnoœci autorskiej baterii testów zawiera³y siê w przedziale od 0,76 do 0,93 [0]. Charakteryzowa³y siê wiêc odpowiedni¹ rzetelnoœci¹ dla tego typu narzêdzi postulowan¹ równie w innych badaniach [, 3, 4, 5]. Jak ju wspomniano we wstêpie, jednym z czynników warunkuj¹cym poziom czasu reakcji s¹ uwarunkowania genetyczne. Zdecydowanie najliczniejsze badania dotyczy³y uwarunkowañ genetycznych czasu reakcji prostej, okreœlonej na pod

9 Jaworski et al.: ESTYMACJA ROZWOJU CZASU REAKCJI... Pol. J. Sport Tourism 013, 0, stawie badañ bliÿni¹t. Z kolei wiêkszoœæ badañ odziedziczalnoœci czasu reakcji prostej opartych na materia³ach rodzinnych przeprowadzono do tej pory w Polsce (przegl¹d badañ [6]). Generalnie na podstawie danych mo emy stwierdziæ, i wysokie wskaÿniki odziedziczalnoœci tej cechy wykazywano w star szych pracach opartych na materia³ach bliÿni¹t (h 0,56 do 0,86), natomiast rezultaty nowszych, metodologicznie poprawnych prac, nie potwierdzaj¹ tych sugestii. Z kolei wyniki badañ rodzinnych wskazuj¹, i wskaÿniki odziedziczalnoœci badanej cechy zawieraj¹ siê w przedziale od 0,18 do 0,56. Tak, wiêc czas reakcji prostej nale y do cech o s³abej kontroli genetycznej. Bardzo skromny dorobek dotyczy si³y uwarunkowañ genetycznych czasu reakcji z³o onej [0, 7]. Na podstawie tylko dwu doniesieñ nie mo na z ca³¹ pewnoœci¹ wyci¹gn¹æ jednoznacznego wniosku o jej sile kontroli genetycznej. Nastêpnie bardzo wa nym czynnikiem decyduj¹cym o poziomie czasu reakcji jest rodzaj bodÿca, na który reaguj¹ badani. W badaniach w³asnych otrzymano bardzo charakterystyczny uk³ad œrednich arytmetycznych czasów. Mianowicie, najlepsze wyniki otrzymano dla czasu reakcji s³uchowej, nastêpnie wzrokowej i na koniec z wyborem. Prawid³owoœæ ta jest widoczna w ka dej grupie wieku kalendarzowego. Otrzymane wyniki znajduj¹ równie potwierdzenie w danych innych autorów [1, 15, 8]. W jakieœ mierze jest to spowodowane zapewne drog¹ jak¹ musi pokonaæ bodziec do mózgu. Z badañ wynika, e bodziec s³uchowy dociera do mózgu po oko³o 810 [9], a wizualny dopiero po oko³o 040 [30]. Ró nica pomiêdzy wyró nionymi typami reakcji utrzymuje siê niezale nie od tego czy mamy do czynienia z reakcj¹ prost¹ czy te z³o on¹ [31]. Z kolei czas reakcji na dotyk lokuje siê pomiêdzy wynikami czasu reakcji s³uchowej i wzrokowej i wynosi œrednio oko³o 155 [17]. Równie wyniki [3] potwierdzaj¹, e najkrótsze czasy obserwuje siê na bodÿce dÿwiêkowe i czuciowe, co spowodowane jest szybkim przetwarzaniem informacji dÿwiêkowych przez receptory s³uchowe i krótkim trwaniem przekazu impulsu afferentnego do mózgu. Kolejnym bardzo istotnym czynnikiem wp³ywaj¹cym na czas reakcji jest wiek badanych. Wyniki badañ porównawczych wskazuj¹, e do wieku oko³o 0 lat mamy do czynienia z okresem progresem. Otrzymane wyniki w³asne potwierdzaj¹ równie te spostrze enia. W ca³ym badanym okresie nastêpowa³a poprawa wyników, a szczytowe mo liwoœci zaobserwowano pomiêdzy 17 a 0 rokiem ycia. Z kolei na podstawie wieloletnich badañ longitudinalnych Hirtz [33] stwierdzi³, i w wieku 17 lat czas reakcji osi¹ga swoje maksimum. Podobne ramy czasowe otrzymano równie w badaniach w³asnych. Nastêpnie do oko³o 5060 roku ycia obserwujemy stopniowe pogarszanie wyników. Z kolei gwa³towne zmiany inwolucyjne u obu p³ci notuje siê dopiero po oko³o 70 roku ycia [1, 34, 35]. Bior¹c jednak pod uwagê zró nicowanie intraindywidualne podkreœliæ nale y, i ju w okresie progresywnym w obrêbie zdolnoœci koordynacyjnych u oko³o 0% osobników zauwa a siê stagnacjê, a u 10% nawet regres [36, 37]. Wielu cytowanych autorów podkreœla, i zdolnoœci koordynacyjne rozwijaj¹ siê wielokierunkowo, ale ich najwiêksze przyrosty obserwuje siê pomiêdzy 7 a 111 rokiem ycia. Wyniki ci¹g³ych badañ w³asnych, dotycz¹ce dynamiki przyrostów czasu reakcji, s¹ równie zbie ne z tym spostrze eniami. Wnioski Na podstawie zaprezentowanych wyników badañ mo na sformu³owaæ nastêpuj¹ce wnioski zbie ne z celem pracy: 1. Testowane czasy reakcji wskaza³y, e okres progresywny rozwoju wyników trwa do wieku oko³o 1717,5 lat, potem obserwuje siê stabilizacjê wyników analizowanych zdolnoœci Charakterystyczny by³ uk³ad czasów reakcji w zale noœci od kategorii. Najkrótszy czas otrzymano dla reakcji s³uchowej, nastêpnie wzrokowej i najd³u szy dla z³o onej. Szczytowe wyniki osobnicy prezentowali najwczeœniej dla czasu reakcji z³o onej, nieco póÿniej wzrokowej i na koniec s³uchowej. Najwiêksz¹ dynamikê przyrostów wszystkich typów czasu reakcji zaobserwowano pomiêdzy 7 a 8 rokiem ycia badanych ch³opców. Piœmiennictwo 1. Szopa J., Mleczko E., ak S. (1996). Podstawy antropomotoryki. WarszawaKraków: Wydawnictwo Naukowe PWN.. Raczek J., Mynarski W., Ljach W. (003). Kszta³towanie i diagnozowanie koordynacyjnych zdolnoœci motorycznych. Podrêcznik dla nauczycieli, trenerów i studentów. Katowice: AWF Katowice. 3. Starosta W. (003). Motoryczne zdolnoœci koordynacyjne. Znaczenie, struktura, uwarunkowanie, kszta³towanie. Warszawa: Instytut Sportu. 4. Hirtz P., Forschungszirkel N.A. Bernstain (007). Phänomene der motorischen Entwicklung des Menschen. Schorndorf: Hofmann. 5. Taware G.B., Bhutkar M.V., Bhutkar P.M., Doijad V.P., Surdi A.D. (01). Effect of age on audiovisual and whole body reaction time. Al Ameen Journal of Medical Science 5(1), Bañkosz Z., Nawara H., Ociepa M. (013). Assessment of simple reaction time in badminton players. Trends in Sport Sciences 1(0), Maæka³a K., Cych P. (011). Charakterystyka czynników wpawaj¹cych na czas reakcji w nauczaniu i doskonaleniu startu niskiego. Rozprawy Naukowe AWF we Wroc³awiu 33, Lord S.R., Fitzpatrick R.C. (001). Choice stepping reaction time a composite measure of falls risk in older people. The Journals of Gerontology Series A 56(10), DOI: /gerona/56.10.M Luchies C.W., Shiffman J., Richards L.G., Thompson M.R., Baziun D., DeYoung A.J. (00). Effect of age, step direction and reaction condition on the ability to step quickly. The Journals of Gerontology Series A 57(4), DOI: /gerona/57.4.M Der G., Deary I.J. (006). Age and sex differences in reaction time in adulthood: results from the United Kingdom health and lifestyle survey. Psychology and Aging 1(1), 673. DOI: / Kaarin J.A., Dear K., Christensen H., Jorm A.F. (005). Biomarkers, health, lifestyle, and demographic variables as correlates of reaction time performance in early, middle, and late adulthood. The Quarterly Journal of Experimental Psychology 58A(1), 51. DOI: / Kosinski R.J. (008). A literature review on reaction time. Cleon University. Wyszukane na Saxena C., Kaur R., Arun P. (008). Reaction time of a group of physics students. Physics Education 43(3), DOI: org/ / /43/3/ Solanki J., Joshi N., Shah C., Mehta H.B., Gokhle P.A. (01). A study of correlation between auditory and visual reaction time in healthy adults. International Journal of Medicine and Public Health (), Apoorvagiri, Nagananda M.S. (013). Mental stress and its

10 58 Pol. J. Sport Tourism 013, 0, 4958 Jaworski et al.: ESTYMACJA ROZWOJU CZASU REAKCJI... implications on reaction time. International Journal of Computer Trends and Technology 4(5), Welford A.T. (1980). Choice reaction time: basic concepts. W A.T. Welford (Red.), Reaction times (s. 7318). New York: Academic Press. 17. Luce R.D. (1986). Response times: their role in inferring elementary mental organization. New York: Oxford University Press. 18. Schmidt R.A., Wrisberg C.A. (010). Kszta³towanie zdolnoœci motorycznych. Warszawa: Centralny Oœrodek Sportu. 19. Hick W.E. (195). On the rate of gain of information. Quarterly Journal of Experimental Psychology 4, Jaworski J. (01). Œrodowiskowe i rodzinne uwarunkowania poziomu wybranych koordynacyjnych zdolnoœci motorycznych. Longitudinalne badania dzieci wiejskich w wieku od 7 do 11 lat. Monografie, Kraków: AWF Kraków. 1. Mleczko E. (1991). Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnego dzieci krakowskich miêdzy 7 a 14 rokiem ycia. Kraków: Wydawnictwo Monograficzne AWF Kraków.. Juras G., Waœkiewicz Z. (1998). Czasowe, przestrzenne oraz dynamiczne aspekty koordynacyjnych zdolnoœci motorycznych. Studia nad motorycznoœci¹ ludzk¹ 3, Katowice: AWF Katowice. 3 Klocek T., Spieszny M., Szczepanik M. (00). Komputerowe testy zdolnoœci koordynacyjnych. Warszawa: Centralny Oœrodek Sportu. 4. Domholdt E. (000). Physical therapy research. Principles nd and applications ( edition). Philadelphia: WB Saunders Co Wyszukane Lyakh V., Jaworski J., Wieczorek T. (007). Genetic endowment of coordination motor abilities a review of family and twin research. Journal of Human Kinetics 17, Ljach W. (00). The effect of genetic and environmental factors on the development of motor coordination abilities in children aged 710 years. Physical Education and Sport, Johne M., Poliszczuk T., Poliszczuk D., DabrowskaPerzyna A. (013). Asymmetry of complex reaction time in female épée fencers of different sports classes. Polish Journal of Sport and Tourism 0(1), Kemp B.J. (1973). Reaction time of young and elderly subjects in relation to perceptual deprivation and signalon versus signaloff condition. Developmental Psychology 8, Marshall W.H., Talbot S.A., Ades H.W. (1943). Cortical response of the anaesthetized cat to gross photic and electrical afferent stimulation. Journal of Neurophysiology 6, Sanders A.F. (1998). Elements of human performance: reaction processes and attention in human skill. Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers. 3. Kandel E.R., Schwarz J.H., Jessell T.M. (000). Principals of neural science. New York: McGrawHill. 33. Hirtz P. (1978). Schwerpunkte der koordinativmotorischen Vervollkommung im Sportunterricht der Klassen 1 bis 10. Körperziehung 1, Rose S.A., Feldman J.F., Jankowski J.J., Caro D.M. (00). A longitudinal study of visual expectation and reaction time in the first year of life. Child Development 73(1), Jaworski J., Tchórzewski D., Bujas P. (011). Involution of simple and complex reaction times among people aged between 1 and 80 the results of computer tests. Human Movement 1(), DOI: /v y. 36. Hirtz P. (1998). Zur interindividuellen Variabilität der motorischen Entwicklung (Red. R. Ricken). St. Augustin: Academia. 37. Hirtz P., Dierks B., Holtz A., Ludwig G., Lühnenschloâ D., Vilkner H.J., et al. (01). Bewegungskompetenzen. Reaktion. Schorndorf: Hofmann. Otrzymano: Przyjeto: