Przejawy aktywności społeczności wiejskiej

Transkrypt

1 Projekt Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej nr POKL /09 Przejawy aktywności społeczności wiejskiej Białystok 2010

2 ZauwaŜalne są istotne róŝnice pomiędzy obszarami zurbanizowanymi a wiejskimi. Nie chodzi tu o róŝnice krajobrazowe, lecz te o podłoŝu jakościowym, niewidoczne na pierwszy rzut oka styl i poziom Ŝycia, mentalność, dostęp do osiągnięć współczesnej cywilizacji. 1 Szereg działań podejmowanych na szczeblu administracji centralnej i terenowej skierowanych jest na niwelowanie tych dysproporcji, jednak to nie wystarczy. Potrzebne jest zaangaŝowanie przede wszystkim osób, które mieszkają na terenach wiejskich potrzeba aktywizacji społeczności wiejskiej, pobudzenia jej,,uśpionego potencjału społecznego poprzez szereg róŝnego typu przedsięwzięć. Społeczność wiejska Ŝyje we wspólnocie. Jest ona definiowana jako grupa społeczna zajmująca określone terytorium, która obejmuje całokształt lub co najmniej większość stosunków społecznych, w które są uwikłani jej członkowie. Przy czym jednostka bardzo często nie ma moŝliwości wyboru wspólnoty, bądź wybór ten jest znacznie ograniczony. 2 W wyniku czego działania obywatelskie na wsi są znacznie słabsze w porównaniu z inicjatywami społeczności miejskich. 3 Przejawów aktywności społeczności wiejskich moŝemy doszukiwać się w tworzeniu przez nich róŝnego typu organizacji społecznych, czy podejmowaniu działań o charakterze przedsiębiorczym. Oficjalne dane odnośnie przejawów aktywności społeczności wiejskiej nie są kompletne i nie moŝna ich traktować, jako zupełnych i w pełni rzetelnych. Taki stan rzeczy wynika z następujących przyczyn: 4 większość inicjatyw wiejskich nie trafia do oficjalnych rejestrów funkcjonują w szarej strefie pomiędzy sferą oficjalną a nieformalną; część najwaŝniejszych instytucji społecznych wsi funkcjonuje niekiedy,,pod egidą innych organizacji; niektóre organizacje powstają wokół Kościoła katolickiego i mając nieformalny 1 T. Kaźmierczak,. M. Rymsza, Strategia Interwencji Partnerskiej, czyli jak pobudzać procesy oddolnego rozwoju społeczności wiejskiej, Instytut Spraw Publicznych, s. 1 2 R. Kamiński, Aktywność społeczności wiejskich. Lokalne inicjatywy organizacji pozarządowych.,instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2008, s R. Kamiński, Aktywność społeczności..., s. 9 4 J. Herbst, Inny trzeci sektor. Organizacje pozarządowe na terenach wiejskich. [w:] M. Halamska, Wiejskie organizacje pozarządowe., Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2008, s. 36

3 charakter są ściśle mu podporządkowane; statystyki REGON-u nie obejmują: stowarzyszeń zwykłych, organizacji i inicjatyw związanych z jednostkami organizacyjnymi Kościoła katolickiego, komitetów społecznych, organizacji komunalnych ( spółki wodne, związki wałowe, wspólnoty gruntowe i leśne) oraz zrzeszenia nieformalne; polskie prawodawstwo nie narzuca organizacjom, które kończą działalność obowiązku wyrejestrowania się. Istnienie organizacji na terenach wiejskich jest sprawą szczególnie trudną do ustalenia równieŝ z uwagi na fakt braku granicy między kontaktami towarzyskosąsiedzkimi a działalnością organizacyjną, 5 jak równieŝ i specyficznymi cechami charakteryzującymi wiejski sektor non profit w porównaniu z analogicznym środowiskiem miejskim, a wśród nich wymienimy: 6 w znacznie większym stopniu występuje na pograniczu oficjalnie działających instytucji a sferą działań nieformalnych, opierających się na relacjach bezpośrednich; oddaje w szczególny sposób istotę środowiska wiejskiego oraz jego problemy, co determinuje specyficzny styl działania, nieprzystający do,,klasycznych organizacji non profit; trudno jest dokonać wyraźnego rozróŝnienia pomiędzy organizacjami społecznymi a innymi podmiotami o charakterze pozarządowym. Tworzenie organizacji wśród społeczności wiejskiej było moŝliwe dopiero po zniesieniu pańszczyzny, czyli gdy zagwarantowano niezaleŝność osobistą i własność ziemi. Konieczne było równieŝ uznanie przez państwa zaborcze zasadności społecznych organizacji, pojawienie się działaczy oraz rozbudzenie zainteresowania wśród rolników. 7 W połowie XIX wieku powstały głównie na terenie zaboru pruskiego pierwsze kółka rolnicze, które na celu miały wspólne uŝytkowanie maszyn i obronę interesów rolników. 5 J. Kurczewski, Lokalne społeczeństwa obywatelskie. [w:] J. Kurczewski, Lokalne społeczności obywatelskie., Warszawa 2003, s J. Herbst, Inny trzeci sektor. Organizacje..., s I. Bukraba-Rylska, Przedsiębiorczość społeczna w Polsce dwudziestolecia międzywojennego-przykłady., [w:]red. T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008, s. 152

4 Powstały takŝe instytucje poŝyczkowe tzw. kasy, instytucje ubezpieczeń wzajemnych oraz spółdzielnie handlowe, nazywane,,rolniki, na przykład w Hrubieszowie w 1816 r. Stanisław Staszic załoŝył Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze dla Ratowania się Wspólnie w Nieszczęściu. Z kolei pierwsze kółko rolnicze powstało w 1862 r. w Piasecznie, a w tym samym mniej więcej czasie zaczęły się tworzyć spółdzielnie oszczędnościowo-poŝyczkowe w Wielkopolsce, a później w Galicji tzw. kasy Stefczyka. 8 Kółka rolnicze Kółko rolnicze jest dobrowolną, niezaleŝną i samorządną, społeczno-zawodową organizacją rolników indywidualnych, reprezentującą całokształt ich interesów zawodowych i społecznych, a terenem działalności kółka rolniczego moŝe być jedna bądź więcej sąsiadujących ze sobą wsi lub takŝe miasto. 9 W roku 1989 mieliśmy jeszcze kółek rolniczych, a juŝ w roku 2007 według rejestru Krajowego Związku Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych zaledwie , natomiast w KRS-ie zarejestrowanych było tylko Jedno kółko rolnicze przypada na około 15 miejscowości wiejskich, a Gminne Związki Rolników Kółek i Organizacji Rolniczych spotkać moŝna średni co w dziesiątej gminie wiejskiej lub miejsko-wiejskiej. 10 Koła gospodyń wiejskich Według art. 22 Ustawy o społeczno-zawodowych organizacjach rolników z 1982 r. koło gospodyń wiejskich przede wszystkim broni praw, reprezentuje interesy i działania na rzecz poprawy sytuacji społeczno-zawodowej kobiet z obszarów wiejskich oraz ich rodzin, a przy tym działa jako wyodrębniona jednostka organizacyjna kółka rolniczego i ma swoją reprezentację we wszystkich jego statutowych organach. Działa w oparciu o uchwalony przez siebie regulamin, określający cele i zadania koła, uprawnienia i obowiązki członków, formy i środki działania, tryb podejmowania uchwał przez organy koła oraz uprawnienia i obowiązki tychŝe organów. Ponadto na mocy regulaminu w działalności koła mogą uczestniczyć kobiety, które nie są członkami kółka rolniczego, lecz poprzez charakter swej pracy są związane ze środowiskiem wiejskim. Ustawa ponadto 8 R. Kamiński, Aktywność społeczności..., s Art.15, Ustawa z dnia 8 października 1982 r. o społeczno-zawodowych organizacjach rolników, Dz.U nr 32 poz R. Kamiński, Aktywność społeczności..., s. 33

5 przewiduje, Ŝe we wsiach, w których nie działają kółka rolnicze mogą być zakładane samodzielne koła gospodyń wiejskich, działające w oparciu o regulamin zarejestrowany w wojewódzkim związku rolników, kółek oraz organizacji rolniczych. 11 Pod koniec lat 80-tych XX wieku istniało ponad kół gospodyń wiejskich, które zrzeszały blisko 1,1 mln członkiń i obejmowały swym zasięgiem obszar około 86% kraju. W latach liczebność kół spadła drastycznie o 4, 2 tysiące (około o 250 tys. kobiet). Zaś w 2002 r. według danych zaczerpniętych z raportu Fundacji na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa było ich i obejmowały 65% wsi w kraju. 12 Ochotnicze straŝe poŝarne Ochotnicze straŝe poŝarne są bardzo licznymi podmiotami na wsi wynika to z bogatej tradycji w tym zakresie, jak równieŝ z faktu iŝ stanowią element systemu ochrony przeciwpoŝarowej kraju. Raport Związku Ochotniczych StraŜy PoŜarnych Rzeczpospolitej Polskiej zawiera informacje, ze w 2007 r. wiązek zrzeszał ochotniczych straŝy poŝarnych, w tym członków, z czego czynnych. Przy OSP działa m.in.: kobiecych druŝyn poŝarniczych ( członkiń ), młodzieŝowych druŝyn poŝarniczych ( dziewcząt i chłopaków ). Ponadto związek posiada terenowe jednostki organizacyjne z czego: oddziały gminne, 339 oddziałów powiatowych oraz 16 wojewódzkich. 13 Pozostałe większe organizacje pozarządowe działające na terenach wiejskich to: 14 ludowe zespoły sportowe (w 1991 r. było ich około 8 443); regionalne towarzystwa kultury ( 229, które zrzeszały osób); Stowarzyszenie Twórców Ludowych (w 2001 r. liczyło twórców i rękodzielników ludowych); wiejskie zespoły artystyczne (4 396 pod koniec lat 90-tych XX w.); kluby zainteresowań (1 374 ); kluby na wsi ( członków ). 11 Art. 22, Ustawa z dnia 8 października 1982 r. o społeczno-zawodowych organizacjach rolników, Dz.U nr 32 poz R. Kamiński, Aktywność społeczności..., s R. Kamiński, Aktywność społeczności..., s R. Kamiński, Aktywność społeczności..., s. 39

6 Aktywność społeczności wiejskich zaleŝy w głównej mierze od jej potencjału. Przez pojęcie potencjału społeczności, najogólniej rozumie się czynnik dzięki któremu dana społeczność,,działa. Powstaje on w wyniku wzajemnych zaleŝności zachodzących pomiędzy kapitałem ludzkim, zasobami organizacji, a kapitałem społecznym, które to istnieją w danej społeczności lokalnej i które mogą być wykorzystane do rozwiązania wspólnych problemów, poprawy lub utrzymania dobrobytu danej społeczności lokalnej. MoŜe być on realizowany poprzez nieformalne procesy społeczne w ramach zorganizowanych działań jednostek, organizacji i sieci społecznych istniejących wśród nich i między nimi, a takŝe w większych systemach, wewnątrz których znajduje się dana społeczność lokalna. 15 Jak juŝ wcześniej zostało wspomniane aktywność społeczności wiejskich moŝe być rozumiana bardzo szeroko. MoŜe przejawiać się w tworzeniu organizacji non profit, podejmowaniu róŝnego rodzaju inicjatyw lokalnych, jak równieŝ jej przejawów moŝemy się doszukiwać w przedsiębiorczości społecznej mieszkańców wsi. Przedsiębiorczość na wsi moŝe rozwijać się w dwóch kierunkach: Działalność pozarolnicza związana bezpośrednio z rolnictwem: zaopatrzenie w materiały i środki produkcji oraz maszyny i urządzenia; usługi produkcyjne (remontowo-budowlane, mechanizacyjne, transportowe); dystrybucja produktów rolniczych; przetwórstwo produktów rolniczych (młyny, piekarnie, mieszalnie pasz, ubojnie, masarnie, mleczarnie); agroturystyka; 2. Działalność pozarolnicza nie związana bezpośrednio z rolnictwem: turystyka wiejska; gospodarka leśna; pielęgnacja krajobrazu i ochrona środowiska; 15 Zmiana w społeczności lokalnej. Szkice o kapitale społecznym w praktyce społecznej i nie tylko., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, s B. Roszkowska-Mądra, Rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich kierunki i moŝliwości., [w:]g. Michalczuk, I. Przychocka, J. Sikorski, Czynniki wspierające rozwój MSP w Polsce., Białystok 2008, s. 253

7 rzemiosło i rękodzieło; jeździectwo i hipoterapia; produkcja i wszelkie działania roŝnego typu mieszkańców wsi nie związane z rolnictwem. A faktem, który moŝe potwierdzać działania o charakterze przedsiębiorczym moŝe być poniŝsza tabela zawierająca wykaz zarejestrowanych podmiotów gospodarczych na obszarach wiejskich, jak równieŝ statystyka prezentująca ilość spółdzielni rolniczych w poszczególnych województwach w kraju. TABELA 1 Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych na obszarach wiejskich w 2006 r. w Polsce wg województw. Województwo Ogółem liczba podmiotów gospodarczych Sektor prywatny Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą Łódzkie Mazowieckie Małopolskie Śląskie Lubelskie Podkarpackie Podlaskie Świętokrzyskie Lubuskie Wielkopolskie Zachodniopomorkskie Dolnośląskie Opolskie Kujawsko-pomorskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie Polska Źródło: B. Roszkowska-Mądra, Rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich kierunki i moŝliwości., [w:]g. Michalczuk, I. Przychocka, J. Sikorski, Czynniki wspierające rozwój MSP w Polsce., Białystok 2008, s. 255

8 Spółdzielnie rolnicze traktuje się jako podmiot zrzeszający zarówno spółdzielnie produkcyjne (Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne, spółdzielnie pszczelarskie, mleczarskie), jak i róŝnego typu wiejskie spółdzielnie usługowe i ich uŝytkowników, a takŝe związki i zrzeszenia spółdzielcze, takie jak Samopomoc Chłopska czy kółka rolnicze. Obok instytucji samorządu gospodarczego i Ochotniczych StraŜy PoŜarnych naleŝą do najwaŝniejszych instytucji społecznych polskiej wsi. 17 Ich liczebność prezentują poniŝsze rysunki. Spółdzielnie rolnicze w Polsce wg województw w 2006 r. RYSUNEK 1 Źródło: J. Herbst, Geografia polskiej ekonomii społecznej., Stowarzyszenie Klon/Jawor, s J. Herbst, Geografia polskiej ekonomii społecznej., Stowarzyszenie Klon/Jawor, s. 16

9 Spółdzielnie rolnicze w Polsce wg województw w 2006 r. per capita RYSUNEK 2 Źródło: J. Herbst, Geografia polskiej ekonomii społecznej., Stowarzyszenie Klon/Jawor, s. 16 Przykłady aktywności społeczeństw wiejskich 1. Droga Anieliny-Łodzia 18 Anieliny i Łodzia to sąsiadujące ze sobą sołectwa z gminy Sadki, które w 2002 r. przystąpiły do nakielskiego programu odnowy wsi. W jego ramach sformułowano misję, która brzmi następująco: Mieszkańcy Anielin i Łodzi będą otwarci, aktywni, twórczy i samodzielni w podejmowaniu inicjatyw na rzecz rozwoju swoich wsi. Głównym celem podjętej inicjatywy była budowa drogi przez wsie, a inne to: inicjatywy na rzecz edukacji, sportu i rekreacji, utrzymanie ciągłości pełnej, sześcioklasowej szkoły podstawowej, podnoszenie bezpieczeństwa dzieci rolników podczas prac polowych, podnoszenie kwalifikacji rolników, tworzenie zaplecza socjalnego dla najuboŝszych mieszkańców wsi, rozwój kultury na wsi poprzez uczestnictwo w niej, poprawa estetyki wsi. Społeczność wiejska konsekwentnie realizowała postawione cele. w 2002 r. powstało Wiejskie Eco-Centrum Sportu i Rekreacji, które obejmowało: ogródek jordanowski, krąg ogniskowy, boisko trawiaste do minipiłki noŝnej, utwardzone boisko do koszykówki i siatkówki oraz w ramach tego przedsięwzięcia 18 R. Kamiński, Aktywność społeczności..., s

10 zasadzono Ŝywopłot, krzewy ozdobne, oświetlono teren i zakupiono sprzęt nagłośniający. w 2003 r. po podjęciu przez Radę Gminy Sadki decyzji o likwidacji szkoły podstawowej w Anielinach, powołano Niepubliczną Szkołę Podstawową Stowarzyszenia śakus w Anielinach. powiększono boisko do gry w koszykówkę; wybudowano zadaszoną altanę; wytyczono i zagospodarowano leśną ścieŝkę przyrodniczo-rekreacyjną; uruchomiono klub zdrowia i urody,,baobab ; powstała świetlica środowiskowa śakus oraz Ośrodek Pomocy Rodzinie,,Przystań ; w 2005 r. powstał hotelik za grosik,,ekolaba ; organizowano liczne imprezy środowiskowe, festyny i majówki dla dzieci, młodzieŝy i dorosłych, półkolonie letnie i zimowe, wyjazdy na basen, do teatru; prowadzono szkolenia z zakresu rachunkowości dla rolników, przedsiębiorczości, obsługi komputera, kursów języka niemieckiego oraz zajęcia z aerobiku. 2. Z Edukacją w Przyszłość w Korzeczniku 19 W 2002 r. powstało Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Integracji Środowiska Lokalnego Z Edukacja w Przyszłość, którego priorytetowym celem były działania mające za zadanie podnoszenie poziomu edukacji dzieci, młodzieŝy i osób dorosłych, a takŝe upowszechnianie wiedzy o regionie, pielęgnowanie tradycji regionalnych oraz rozwój idei przedsiębiorczości wśród okolicznych mieszkańców. Aktywność społeczności Korzecznika oraz okolicznych miejscowości przejawiała się w następujących działaniach: w 2004 r. w miejsce zlikwidowanej szkoły samorządowej utworzono społeczną szkołę podstawową z klasami I-VI i oddziałem przedszkolnym; w 2005 r. utworzono Przedszkole Niepubliczne dla dzieci trzy-, pięcioletnich; powołano Centrum Kształcenia Ustawicznego w Korzeczniku, które prowadzi zajęcia w ramach zaocznych szkół średnich ( Liceum Ogólnokształcącego 19 R. Kamiński, Aktywność społeczności..., s

11 i Technikum Rolniczego); prowadzone były liczne zajęcia dodatkowe dla dzieci i młodzieŝy wycieczki, zajęcia komputerowe, plastyczne, sportowe, teatrzyki, kolonie letnie; w okresie wakacyjnym w latach w Korzeczniku przebywali wolontariusze z róŝnych państw świata w ramach realizacji projektu międzynarodowego, którzy przybliŝali całej społeczności lokalnej kulturę własnych narodów oraz prowadzili konwersacje w języku angielskim. 3. Inicjatywy obywatelskie na wsi podjęte w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej 20 Muzułmańska Gmina Wyznaniowa w Kruszynianach Wieś Kruszyniany to jeden z dwóch głównych ośrodków islamu w Polsce. Niemal cała zabudowa wsi ma wyjątkowa wartość zabytkową - znajduje się tu meczet z drugiej połowy XVIII w., cmentarz muzułmański, na którym najstarszy nagrobek pochodzi z 1774 r.. W centrum wsi znajduje się gospodarstwo agroturystyczne,,tatarska Jurta, gdzie moŝna spróbować tradycyjnych tatarskich potraw. Dzięki środkom z Europejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej otworzono dwie jurty o drewnianej konstrukcji, pokryte płótnem i w pełni wyposaŝone. Kościół w Chruszczobrodzie Stowarzyszenie Rozwoju Wsi Chruszczobród pozyskało środki na wykonanie instalacji antywłamaniowej i przeciwpoŝarowej w zabytkowym kościele, w którym znajdują się cenne zbiory sakralne, liczące nawet 550 lat. Ochotnicza StraŜ PoŜarna w Rogowie OSP w Rogowie otrzymała pozyskała środki na zakup sprzętu niezbędnego do przeprowadzania szkoleń dla młodzieŝy z zakresu pierwszej pomocy, które miały na celu nauczenie prawidłowego postępowania w sytuacjach zagraŝających Ŝyciu i zdrowiu człowieka. 20 M. Kłodziński, Wspieranie inicjatyw obywatelskich Program Fundacji Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej., [w:] M. Halamska, Wiejskie organizacje pozarządowe., Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2008, s

12 Remont kapliczek w Grodzisku Dolnym Stowarzyszenie,,Ziemia Grodziska pozyskało środki na remont pięciu przydroŝnych kapliczek. Większą część prac remontowych wykonali mieszkańcy wsi, na terenie których znajdowały się kapliczki. Wiejskie Centrum Edukacji w Kamionce Wiejskie centrum Edukacji powstało w ramach inicjatywy Garncarska Wioska, ma słuŝyć popularyzacji działalności produkcyjnej i usługowej opartej na starych zawodach rzemieślniczych, tradycyjnych technologiach, regionalnych zwyczajach. W ramach tej inicjatywy zakupiona została zabytkowa kuźnia mazurska, prowadzone są warsztaty garncarskie, szycia regionalnych strojów, wykonywania witraŝy. Gabinet rehabilitacyjny w Łupiance Rada Rodziców przy szkole podstawowej w Łupiance Starej, pozyskała środki na zakup sprzętu rehabilitacyjnego, dzięki czemu w szkole mógł powstać gabinet rehabilitacyjny, gdyŝ najbliŝszy gabinet gimnastyki korekcyjnej dla dzieci był oddalony o ponad 30 km. W ten sposób uczniowie, którym niezbędna jest gimnastyka korekcyjna, mogą być poddawani stałym zabiegom na miejscu.

13 Bibliografia: 1. Halamska M., Wiejskie organizacje pozarządowe., Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa Herbst J., Geografia polskiej ekonomii społecznej., Stowarzyszenie Klon/Jawor, 3. Kamiński R., Aktywność społeczności wiejskich. Lokalne inicjatywy społeczności wiejskich., Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiego, Warszawa Kaźmierczak T., Rymsza M., Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa Kaźmierczak T., Rymsza M., Strategia Interwencji Partnerskiej, czyli jak pobudzać procesy oddolnego rozwoju społeczności wiejskiej, Instytut Spraw Publicznych, 6. Kurczewski J., Lokalne społeczności obywatelskie., Warszawa Michalczuk G.., Przychocka I., Sikorski J., Czynniki wspierające rozwój MSP w Polsce., Białystok Zmiana w społeczności lokalnej. Szkice o kapitale społecznym w praktyce społecznej i nie tylko., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007