Dynamika przyrostu plonu suchej masy i azotu ogólnego u traw

Transkrypt

1 ¹karstwo w Polsce (Grassland Science in Poland), 15, Copyright by Polish Grassland Society, Poznañ, 2012 PL ISSN ISBN Dynamika przyrostu plonu suchej masy i azotu ogólnego u traw J. SZKUTNIK,P.KACORZYK, M.KASPERCZYK, J.MAJCHER- OŒ Zak³ad ¹karstwa, Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Ko³³¹taja w Krakowie The rate of dry matter yield increase and total nitrogen in the grass Abstract. The experiments was conducted in in the mountain area. The rate of dry matter yield increase and total nitrogen was assessed in four grasses: Festuca pratensis, Dactylis glomerata, Phleum pratense, Lolium perenne. The evaluation of growth dynamics of dry matter and nitrogen accumulation in the year of sowing was made in four periods:i 31days after emergence of grasses, II at harvest time, III 21 days after first cut, IV 51 days later. In the second year of the experiment growth was assessed four times, every 2 weeks from the beginning of vegetation. Results of investigations shows that pace growth of dry matter yield was lower than accumulation pace of total nitrogen. Key words:growth dynamic, dry matters yield, nitorgen, forage grass 1. Wstêp Wzrost roœlin zwi¹zany jest z pobieraniem sk³adników pokarmowych, ich przetwarzaniem oraz akumulacj¹. Z badañ KASPERCZYKA (1996) nad kupkówk¹ pospolit¹ wynika, e w poszczególnych fazach fenologicznych wystêpuj¹ ró nice w dynamice pobierania i akumulacji sk³adników mineralnych zw³aszcza azotu, a przyrostem plonu masy roœlinnej. Ponadto tempo kumulacji tych sk³adników w pocz¹tkowych fazach wegetacji roœlin jest wiêksze (KSIÊ AK, 2007). Wp³yw czynników zewnêtrznych na wzrost i rozwój oraz pobieranie azotu w poszczególnych fazach rozwojowych ró nych gatunków traw wci¹ jest ma³o poznany. W zwi¹zku z powy szym celem niniejszych badañ by³o okreœlenie dynamiki przyrostu suchej masy i akumulacji azotu ogólnego u traw, poniewa ma to prze³o enie na wartoœæ paszow¹ runi poszczególnych gatunków i wykorzystanie azotu na przyrost plonu suchej masy w poszczególnych fazach rozwojowych. 2. Materia³ i metody Badania przeprowadzono na trawach wa niejszych z punktu widzenia paszowego wykorzystania. Oceniano cztery nastêpuj¹ce gatunki: kostrzewê ³¹kow¹ (Festuca pra-

2 178 J. Szkutnik, P. Kacorzyk, M. Kasperczyk, J. Majcher- oœ tensis Huds.) odmianê Skrzeszowicka, kupkówkê pospolit¹ (Dactylis glomerata L.) odmianê Bara, tymotkê ³¹kow¹ (Phleum pratense L.) odmianê Skrzeszowicka oraz ycicê trwa³¹ (Lolium perenne L.) odmianê Arka. Badania realizowano w latach na polu doœwiadczalnym gospodarstwa nale ¹cego do Zespo³u Szkó³ Rolniczych w Nowosielcach. Doœwiadczenie za³o ono metod¹ bloków losowanych w trzech powtórzeniach. Wielkoœæ poletka wynosi³a 1,5 m 2. Zlokalizowano je na glebie typu mada. W³aœciwoœci chemiczne gleby przedstawia³y siê nastêpuj¹co: ph KCl 7,10, N ogólny 0,20%, materia organiczna 3,15%, przyswajalne: P 133,8; K 263,0; Mg 109,0 mg kg 1 gleby. Warunki atmosferyczne w poszczególnych latach badañ, na tle których przebiega³ wzrost i rozwój roœlin przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1 Œrednia miesiêczna temperatura powietrza i suma opadów atmosferycznych w trakcie okresu wegetacyjnego roœlin w poszczególnych latach badañ Table 1. Average monthly air temperature and amount of precipitation under plants vegetation season in particular years of research Miesi¹c Month Temperatura powietrza ( C) Air temperature ( C) Rok Year Opady (mm) Precipitations (mm) Rok Year III 1,9 3,5 75,5 24,0 IV 10,3 9,0 17,6 31,6 V 12,8 13,5 119,6 227,1 VI 15,5 17,1 138,5 222,4 VII 19,4 20,0 99,0 126,7 VIII 18,1 18,6 68,5 139,5 IX 9,1 12,5 57,3 165,0 Nasiona traw wysiano 29 kwietnia 2009 roku wed³ug nastêpuj¹cych norm wysiewu: kostrzewa ³¹kowa 40 kg ha 1, kupkówka pospolita 20 kg ha 1, tymotka ³¹kowa 15 kg ha 1, ycica trwa³a 30 kg ha 1. Jednorazowo wiosn¹ stosowano nastêpuj¹ce nawo enie: fosfor 20 kg ha 1 w formie superfosfatu, potas 60 kg ha 1 w formie soli potasowej. Azot stosowano w I roku badañ w postaci saletry amonowej w dwóch dawkach: r. 60 kg N ha 1 pod I odrost i r. 40 kg N ha 1 pod odrost II. W drugim roku fosfor, potas i azot w dawce 60 kg ha 1 zastosowano r. Ocenê dynamiki przyrostu suchej masy i akumulacji azotu ogólnego w roku siewu dokonano w 4 terminach:i 30dnipowschodach traw, II 44 dni od wschodów, w czasie zbioru pierwszego odrostu, III 17 dni po zebraniu I odrostu, IV 51 dni po zbiorze pierwszego odrostu. W drugim roku trwania doœwiadczenia dynamikê oceniano czterokrotnie, co 2 tygodnie od ruszenia wegetacji. W pobranym materiale roœlinnym okreœlono zawartoœæ suchej masy metod¹ suszarkow¹ w 105 C i azotu ogólnego metod¹ Kjeldahla. Uzyskane wyniki zawartoœci azotu w materiale roœlinnym by³y podstaw¹ obliczenia plonu azotu w poszczególnych odrostach. PT, ¹karstwo w Polsce, 15, 2012

3 Dynamika przyrostu plonu suchej masy i azotu ogólnego u traw 179 Tempo przyrostu suchej masy przez roœliny wyra ono w t ha 1 (tab. 2, 3), a azotu ogólnego w kg ha 1 (tab. 3, 4). 3. Wyniki 3.1. Plon suchej masy Spoœród badanych gatunków kupkówka pospolita oraz tymotka ³¹kowa zaczê³y kie³kowaæ po 19 dniach od wysiewu, a dwa kolejne gatunki trzy dni póÿniej. Po up³ywie miesi¹ca od wschodów najwy szym plonowaniem cechowa³a siê ycica trwa³a i tymotka ³¹kowa (tab. 2). Plon suchej masy tych traw w powy szym okresie stanowi³ odpowiednio 74% i 71% plonu I odrostu. Kupkówka pospolita zgromadzi³a 62% a kostrzewa ³¹kowa 58%. W czasie tej oceny œrednie dobowe przyrosty wynios³y: 61 kg u kostrzewy ³¹kowej, 67 kg u kupkówki pospolitej, 75 kg u tymotki ³¹kowej i 88 kg ha 1 u ycicy trwa³ej. Po up³ywie 2 tygodni od pierwszej oceny najwiêkszy przyrost plonu wyst¹pi³ u kostrzewy ³¹kowej 1,28 t, nastêpnie u kupkówki pospolitej 1,20 t, a u ycicy trwa³ej i tymotki ³¹kowej wyniós³ 0,92 t ha 1. Najwiêksze dobowe przyrosty plonów wyst¹pi³y u kostrzewy ³¹kowej 91 kg, nastêpnie u kupkówki pospolitej 85 kg i 66 kg u tymotki ³¹kowej i ycicy trwa³ej. Najwy szy plon suchej masy z I pokosem dostarczy³a ycica trwa³a 3,56 t ha 1. Pozosta³e gatunki plonowa³y na poziomie 3,1 3,2 t ha 1. Gatunek Species Tabela 2. Dynamika przyrostu plonu suchej masy w roku siewu Table 2. Rate of dry matter yield increase in the first year of sowing Liczba dni od wschodów The amount of days from germination 30 Faza krzewienia roœlin Phase of plants tillering (t ha 1 ) 44 Odrost I Cut I (t ha 1 ) Liczba dni od zbioru I odrostu The amount of days from I cut 17 Faza krzewienia roœlin Phase of plants tillering (t ha 1 ) 51 Odrost II Cut II (t ha 1 ) Festuca pratensis 1,84 3,12 1,96 4,32 Dactylis glomerata 2,00 3,20 2,92 5,60 Phleum pratense 2,24 3,16 2,08 4,40 Lolium perenne 2,64 3,56 2,84 5,48 NIR LSD (p = 0,05) 0,17 0,25 0,19 0,29 Po up³ywie 17 dni od zbioru I odrostu najwiêkszych plonów suchej masy dostarczy³y kupkówka pospolita i ycica trwa³a. Stanowi³ on po 52% ca³kowitego plonu II odrostu. Tymotka ³¹kowa zgromadzi³a 47%, a kostrzewa ³¹kowa 45%. W tym okresie dobowy przyrosty suchej masy u kupkówki pospolitej by³ ponad 2-krotnie wiêkszy w odniesieniu do pierwszej oceny i ponad pó³tora razy wiêkszy u pozosta³ych traw. PT, Grassland Science in Poland, 15, 2012

4 180 J. Szkutnik, P. Kacorzyk, M. Kasperczyk, J. Majcher- oœ Po 34 dniach od trzeciej oceny plony suchej masy wzros³y dwukrotnie, natomiast dobowe przyrosty plonu suchej masy mieœci³y siê w granicach od 68 kg u tymotki ³¹kowej do 78 kg u kupkówki pospolitej. Najwy szych plonów suchej masy w II odroœcie dostarczy³a kupkówka pospolita 5,60 t ha 1 nieznacznie s³abiej plonowa³a ycica trwa³a. Plon tymotki ³¹kowej i kostrzewy ³¹kowej by³ ni szy od plonu kupkówki o oko³o 1,2tha 1. W drugim roku badania, dwa tygodnie od ruszenia wegetacji traw najwiêkszy plon suchej masy dostarczy³a kostrzewa ³¹kowa 0,96 t ha 1, najmniejszy zaœ ycica trwa³a 0,52 t ha 1 (tab. 3). Plon ten w odniesieniu do plonu I odrostu wyra onego jako 100%, wyniós³ 9% u ycicy trwa³ej, 10% u kupkówki pospolitej i tymotki ³¹kowej oraz 13% u kostrzewy ³¹kowej. W trakcie tych 2 tygodni od ruszenia wegetacji, najwiêksze œrednie dobowe przyrosty plonu suchej masy wyst¹pi³y u kostrzewy ³¹kowej 69 kg, nastêpnie u kupkówki pospolitej 52 kg, tymotki ³¹kowej 47 kg i ycicy trwa³ej 37 kg ha 1. W czasie nastêpnych 2 tygodni przyrost plonu suchej masy analizowanych traw w stosunku do fazy poprzedniej zwiêkszy³y siê ponad 3-krotnie u kostrzewy ³¹kowej, u tymotki ³¹kowej i ycicy trwa³ej ponad 3,5-krotnie i prawie 4,5-krotnie u kupkówki pospolitej. Po up³ywnie kolejnych 14 dni, odnotowano najwiêksze przyrosty suchej masy. U kupkówki pospolitej i kostrzewy ³¹kowej by³y wiêksze o ponad 3 tony, a u tymotki ³¹kowej i ycicy trwa³ej o ponad 4 tony. Œrednie dobowe przyrosty wynosi³y 221 kg u kostrzewy ³¹kowej, 243 kg u kupkówki pospolitej, 300 kg u ycicy trwa³ej i 302 kg ha 1 u tymotki ³¹kowej. Tabela 3. Dynamika przyrostu plonu runi w drugim roku u ytkowania Table 3. Rate of dry matter yield increase in second years of vegetation Gatunek Species Liczba dni od ruszenia wegetacji/faza rozwojowa roœlin The amount of days from the beginning of vegetation/phase of plants growth 14 Krzewienie Tillering 28 Strzelanie w ŸdŸb³o Stalk shooting 42 K³oszenie Earing 56 Pocz¹tek kwitnienia Beginning of flowering Sucha masa Dry matter (t ha 1 ) Festuca pratensis 0,96 3,10 6,20 7,52 Dactylis glomerata 0,73 3,20 6,60 8,73 Phleum pratense 0,66 2,27 6,50 7,16 Lolium perenne 0,52 1,92 6,12 7,92 NIR LSD (p=0,05) 0,17 0,13 0,22 0,15 Podczas ostatnich 2 tygodni przed zbiorem I odrostu, przyrosty plonów wyraÿnie siê zmniejszy³y w porównaniu do poprzednich okresów. U kostrzewy ³¹kowej przyrost ten wyniós³ 18%, a u pozosta³ych ok. 23%. W odniesieniu do poprzedniej fazy dobowe przyrosty plonu by³y równie mniejsze. Wynios³y one 47 kg u tymotki ³¹kowej, 94 kg u kostrzewy ³¹kowej, 129 kg u ycicy trwa³ej i 152 kg ha 1 u kupkówki pospolitej. PT, ¹karstwo w Polsce, 15, 2012

5 Dynamika przyrostu plonu suchej masy i azotu ogólnego u traw Tempo gromadzenia azotu ogólnego W pierwszym okresie po wysiewie traw kostrzewa ³¹kowa zgromadzi³a najmniej azotu ogólnego wzglêdem jego zbioru w I odroœcie, pozosta³e gatunki zgromadzi³y o oko³o 14% wiêcej tego sk³adnika (tab. 4). Ca³kowity plon azotu ogólnego zebranego z I odrostem mieœci³ siê w przedziale od 82 do 100 kg ha 1. Po up³ywie 17 dni od zbioru I pokosu najszybciej gromadzi³a azot ycica stanowi³ on 92% zbioru II odrostu. Najwolniej zaœ kupkówka pospolita o 39% mniej w stosunku do ycicy. Najwiêcej azotu w czasie ca³ego II odrostu zgromadzi³a kupkówka pospolita i ycica trwa³a, œrednio o 46% mniej tego sk³adnika zgromadzi³y tymotka ³¹kowa i kostrzewa ³¹kowa. Tabela 4. Dynamika przyrostu azotu ogólnego u traw w roku siewu w liczbach wzglêdnych Table 4. Rate of total nitrogen accumulation in grasses in the first year of sowing in relative quantity Gatunek Species Liczba dni od wschodów The amount of days from germination 30 Faza krzewienia roœlin Phase of plants tillering (kg ha 1 ) 44 Odrost I Cut I (kg ha 1 ) Liczba dni od zbioru I odrostu The amount of days from I cut 17 Faza krzewienia roœlin Phase of plants tillering (kg ha 1 ) 51 Odros II Cut II (kg ha 1 ) Festuca pratensis Dactylis glomerata Phleum pratense Lolium perenne W kolejnym roku badañ po up³ywie 14 dni od ruszenia wegetacji najwiêcej azotu ogólnego zgromadzi³a kostrzewa ³¹kowa 46 kg ha 1, najmniej azotu zakumulowa³a zaœ ycica trwa³a, prawie o po³owê mniej od kupkówki. Niewiele wiêcej azotu zgromadzi³a tymotka ³¹kowa. Kupkówka pospolita zakumulowa³a 38 kg ha 1 tego sk³adnika (tab. 5). W przeci¹gu nastêpnych 14 dni iloœæ zebranego azotu ogólnego w stosunku do poprzedniej oceny zwiêkszy³a siê dwukrotnie u kostrzewy ³¹kowej i prawie trzykrotnie u pozosta³ych gatunków. W trzecim okresie badañ (42 dni od ruszenia wegetacji) iloœæ azotu ogólnego w odniesieniu do poprzedniej fazy wzros³a u kostrzewy ³¹kowej o 48%, kupkówki pospolitej 53%, tymotki ³¹kowej 57% i a o 91% u ycicy trwa³ej. Podczas ostatniej oceny przyrosty analizowanego sk³adnika nie by³y ju takie znacz¹ce jak poprzednio. Wzrost ten wyniós³ od 5% u kostrzewy ³¹kowej do 13% u kupkówki pospolitej. W czasie tej oceny najwiêcej azotu dostarczy³a kupkówka pospolita 172 kg ha 1. Tymotka ³¹kowa zgromadzi³a najmniej tego sk³adnika o ok. 23% mniej ni kupkówka. Termin zbioru znacznie wp³yn¹³ na uzyskany plon suchej masy i azotu ogólnego co równie potwierdza w swoich badaniach JANUKOWICZ i WSP. (1991). PT, Grassland Science in Poland, 15, 2012

6 182 J. Szkutnik, P. Kacorzyk, M. Kasperczyk, J. Majcher- oœ Tabela 5. Dynamika gromadzenia azotu ogólnego u traw w drugim roku wegetacji Table 5. Rate of total nitrogen accumulation in grasses in the second year of vegetation Gatunek Species Liczba dni od ruszenia wegetacji/faza rozwojowa roœlin The amount of days from the beginning of vegetation/phase of plants growth 14 Krzewienie Tillering 28 Strzelanie w ŸdŸb³o Stalk shooting 42 K³oszenie Earing 56 Pocz¹tek kwitnienia Beginning of flowering Azot ogólny Total nitrogen (kg ha 1 ) Festuca pratensis Dactylis glomerata Phleum pratense Lolium perenne Dyskusja Tempo gromadzenia azotu ogólnego przez trawy znacznie wyprzedzi³o przyrosty plonu suchej masy. W pierwszym roku plony azotu ogólnego stanowi³y od 84% do 98% I odrostu, natomiast plon suchej masy waha³ siê od 58% do 74%, zaœ w drugim odroœcie plony suchej masy w ca³kowitym odroœcie wynios³y od 45% do 52%, a udzia³ zebranego azotu od 53% do 92%. W drugim roku gromadzenie azotu równie przewy sza³o akumulacjê suchej masy œrednio o 10 30%. Zale noœæ tê nale y t³umaczyæ znaczn¹ aktywnoœci¹ korzeni w pobieraniu azotu nad aktywnoœci¹ procesów wzrostowych (GRZEBISZ, 1995). Ponadto tempo gromadzenia azotu wraz z rozwojem traw zmniejsza³o siê. Wynikaæ to mo e z tego, e wraz ze starzeniem siê roœlin stosunek liœci na rzecz pêdów maleje. Niektórzy badacze podaj¹ e zawartoœæ bia³ka w liœciach mo e byæ 2 razy wiêksz¹ ni w ³odygach (REZAEIFARD, 2010). Z badañ KASPERCZYKA i WSP. (2010) nad dynamik¹ rozwoju czterech gatunków traw na pocz¹tku kwitnienia, najwiêcej liœci obumar³ych posiada³a tymotka ³¹kowa, najmniej kupkówka pospolita i ycica trwa³a. W niniejszych badaniach te dwa ostatnie gatunki dostarczy³y najwiêkszych plonów zarówno w roku pierwszym jak i drugim, zaœ tymotka ³¹kowa plonowa³a najgorzej. Zjawisko to zwi¹zane jest ze starzeniem oraz zamieraniem liœci, zw³aszcza tych najni szych. 4. Wnioski Najwiêkszy przyrost suchej masy 30 dni po wysiewie zanotowano u ycicy trwa³ej i tymotki ³akowej. Jest to zaskakuj¹ce w odniesieniu do tymotki poniewa uznawana jest za gatunek o powolnym rozwoju pocz¹tkowym. Po skoszeniu I pokosu przyrost plonu dla kostrzewy ³¹kowej i tymotki ³¹kowej by³ zdecydowanie wolniejszy w odniesieniu do kupkówki pospolitej i ycicy trwa³ej. PT, ¹karstwo w Polsce, 15, 2012

7 Dynamika przyrostu plonu suchej masy i azotu ogólnego u traw 183 W drugim roku u ytkowania traw najszybszy rozwój pocz¹tkowy wykazywa³a kostrzewa ³¹kowa, o oko³o 30% wolniej rozwija³a siê kupkówka i tymotka, najwolniej rozwija³a siê ycica. Natomiast w nastêpnym okresie badañ kostrzewa spowalnia swój rozwój, a intensywnie rozwija³y siê pozosta³e gatunki. W okresie od 28 do 42 dni od ruszenia wegetacji badane trawy mia³y najwiêksze dobowe przyrosty. Tempo gromadzenia azotu ogólnego przez trawy znacznie wyprzedza³o przyrost plonu suchej masy. W pierwszym roku ró nica w gromadzeniu tych sk³adników przez trawy wynosi³a oko³o 25 40% na korzyœæ azotu. W roku drugim najwiêkszy przyrost plonu azotu nast¹pi³ 28 dni od ruszenia wegetacji, natomiast suchej masy po up³ywie 42 dni od ruszenia wegetacji. W pierwszym roku najwiêkszy plon suchej masy oraz azotu ogólnego dostarczy³a ycica trwa³a, a najmniejszy kostrzewa ³¹kowa. W drugim roku najwiêksz¹ produktywnoœci¹ wykaza³a siê kupkówka pospolita, a najmniejsz¹ tymotka ³¹kowa. Literatura GRZEBISZ W., Aktywnoœæ korzeni i szybkoœæ pobierania azotu przez yto w zale noœci od rodzaju nawo enia. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 421a, JANUKOWICZ H., KRZYWY E., RABINSKA H., Wp³yw terminu zbioru i nawo enia azotem na plon oraz niektóre wskaÿniki jakoœci paszowej runi ³¹kowej. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej im. H. Ko³³¹taja w Krakowie, 34, KASPERCZYK M., Dynamika przyrostu i pobierania makroelementów przez kupkówkê pospolit¹ (Dactylis glomerata) w okresie wzrostu I pokosu. Acta Agraria et Silvestra. Series Agraria, 34, KASPERCZYK M., SZEWCZYK W., MAJCHER- OŒ J., Dynamika rozwoju czterech gatunków traw. ¹karstwo w Polsce, 13, KSIÊ AK J., Dynamika przyrostu masy i akumulacja azotu przez odmiany bobiku o zró nicowanej budowie morfologicznej. Annales Universitatis Mariae Curie-Sk³odowska, 62, Sectio E, REZAEIFARD M., JAFARI A.A., ASSAREH M.H., Effect of phenological stages on forage yield quality in cocksfoot (Dactylis glomerata). Journal of Food Agriculture & Environment, 8(2), The rate of dry matter yield increase and total nitrogen in the grass J. SZKUTNIK, P.KACORZYK, M.KASPERCZYK, J.MAJCHER- OŒ Division of Grassland Sciences, Agricultural University of Kraków Summary The experiment was conducted in in the mountain area. The dynamics growth of dry matter yield and total nitrogen accumulation was estimated in four grasses: Festuca pratensis, PT, Grassland Science in Poland, 15, 2012

8 184 J. Szkutnik, P. Kacorzyk, M. Kasperczyk, J. Majcher- oœ Dactylis glomerata, Phleum pratense, Lolium perenne. The assessment in the year of sowing was made in four periods: I 31days after emergence of grasses, II at harvest time, III 21 days after first cut, IV 51 days later. In the second year of the experiment was assessed four times, every 2 weeks from the beginning of vegetation. Results of investigations shows that the greatest increase in dry matter was 30 days after sowing in Lolium perenne and Phleum prantensis. This is not surprising because Phleum prantensis is recognized as a species with a slow initial growth. And after first cutting increase of yield for Festuca pratensis and Phleum pratense is much slower than in Dactylis glomerata and Lolium perenne. In the second year fastest initial development of the grass has Festuca pratensis about 30% slower grown Dactylis glomerata and Phleum pratense, the most slowly grown Lolium perenne, while in the next period of research Festuca pratensis slows its growth, the other species intensively develop. In the period from 28 to 42 days after the beginning of vegetation grasses have the greatest daily gains. The rate of nitrogen accumulation by the grasses far ahead of the increase in dry matter yield. In the first year the difference in the accumulation of these compounds through the grass was about 25 40% in favor of nitrogen. In the second year the largest increase in yield of nitrogen was 28 days from the beginning of vegetation, in dry matter yield was recorded after 42 days of the beginning of vegetation. In the first year the highest yield of dry matter and total nitrogen provided Lolium perenne, Festuca pratensis the smallest. In the second year the highest productivity has Dactylis glomerata, the lowest Phleum pratense. Adres do korespondencji Address for correspondence: dr in. Piotr Kacorzyk Zak³ad ¹karstwa, Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Ko³³¹taja w Krakowie al. Mickiewicza 21; Kraków tel rrkacorz@cyf-kr.edu.pl PT, ¹karstwo w Polsce, 15, 2012