OCHRONA LNU I KONOPI W POLSCE I NA ŚWIECIE

Transkrypt

1 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 OCHRONA LNU I KONOPI W POLSCE I NA ŚWIECIE KRZYSZTOF HELLER, ALEKSANDRA ANDRUSZEWSKA LIDIA GRABOWSKA, KATARZYNA WIELGUSZ Instytut Włókien Naturalnych Wojska Polskiego 71B, Poznań khel@inf.poznan.pl I. WSTĘP Zarówno len włóknisty jak i konopie uprawiane są głównie dla włókna, które stanowi wysokowartościowy, naturalny, odtwarzalny, biodegradowalny surowiec. Priorytetem badań w zakresie agrotechniki tych roślin jest opracowanie integrowanych proekologicznych metod ich ochrony. Mimo znacznego postępu prac, zarówno w Polsce jak i na świecie, w uprawie lnu i konopi dominują chemiczne metody zwalczania agrofagów. Podstawową barierą we wdrażaniu do uprawy nowych technologii ochrony roślin (OR) jest brak zainteresowania firm fitofarmaceutycznych rejestracją nowych środków ochrony roślin dla upraw małoobszarowych, do których zaliczane są len włóknisty jak i konopie. Największymi producentami włókna lnianego na świecie są: Chiny (powierzchnia uprawy w 2005 roku ha), Rosja ( ha), Francja ( ha), Białoruś ( ha), Ukraina ( ha), Belgia ( ha), a ponadto Czechy, Holandia, Litwa i Łotwa. W Polsce w 2005 roku len uprawiano na łącznej powierzchni ha, z czego ha stanowił len włóknisty. Konopie uprawiane są na mniejszym areale, głównie we Francji (9 600 ha), Rosji (6 500 ha), Ukrainie (4 000 ha), Wielkiej Brytanii (3 000 ha), Niemczech (2 000 ha) oraz na mniejszych powierzchniach na terenie Ukrainy, na Węgrzech, w Hiszpanii, Austrii, Szwecji, Czechach i Belgii. W Polsce areał uprawy konopi w 2005 roku wynosił 200 ha (Mańkowski i wsp. 2006). W pracy podjęto próbę porównania metod ochrony roślin lnu i konopi w Polsce i za granicami kraju, ze szczególnym uwzględnieniem asortymentu zalecanych środków ochrony roślin (ś.o.r.). Wykorzystano informacje zawarte w wydawnictwach stanowiących odpowiedniki publikowanych w Polsce Zaleceń Ochrony Roślin (Zalecenia 2006/2007). Ocenie poddano asortyment zalecanych ś.o.r., substancje aktywne (s.a.) oraz metody ich stosowania. II. PROGRAMY OCHRONY LNU I KONOPI Ochrona upraw lnu włóknistego przed chwastami Na plantacjach lnu włóknistego w Polsce najczęściej i najliczniej występują gatunki chwastów typowe dla roślin zbożowych i okopowych: Chenopodium album L., Fallo-

2 Ochrona lnu i konopi w Polsce i na świecie 89 pia convolvulus (L.) Löve, Viola arvensis Murr., Stellaria media Vill., Lamium amplexicaule L., Thlaspi arvense L., Polygonum nodosum Pers. oraz Elytrigia repens (L.) Nevski. Stopień zachwaszczenia pola decyduje o wysokości plonu słomy i jakości włókna to jest: podzielności, delikatności, maślistości, ciężkości, wytrzymałości, kolorze, jednolitości. Skuteczność zwalczania chwastów wpływa zatem pośrednio na plon włókna i jego jakość. Aktualnie, do ochrony upraw lnu przed chwastami w naszym kraju, zalecanych jest 20 herbicydów (12 s.a.), z czego 14 środków (7 s.a.) to preparaty do zwalczania chwastów dwuliściennych, a 6 preparatów (5 s.a.) to graminicydy. Bezpośrednio po siewie lnu stosowane są herbicydy doglebowe: linuron lub mieszanina środków linuron + lenacil. Po wschodach lnu do zwalczania chwastów dwuliściennych zalecane są takie substancje aktywne jak: MCPA, bentazon, chlorosulfuron, tifensulfuron metylowy oraz chlopyralid. Graminicydy rekomendowane dla lnu w Polsce to: asulam, fluazyfop-p-butylowy, haloksyfop-r, dichlofop-metylowy, chizalofop-p-etylowy. Wszystkie wymienione środki zostały zarejestrowane jeszcze przed końcem lat 70. XX wieku, w okresie gdy len włóknisty uprawiany był na powierzchni ponad ha i nie zaliczano tej rośliny do upraw małoobszarowych. Spośród innych krajów uprawiających len włóknisty największym asortymentem herbicydów dysponują plantatorzy lnu we Francji (69 zarejestrowanych herbicydów 18 s.a.) oraz na Białorusi (35 herbicydów 17 s.a.) (tab. 1) (Actions 1992; Soroka i wsp. 2005). Większość zalecanych dla upraw lnu we Francji środków chwastobójczych oceniana była również w badaniach Instytutu Włókien Naturalnych (IWN), lecz mimo korzystnych wyników środki zawierające: amidosulfuron, sulkotrion, bromoxymil, chletodyn czy cykloksydym nie zostały wdrożone do praktyki lniarskiej w Polsce, ze względu na brak zainteresowania producentów tych herbicydów rejestracją tych środków dla upraw lnu w naszym kraju (tab. 3). Spośród zalecanych we Francji metod ochrony lnu przed chwastami szczególnie interesujące jest stosowanie herbicydu zawierającego chlorosulfuton + linuron. Zastosowanie po wschodach lnu s.a. linuron pozwala ograniczyć wtórne zachwaszczenie lnu włóknistego (Lin 2006; Actions 1992). Nieselektywna s.a. glifosat zalecana jest w USA do stosowania bezpośrednio po siewie lnu (przed wschodami rośliny uprawnej) jak również w innych krajach (USA, Białoruś, Czechy) przed zbiorem lnu w celu desykacji lnu, wyrównania i przyspieszenia procesu roszenia oraz chemicznego zwalczania chwastów (Field 2005; Katalog 2000; Seznan 2002; Soroka i wsp. 2005; Sriedstwa 1995). Ochrona lnu przed chorobami Znaczącym problemem w uprawie lnu są choroby powodowane najczęściej przez grzyby. Choroby te można podzielić na dwie grupy: Do pierwszej zaliczamy mykozy korzeniowe powodowane przez grzyby znajdujące się w glebie atakujące system korzeniowy i rośliny w początkowym okresie wegetacji, co powoduje gnicie i zamieranie siewek oraz starszych roślin. Do drugiej grupy zalicza się choroby łodyg i liści, na których wyrasta grzybnia z zarodnikami lub owocniki grzybów. W poszczególnych krajach plantacje lnu uszkadzane są przez różne patogeny, co spowodowane jest specyfiką miejscowych warunków glebowo-klimatycznych.

3 90 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006

4 Ochrona lnu i konopi w Polsce i na świecie 91

5 92 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 Jest kilka czynników decydujących o potrzebie stosowania i doborze fungicydów w ochronie lnu. Istotne znaczenie mają: specyfika choroby, częstotliwość i nasilenie występowania jej w postaci epifitoz. W przypadku lnu chorobą, która występuje najczęściej w wielu krajach jest fuzarioza, powodująca największe straty w plonach. Znajomość biologii grzybów z rodzaju Fusarium i procesu choroby, przeważnie typu tracheomykoz decyduje o sposobach ochrony lnu przed tą chorobą. Polegają one głównie na profilaktyce, a więc przede wszystkim na zaprawianiu nasion środkami chemicznymi, skutecznie chroniącymi przed infekcją w czasie kiełkowania nasion i nieco później (Zalecenia 2004/2005; Seznam 2002; Gruzdeviene 2004; Actions 1992). Powszechnie stosowane zaprawy zawierają następujące substancje aktywne: karbendazym, tiuram, cyprokonazol, fludioksonil, flutriazol, tiabendazol, kaptan, mankozeb. Są one zarejestrowane i zalecane w krajach przedstawionych w tabeli 4. Do zabiegów ograniczających omawiane choroby zaliczyć można także stosowanie dolistnie substancji: benomyl, prochloraz, karbendazym + fluchinkonazol, flutriafol, tlenochlorek miedzi. Substancje te skutecznie chronią len przed postępującą tracheomykozą pod warunkiem, że zastosowane są wcześnie, gdy rośliny mają około cm wzrostu. W późniejszym okresie procesu choroby nie można już zahamować. Niestety część z tych substancji nie jest dopuszczona do takiego zastosowania w Polsce (tab. 5). Drugą chorobą jest antraknoza (czynnik chorobotwórczy Colletotrichum lini). Występuje ona przeważnie w Białorusi, Czechach, Litwie, Ukrainie i Francji. W ochronie lnu przed tą chorobą zaleca się zaprawianie nasion środkami zawierającymi: karbendazym + tiuram, karbendazym, flutriafol + tiabendazol, cyprokonazol + fludioksonil oraz iprodion + karbendazym. W okresie wegetacji stosuje się dolistnie środki zawierające: tlenochlorek miedzi, benomyl, prochloraz. W Polsce antraknoza była problemem w latach 60-tych i 70-tych. Pod koniec tego okresu wprowadzono powszechnie do zaprawiania nasion Oxafun T (karboksyna + tiuram). Od tego czasu na plantacjach lnu nie obserwuje się występowania tej choroby. Prawdopodobnie także zmiana warunków klimatycznych to jest duże ocieplenie i mało wilgoci w glebie nie sprzyjają rozwojowi grzyba. Chorobą o dużym znaczeniu gospodarczym jest septorioza lnu potocznie zwana pasmo lnu (czynnik chorobotwórczy Septoria linicola). Grzyb rozwija się w tkankach łodyg powodując negatywne zmiany w jakości włókna. W Polsce choroba ta nie występuje powszechnie, ponieważ była dotychczas na liście obiektów kwarantannowych. Często spotyka się ją na plantacjach lnu w Rosji, Litwie, Białorusi i Ukrainie. W zaleceniach dotyczących ochrony przed septoriozą, wymienia się głównie zabiegi w okresie wegetacji opryskiwanie lnu dwukrotnie środkami na bazie substancji aktywnych: benomyl, karbendzym, prochloraz oraz zaprawianie nasion substancjami: cyprokonazol + fludioksonil, flutriazol, karbendazym. Wśród nie zarejestrowanych, ale skutecznych wymienia się: flutriafol, azoksystrobina, fludioksonil + cyprokonazol, tebukonazol + triadimefon oraz flusilazol + karbendazym (Gruzeviene 2004; Katalog 2000; Sredstva 1995). Szara pleśń (czynnik chorobotwórczy Botrytis cinerea) jest dużym problemem we Francji i Anglii, co jest związane z dużą wilgotnością powietrza w rejonach uprawy lnu. Fungicydy zalecane w tych krajach do ochrony przed tą chorobą zawierają substancje: karbendazym + oxyquinolate miedzi, iprodion + karbendazym, maneb, tiuram, winchlozolina oraz prochloraz i iprodion. Stosuje się je dolistnie w początkowym okresie wege-

6 Ochrona lnu i konopi w Polsce i na świecie 93

7 94 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006

8 Ochrona lnu i konopi w Polsce i na świecie 95

9 96 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 tacji. W Anglii i USA zaleca się także zaprawy do nasion na bazie: karboksyna + tiuram lub karbendazym (Fidel 2005; The UK 1999). Do drugiej grupy chorób należy zaliczyć także fomozę (czynnik chorobotwórczy Phoma exiqua var. linicola). W ochronie przed tą chorobą tylko w Czechach, Francji i Anglii zaleca się fungicydy, stosowane dolistnie z substancjami aktywnymi: prochloraz oraz iprodion + karbendazym. W Czechach także zaprawia się nasiona substancjami aktywnymi karboksyna + tiuram. We Francji i Anglii istotne znaczenie w uprawie lnu ma także alternarioza (czynnik chorobotwórczy Alternaria linicola). W ochronie przed nią zaleca się zaprawianie nasion substancjami: iprodion + karbendazym, oxyquinolate miedzi + karbendazym, karboksyna + tiuram, oprócz tego dolistnie stosuje się maneb i tiuram (Cluzeau 2000; The UK 1999). Mączniak (czynnik chorobotwórczy Oidium lini) przeważnie nie ma dużego znaczenia gospodarczego, gdyż pojawia się na lnie późno to jest po wytworzeniu torebek nasiennych. Tak dzieje się powszechnie w Polsce i w krajach sąsiednich na wschodzie. W przypadku późnego wysiewu lnu (kwiecień, maj) mączniak może jednak zniszczyć całe rośliny lub spowodować, że nie wytworzą one torebek nasiennych. Ma to miejsce w przypadku wysokiej wilgotności i wysokich temperatur powietrza. W krajach, gdzie mogą zaistnieć takie warunki zaleca się stosowanie dolistnie fungicydów typu: triadimefon, benomyl, prochloraz, winchlozolina i triforyna (Actions 1992; Cluzeau 2000; Katalog 2000; Sredstwa 1995; The UK 1999). Kilka chorób może występować na konopiach. Należy do nich fuzarioza, zgorzel siewek konopi, zgnilizna twardzikowa, septorioza, biała lub brunatna plamistość liści oraz szara pleśń. Aktualnie występują one rzadko. Brak jest więc zaleceń dotyczących stosowania fungicydów w uprawach tej rośliny. Pozytywne wyniki badań nowych fungicydów znacznie wyprzedzają możliwość ich praktycznego zastosowania w uprawie roślin (tab. 5). Analiza ich skuteczności także w innych krajach pozwala upewnić się co do słuszności umieszczenia tych fungicydów w zaleceniach. Ta prawidłowość jest zakłócona jednak przez tok postępowania administracyjnego odnośnie upraw małoobszarowych, do których należy len. Problem ten powinien być rozwiązany decyzją jednostek odpowiedzialnych za rejestrację środków ochrony roślin w Polsce. Obecna sytuacja godzi w sens prowadzonych badań i hamuje postęp w ochronie przed chorobami niektórych grup roślin. Ochrona upraw lnu przed szkodnikami Na plantacjach lnu włóknistego w Polsce występują zarówno szkodniki typowe dla tej uprawy takie jak: pchełki, wciornastki, błyszczka jarzynówka, zwójka lniankóweczka, jak i gatunki wielożerne koziułki, komarnice i nicienie. Największe straty powodują jednak najczęściej pchełki (Longitarsus parvulus Payk., Aphtona euphorbiae Schrank.) i wciornastki (Trips lini Uz.). Asortyment insektycydów zalecanych dla upraw lnu w naszym kraju jest ubogi i ogranicza się do zaprawy nasiennej karbofuran (przeciw pchełkom) oraz pyretroidu lambda-cyhalotryna stosowanego po wschodach lnu (ochrona upraw przed pchełkami i wciornastkami). Za granicą plantatorzy lnu mają do dyspozycji większą liczbę insektycydów (tab. 2). Dla przykładu do ochrony upraw lnu przed szkodnikami we Francji zalecane są takie s.a. jak: acefat, alfametrina, betacyflutrina, cyflutrina, deltametrina, esfenwalerat, metomyl omethoate, vamidithion. Badania Instytutu Włókien Naturalnych wykazały znaczną przydatność tych s.a. dla

10 Ochrona lnu i konopi w Polsce i na świecie 97 ochrony upraw lnu również w warunkach Polski. Szczególnie ważne byłoby zarejestrowanie i wdrożenie do praktyki lniarskiej środków owadobójczych skutecznych również w warunkach wyższych temperatur powietrza na przykład s.a.: acetamipryd i tiametoksan. Ponadto w zaleceniach ochrony lnu w naszym kraju odczuwany jest brak zaprawy nasiennej o działanie zarówno grzybobójczym, jak i owadobójczym (s.a. tiametoksam + metalaksyl-m + fludioksonil). Ochrona roślin na plantacjach konopi Konopie zaliczane są do upraw fitosanitarnych, jednak w określonych przypadkach wymagają niekiedy stosowania herbicydów (na plantacjach nasiennych, gdzie rozstawa rzędów wynosi 50 cm) oraz wyjątkowo insektycydów (np. pchełka konopna Psylliodes attenuata oraz mszyce np. Aphis fabae Scop.).Asortyment środków zalecanych do zwalczania chwastów dwuliściennych w uprawie konopi jest bardzo ubogi i ogranicza się jedynie do herbicydów zawierających s.a. linuron (Zalecenia 2006). Celowe wydaje poszerzenie tej listy o nowe środki, a przede wszystkim wprowadzenie do zaleceń ochrony roślin konopi graminicydów do zwalczania perzu. III. WNIOSKI 1. Asortyment środków zalecanych do ochrony lnu i konopi w Polsce nie jest adekwatny do stanu zaawansowania badań prowadzonych w tym zakresie w naszym kraju. 2. Listę ś.o.r. zalecanych dla upraw lnu w Polsce należy poszerzyć o następujące środki: zaprawy nasienne o działaniu grzybobójczym i owadobójczym (na przykład Cruiser OSR 322 FS s.a. tiametoksam + metalaksyl-m + fludioksonil), herbicyd powschodowy (chlorsulfuron + linuron) ograniczający wtórne zachwaszczenie upraw, graminicydy (chletodym, cykloksydym), insektycycy skuteczne w warunkach wyższych temperatur (acetamipryd, tiametoksam). 3. Dla upraw konopi celowe byłoby zarejestrowanie następujących środków: graminicydy na plantacje zagrożone przez Elymus repens, insektycydy do ochrony upraw przed pchełkami i mszycami. 4. Fungicydy zawierające substancje aktywne guazatyna, prochloraz, flutriafol, benomyl i fluchinkonazol powinny być zarejestrowane i zalecane w ochronie lnu przed fuzariozą. 5. Warunkiem opracowania listy środków zalecanych dla ochrony konopi i poszerzenia asortymentu środków o bardziej efektywne preparaty dla lnu jest zmiana przepisów prawnych i uruchomienie środków finansowych umożliwiających rejestracje ś.o.r. dla upraw małoobszarowych. IV. LITERATURA Actions de Recherche, Compte Rendu Institut Technique Agricole du Lin Paris, 543 ss. Cluzeau S., Paternelle M.Ch., Lhoutellier C Index Phytosanitaire Acta 36 edition, Association de Coordination Technique Agricole, 644 ss. Field Crop Fungicide Guide Index North Dakota State University NDSU Extension Service

11 98 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 Gruzdeviene E Casual Agents of Flax Fungal Diseases, Their Occurrence and Control. Summary of doctoral thesis Biomedical sciences, agronomy (06B). Lithuanian Institute of Agriculture, 20 ss. Katałog Pesticidow. Razriesziennych dla primienienia w Respublikie Biełaruś na gody. Ministerstwo sielskowo chazjajstwa Respubliki Biełaruś. Respublikanskaja gosudarstwiennaja stancja zaszczity ractenij Oficjalnoe izdanije. Minsk Yradżaj 2000, 295 ss. Lin textile* desherbage Mańkowski J., Kołodziej J., Mańkowski T Analiza sektora produkcji lnu i konopi w 2005 r. Biul. Inf. Polskiej Izby Lnu i Konopi, 111 ss. Seznam registrovanỷch příprawků na ochranu rostlin Státní rostlinolékařská správa. Brno leden, 250 ss. Soroka C.W., Padenow L.I., Łapkowskaja T.N Rekomendacii po borbie s sornymi rastieniami w posiewach sielskochozjajstwiennych kultur. Respublikanskoje Naućnoje Unitarnoje Predprijatie Institut Zaszczity Rastienij Nacionalnoj Akademii Nauk Biełarusi. Minsk 2005, 101 ss. Sriedstwa zaszczity I regulatory rosta rastienij (sprawoćnoje posobije) Ministerstwo sielskowo chazjajstwa Respubliki Biełaruś. Gosudarstwiennaja komissja po ispytaniju i registracjii chimicieskich i biołogicieskich sredztw zaszczity i regulatorow rosta rastienij (goschimkomissja). Biełaruś Inform-Serwis Mińsk, 228 ss. The UK Pesticide Guide British Crop Protection Council, CABI Publishing, 736 ss. Zalecenia Ochrony Roślin na lata 2002/03, 2004/05 (161) i 2006/07 dotyczące zwalczania chorób, szkodników oraz chwastów roślin uprawnych. Cz. I, II. Instytut Ochrony Roślin, Poznań. KRZYSZTOF HELLER, ALEKSANDRA ANDRUSZEWSKA LIDIA GRABOWSKA, KATARZYNA WIELGUSZ FIBRE FLAX AND HEMP PROTECTION IN POLAND AND IN THE WORLD SUMMARY In the paper methods of flax and hemp protection applied in Poland have been compared to the recommendations in force in other European countries (e.g. France, Ukraine, Belarus, Czech Republic, Lithuania and Great Britain), China and USA. Plant protection in case of fibre flax involves mostly preventing diseases, mainly fusarium wilt caused by Fusarium fungi, septoriosis (Septoria lini) and antracnosis (Colletotrichum lini) and also methods of weed and pest control (flea beetle Longitarsus parvulus Payk., trips e.g. Trips lini Uz.). Although hemp is considered to be a phytosanitary plant it sometimes requires using herbicides (at seed plantations with the distance between rows of 50 cm) and hardly ever insecticides (aphids e.g. Aphis fabae Scop.). Despite an existing wide range of plant protection products recommended for flax and hemp in particular countries, the actual pool of used preparations is similar in many countries. In the rich countries of Western Europe, which have a long tradition of flax and hemp cultivation (France) the number of used formulations is much higher than in developing countries such as China. In Poland in order to widen the range of available products with the more effective ones for flax protection and to introduce a list of recommended preparations for hemp it is necessary to change the regulations and find the financial means for registering plant protection products for minor crops. Key words: flax, hemp, plant protection, Poland, world