Autoreferat. dr inż. Marcin Jakub Komosa

Transkrypt

1 Załącznik nr 2 do wniosku o przeprowadzenie postępowania habilitacyjnego Autoreferat dr inż. Marcin Jakub Komosa Zakład Anatomii Zwierząt Instytut Zoologii Wydział Hodowli i Biologii Zwierząt Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Poznań 2014

2 Spis treści: 1. Dane osobowe Wykształcenie i praca w jednostkach naukowych 2 3. Tabelaryczna informacja o dorobku naukowym oraz wskaźniki naukometryczne 3 4. Osiągnięcie naukowe Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych Działalność przed uzyskaniem stopnia doktora Działalność po uzyskaniu stopnia doktora Inne formy działalności naukowej Działalność popularyzatorska Działalność dydaktyczna i organizacyjna Dane osobowe Imię i nazwisko: Data i miejsce urodzenia: Miejsce zamieszkania: Marcin Jakub Komosa Poznań Poznań 2. Wykształcenie i praca zawodowa w jednostkach naukowych - matura w VII Liceum Ogólnokształcącym im. Dąbrówki w Poznaniu: 1992 rok - studia na Wydziale Zootechnicznym Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu w latach obrona pracy magisterskiej pt. Biometryczna charakterystyka odcinków obwodowych kończyn i ich zależności wielkościowe u koni w Katedrze Anatomii Zwierząt w 1997 roku i uzyskanie stopnia magistra inżyniera zootechniki 2

3 - dzienne studia doktoranckie na Wydziale Zootechnicznym Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu w latach zatrudnienie w Katedrze Anatomii Zwierząt tej Uczelni w wymiarze pół etatu asystenta w latach obrona doktoratu pt. Biometryczna charakterystyka kośćca i eksterieru koni w 2003 roku, pod kierunkiem prof. dr hab. Szymona Godynickiego, i uzyskanie stopnia doktora nauk rolniczych w zakresie zootechniki; specjalizacja anatomia zwierząt - od 2003 roku do chwili obecnej zatrudnienie na stanowisku adiunkta w Zakładzie Anatomii Zwierząt w Instytucie Zoologii, na Wydziale Hodowli i Biologii Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu 3.Tabelaryczna informacja o dorobku naukowym oraz wskaźniki naukometryczne Tab. 1. Ogólny dorobek publikacyjny Łączna liczba prac Prace z IF Prace bez IF Liczba punktów Pozycja pierwszego w roku w roku opublikowania opublikowania MNiSzW w momencie lub korespondencyjnego ukazania się artykułu autora Przed doktoratem Po doktoracie (bez prac wchodzących w skład osiągnięcia naukowego) Osiągnięcie naukowe jako podstawa postępowania habilitacyjnego SUMA

4 Tab. 2. Czasopisma w których opublikowano prace nie wchodzące w skład osiągnięcia naukowego Czasopismo Liczba prac IF w roku opublikowania Punktacja MNiSZW w 2013 r. Journal of Animal Science 1 2, Zoomorphology 1 1, Bulletin of the Veterinary Institute in Pulawy 1 0, Kafkas Universitersi Veteriner Fakultesi Dergisi 1 0, Biological Rhythm Research 4 0,30 (2006) 0,471 (2012) 0,471 (2013) 0,471 (2013) Punktacja MNiSZW w roku opublikowania 80 (4x20) 65 ( ) Folia Biologica, Kraków 1 0, Polish Journal of Environmental Studies 1 0, Acta Scientarum Polonorum Medicina Veterinaria 4-24 (4x6) 11 ( ) Acta Scientarum Polonorum - Zootechnica 2-12 (2x6) 10 (2x5 pkt) Electronic Journal of Polish Agricultural Universities Życie Weterynaryjne Magazyn Weterynaryjny Roczniki Naukowe Zootechniki 2-8 (2x4) 4 (2x2 pkt) Acta Scientarum Polonorum - Biologia (2x2 pkt) Scientific Papers of Agricultural University in Poznan Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu (3x1 pkt) Zeszyty Naukowe Przeglądu Hodowlanego SUMA 28 7, Wskaźniki naukometryczne Łączny Impact factor: Osiągnięcie naukowe: 5,674 Dorobek publikacyjny (bez osiągnięcia naukowego): 7,330 Razem: 13,004 4

5 Suma punktów osiągnięcia naukowego (w momencie wydania poszczególnych prac): 109 Suma punktów pozostałych prac (w momencie wydania): 256 Cytowania i wskaźnik Hirscha (h) według Web of Science: Suma cytowań: 21, bez autocytowań 11 Wskaźnik Hirscha (h): 3 4. Osiągnięcie naukowe wynikające z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.) Jednotematyczny cykl sześciu publikacji z zakresu anatomii i biometrii zwierząt pod wspólnym tytułem: ZRÓŻNICOWANIE MORFOMETRYCZNE ORAZ WZAJEMNE POWIĄZANIA WYBRANYCH ELEMENTÓW UKŁADU KOSTNEGO I POKROJU KONI Publikacje stanowiące osiągnięcie naukowe (według kolejności prezentowania): 1. Komosa M., Moliński K., Godynicki S. 2006: The variability of cranial morphology in modern horses. Zoological Science 23: (IF2006 = 1,24; pkt MNiSW = 20) Mój wkład w powstanie tej pracy polegał na zaplanowaniu doświadczeń, sformułowaniu hipotezy i opracowaniu metodyki, wykonaniu doświadczeń polegających na doborze materiału, przeprowadzeniu pomiarów, interpretacji wyników badań i ich opisaniu, przygotowaniu manuskryptu i pełnieniu funkcji autora korespondencyjnego. Mój udział procentowy szacuję na 70 %. 2. Komosa M., Purzyc H. 2009: Konik and Hucul horses: A comparative study of exterior measurements. Journal of Animal Science 87: (IF2009 = 2,466; pkt MNiSW = 32) 5

6 Mój wkład w powstanie tej pracy polegał na zaplanowaniu doświadczeń, sformułowaniu hipotezy i opracowaniu metodyki, wykonaniu doświadczeń polegających na przeprowadzeniu części pomiarów, wykonaniu analiz statystycznych, interpretacji wyników badań i ich opisaniu, wykonaniu rycin, przygotowaniu obszernych fragmentów manuskryptu. Mój udział procentowy szacuję na 55 %. 3. Komosa M., Frąckowiak H. 2008: Dystans morfometryczny pomiędzy konikiem polskim a kucami konikopochodnymi. Acta Scientorum Polonorum seria Zootechnica 7: (IF2008 = brak; pkt MNiSW = 2) Mój wkład w powstanie tej pracy polegał na zaplanowaniu doświadczeń, sformułowaniu hipotezy i opracowaniu metodyki, wykonaniu doświadczeń polegających na doborze materiału, przeprowadzeniu pomiarów, wykonaniu analiz statystycznych, interpretacji wyników badań i ich opisaniu, przygotowaniu manuskryptu i pełnieniu funkcji autora korespondencyjnego. Mój udział procentowy szacuję na 95 %. 4. Sobczuk D., Komosa M. 2012: Morphological differentiation of Polish Arabian horses - multivariate analysis. Bulletin of the Veterinary Institute in Pulawy 56: (IF2012 =0,377 ; pkt MNiSW = 20) Mój wkład w powstanie tej pracy polegał na doborze i przeprowadzeniu analiz statystycznych, interpretacji uzyskanych danych, w tym współtworzeniu omówienia wyników, przygotowaniu całości manuskryptu, pełnieniu roli autora korespondencyjnego. Mój udział procentowy szacuję na 50 %. 5. Dzierzęcka M., Komosa M. 2013: Variability of the proximal phalanx in warmblood and coldblood horses morphological and structural analyses. Belgian Journal of Zoology, 143: (IF2013 =0,702 ; pkt MNiSW = 15) Mój wkład w powstanie tej pracy polegał na zaplanowaniu doświadczeń, sformułowaniu hipotezy, wykonaniu doświadczeń polegających na pozyskaniu części materiału, preparacji i osteometrii, wykonaniu analiz statystycznych i ich interpretacji, opisie fragmentów manuskryptu dotyczących osteometrii, przygotowaniu manuskryptu i wykonaniu dokumentacji fotograficznej wraz z opisem. Mój udział procentowy szacuję na 80 %. 6

7 6. Komosa M., Purzyc H., Frąckowiak H. 2013: Changes in navicular bone (os sesamoideum distale) shape in horses as a result of pathological alterations. Folia Biologica 61: (IF2013 = 0,889; pkt MNiSW = 20) Mój wkład w powstanie tej pracy polegał na zaplanowaniu doświadczeń, sformułowaniu hipotezy i opracowaniu metodyki, wykonaniu doświadczeń polegających na doborze materiału, czynnościach preparacyjnych, przeprowadzeniu pomiarów, wykonaniu analiz statystycznych, interpretacji wyników badań i ich opisaniu, wykonaniu dokumentacji fotograficznej, napisaniu manuskryptu i pełnieniu funkcji autora korespondencyjnego. Mój udział procentowy szacuję na 90 %. Wprowadzenie W publikacjach tworzących jednotematyczny cykl, nadrzędną hipotezą naukową było stwierdzenie, że zróżnicowanie metryczne poszczególnych części ciała koni jest uwarunkowane odmienną specjalizacją kostnych struktur aparatu ruchowego. Dlatego ogólnym celem prac była próba zintegrowania obrazu anatomicznego, czyli cech kośćca, z cechami eksterieru oraz predyspozycjami koni do różnego sposobu użytkowania. Zmienność morfologiczna koni wyrażająca się w mnogości ras i różnorodności typów, wskazuje na potrzebę przeprowadzenia kompleksowych analiz, przy wykorzystaniu metod i narzędzi stosowanych w badaniach osteologicznych oraz w anatomii topograficznej i biometrii. Podjęty temat ma bardzo głębokie korzenie, bowiem zainteresowanie zmiennością budowy koni sięga swoim początkiem starożytności, rozwijając się poprzez średniowiecze i cały okres epoki nowożytnej (Devriese 2012, Moore 2006). W związku ze zmieniającą się rolą konia na przestrzeni wieków aż do chwili obecnej, zainteresowanie to jest wciąż żywe zarówno w praktyce, jak i świecie naukowym. Dlatego opis zróżnicowania morfologicznego koni współczesnych ma szerokie tło historyczno-kulturowe, które samo w sobie może stanowić interesujący materiał naukowy. Już Ksenofont ( p.n.e.) w swym dziele zatytułowanym: Hippika i hipparch stwierdza, że jakość ruchu konia zależy nie tylko od cech kończyn, lecz także od długości odcinka krzyżowego kręgosłupa (za Bronikowskim 1860). Natomiast z zapisów średniowiecznych, niezwykle ciekawych danych o koniach wojowników mongolskich dostarczają kroniki pierwszego papieskiego poselstwa do Karakorum z lat Według relacji uczestników, konieczna była wymiana koni europejskich na niskie konie tatarskie, które cechowały się większą wytrzymałością i odpornością na surowe warunki stepowe (Strzelczyk 1993). Zupełnie innym typem konia i zarazem bardzo cennym, był w tamtym okresie dextarius, czyli rycerski koń kopijniczy. Współczesne badania stwierdzają, że wyraźnie różnił się pod względem pokroju od koni wykorzystywanych w 7

8 innych celach (Clark 2004, Gravett 2002). Realny pogląd o cechach eksterieru rycerskich koni kopijniczych dają sztychy Albrechta Dürera z przełomu XV i XVI wieku. Choć dzieła artystyczne tamtych czasów nie zawsze oddają faktyczną formę zwierząt, jednak grafika tego malarza i rysownika stanowić może niemalże przewodnik anatomii topograficznej. Dane te unaoczniają, że zróżnicowanie budowy koni było w minionych wiekach wyraźnie dostrzegane i wykorzystywane. Zainteresowanie budową koni stawało się od okresu odrodzenia coraz bardziej ukierunkowane na leczenie i zmierzało do rozwoju nauk weterynaryjnych. Imponująco fachowym podręcznikiem anatomii konia jest dzieło Carlo Ruiniego z 1598 roku pt. Dell Anatomia e dell Infirmita del Cavallo". Jednak spojrzenie na morfologię konia w pojęciu użytkowym w tamtym czasie również nie słabnie. Przykładem może służyć chociażby polskie dzieło marszałka wielkiego litewskiego Krzysztofa Dorohostajskiego. Jego Hippica to jest o koniach księgi datowana na 1603 rok, zawiera ciekawy morfologiczny opis ogiera reproduktora polskich koni bojowych. Wśród cech pożądanych autor ten wymienia między innymi krótki kręgosłup i szerokie kości, zwłaszcza łopatkę. Co ciekawe, przedstawione poglądy znajdują często potwierdzenie w dzisiejszych badaniach anatomicznych i hodowlanych nad współczesnymi końmi sportowymi. Można podawać wiele innych podobnych przykładów dzieł literackich czy artystycznych z minionych wieków, w których uwaga autorów bądź artystów zwrócona jest na całokształt cech morfologicznych koni, w powiązaniu ze sposobem ich użytkowania. Współcześnie, takie dociekania tworzą dziedzinę badań naukowych określaną mianem morfologii czynnościowej, a jednym z jej kierunków jest badanie i definiowanie zasad konstrukcji i powiązań elementów, z których zbudowane jest ciało zwierzęcia. Ta dziedzina pozwoliła na scalenie wcześniej rozproszonych dyscyplin zajmujących się opisem struktur (anatomia i nauka o pokroju) z badaniami czynności (Pflumm 1989). Na podstawie naszkicowanego powyżej historycznego tła można zauważyć, że już wówczas intuicyjnie wyczuwano, iż przyżyciowy wygląd zewnętrzny konia i jego uzdolnienia w dużej mierze są wynikiem cech jego kości. Zatem pokrój koni uwarunkowany jest ukształtowaniem szkieletu, który stanowi pole przyczepu mięśni, wyznacza drogę przebiegu ścięgien i nadaje kąty stawom. Pojawia się jednak pytanie o współzależności wielkościowe pomiędzy poszczególnymi kośćmi oraz ich zróżnicowane ustawienie względem siebie u różnych koni. Ta zmienność morfologiczno-użytkowa w naturalny sposób skłaniała do wyszczególniania typów koni. Termin typu w minionych wiekach często zmierzał do wyodrębnienia wierzchowców przydatnych do różnych formacji bojowych. W dzisiejszych czasach pojęcie typu rozpatrywane jest na wielu płaszczyznach nauki, jak również w aspekcie użytkowania w praktyce jeździeckiej, w tym sportowej. Dlatego termin ten może być rozumiany dość szeroko, w zależności czy przedmiotem badań jest na przykład pochodzenie ras, czy raczej akcentowane są predyspozycje koni do 8

9 stawianych im zadań przy wielości konkurencji jeździeckich. Stąd czasem na plan pierwszy wysuwane są cechy anatomiczne koni, zwłaszcza kościec, a innym razem cechy eksterieru i ocena jakości ruchu. Podejmowane są jednak próby integrowania różnych metod badawczych. Ciekawym przykładem prac bazujących na współzależności pomiędzy cechami kości i formą zewnętrzną osobników, jest opracowanie matematycznych modeli liniowych ukazujących uwarunkowania genetyczne koni kladrubskich oraz niemieckich koni gorącokrwistych (Jakubec i wsp. 1999, Stock i Distl 2006). Interakcje te spowodowały, że w literaturze zagranicznej często używanym zwrotem jest body conformation - konformacja budowy, podkreślająca związki szkieletu z pokrojem, cechami użytkowymi, a nawet kontuzjami koni (Anderson i wsp. 2004, Weller i wsp. 2006). Stąd morfometria koni należy do badań, chętnie wykorzystywanych zarówno w naukach anatomicznych jak i typowo hodowlanych. Ma ona w Polsce bogatą tradycję. Wśród wielu prac szczególnie warto wyróżnić wczesne badania Prawocheńskiego (1923) lub Rostafińskiego (1948). Z prac nowszych nie sposób wymienić wszystkich, jednak szczególnie ciekawych danych na temat cech morfometrycznych i uzdolnień koni dostarczają badania Fabianiego (1975), Kapronia i wsp. (2000) lub Lewczuk (2005). Cytowane powyżej prace są odzwierciedleniem faktu, że we współczesnej hodowli koni, której celem jest bardzo często doskonalenie zwierząt do sportu, jakość ruchu w tym efektywność chodów są szczególnie ważne. W praktyce powszechnie funkcjonuje podział oparty na kierunku użytkowania, przy czym dwa główne typy to wierzchowy i zaprzęgowy wraz z podtypami oraz rzadki typ juczny. Jednakże jak już wspomniano, zróżnicowanie konkurencji jeździeckich powoduje coraz silniejszą specjalizację anatomiczno-pokrojową osobników nawet wewnątrz danego typu. Ta zmienność morfologiczna, wynika w dużej mierze z proporcji, czyli z wzajemnych relacji pomiędzy metrycznymi cechami kości budującymi szkielet konia. Dowodem jest opracowanie wzoru przydatności osobnika do Wszechstronnego Konkursu Konia Wierzchowego opracowanego przez zespół anatomów (Pilarski i wsp. 1993). Autorzy ci udowodnili, że w tej konkurencji jeździeckiej najlepiej sprawdzają się konie o odpowiednich proporcjach odcinków autopodialnych w stosunku do wybranych cech tułowia. Na autopodium przednie składają się kości nadgarstka, śródręcza i palców, natomiast autopodium tylne zbudowane jest z kości stępu, śródstopia i palców. Badania te jako forma analiz biometrycznych, przeprowadzane były w oparciu o techniki anatomii topograficznej i zainspirowały mnie do kontynuowania tego kierunku, czego wynikiem są artykuły niniejszego osiągnięcia naukowego oraz szereg mych pozostałych publikacji. W swoich badaniach, dyskusji i wnioskowaniu miałem zawsze na uwadze powiązanie między przyżyciowym sposobem użytkowania koni, a anatomią kośćca. Należy w tym miejscu także dodać, że odmienny rodzaj pracy które wykonują konie wierzchowe uczestniczące w różnych konkurencjach jak wymienione 9

10 WKKW, skoki czy ujeżdżenie, powoduje również swoiste obciążenia oddziałujące na poszczególne kości. Pojawia się interakcja pomiędzy cechami anatomicznymi kości a siłami które na nie działają, jak na przykład kompresja, zginanie lub skręcanie, kształtujące rozwój składników aparatu ruchowego. Skutkiem tego mogą być także innego rodzaju kontuzje ortopedyczne dotykające koni odmiennie użytkowanych (Dyson 2000). Oprócz przedstawionej problematyki, w praktyce hodowlanej spotkać można, nawet w odniesieniu do koni jednej rasy, pojęcie starego lub nowoczesnego typu. W tym przypadku termin typu staje się bardzo subtelnym narzędziem, gdyż różnicuje osobniki wewnątrz danej rasy, ukazując zmiany budowy zaistniałe w ciągu stosunkowo krótkiego okresu czasu, między kilkoma pokoleniami. Podobne zagadnienie omawiane jest m.in. w pracy Cervantes i wsp. (2009), w której autorzy ci starali się wyodrębnić u hiszpańskich koni czystej krwi arabskiej, typ pokazowy i typ rajdowy. W wyniku takich badań opartych na anatomii topograficznej, morfometrii i analizie cech ruchowych, pojawia się określenie morphofunctional traits - cechy morfofunkcjonalne, które jest kolejną próbą połączenia spojrzenia anatomicznego na zdolności użytkowe koni. Innym przydatnym narzędziem w analizach anatomicznych i hodowlanych, jest znacznie starsze pojęcie typu morfologicznego, inaczej morfotypu zwierzęcia. Pojęcie to służy nie tylko badaniu dróg wiodących od protoplastów do współczesnych form zwierząt, lecz także jest przydatnym narzędziem w nowoczesnej hodowli. Lasota-Moskalewska (1997) przedstawia morfotyp jako zespół cech metrycznych i opisowych występujących ze sobą w sposób stały. Cechy te dotyczą czaszki i szkieletu postkranialnego. Typy budowy występują w każdym gatunku, nie będąc jednostką systematyczną, choć czasem typ morfologiczny może uzyskać rangę odmiany lub rasy. Definicja ta eksponuje perspektywę osteologiczną, która jest zwłaszcza przydatna w badaniach materiałów wykopaliskowych. Istnieje jednak dążenie także w dziedzinie archeozoologii, by kości ukazywać w całościowym obrazie morfologicznym zwierzęcia, wykorzystując nawet porównania do budowy koni niektórych ras współczesnych (Kobryń 1984, Mockus 1935). Natomiast w przypadku określania cech zwierząt w warunkach przyżyciowych, termin morfotypu zastępowany bywa często słowem somatotyp, lub typ konstytucyjny. Zwrot ten funkcjonujący w antropologii został przejęty do nauk hodowlanych przez Dürsta (1922). Badania czaszki w kontekście somatotypu odzwierciedlone zostały również przeze mnie w cyklu przedłożonych publikacji. W badaniach morfometrycznych, których celem jest opis danego obiektu, na przykład konia lub kości, za pomocą często szerokiego panelu pomiarów, pojawia się problem wyboru parametrów o największym znaczeniu. Inną trudnością jest właściwe wytłumaczenie, na czym polega zróżnicowanie badanych obiektów oraz odkrycie i interpretacja związków pomiędzy 10

11 parametrami, które te obiekty charakteryzują. Do rodziny analiz wielowymiarowych należy Analiza Składowych Głównych (Principal Components Analysis; PCA), która okazuje się bardzo skuteczna w rozwiązaniu powyższych kwestii. Celem jej stosowania jest redukcja danych i ukazanie struktury zbioru obserwacji metrycznych. Pozwala ona na odkrycie zależności między cechami, które pozostałyby nieuchwytne (Falniowski 2003). Takie nowe ukryte zmienne, wyodrębnione przez PCA, nazywane są składowymi. Analiza ta używana jest jako metoda eksploracyjna, stosowana a priori, czyli bez wcześniejszych założeń w tym segregacji badanych obiektów. W jej wyniku dopiero, na diagramie dwu lub trójwymiarowym, badacz jest w stanie ocenić czy obiekty grupują się, oraz jaki dzieli je dystans. Stąd PCA używana jest najczęściej jako wstępne rozpoznanie zmienności badanych obiektów (Morrison 1990). Atrybuty tej metody sprawiły, że użyłem jej aż w pięciu z sześciu prac niniejszego osiągnięcia naukowego. Ukazana na początku hipoteza prezentowanego cyklu prac, wymaga scharakteryzowania współzależności jakie istnieją pomiędzy elementami układu kostnego, a budową zewnętrzną zwierzęcia. Opierając się na typologii koni, próbowałem również odnaleźć interakcje pomiędzy ich uzdolnieniami do danego rodzaju pracy lub adaptacją do warunków środowiskowych, a zróżnicowaną budową kości. Termin morfometria nawiązujący do greckiego słowa kształt (morphē), trafnie ilustruje powzięte zamierzenia, ponieważ zaprezentowane artykuły ukazują konformację przestrzenną ciała koni, jak również elementów ich szkieletu. W niniejszym cyklu prac ukazałem dwa trendy wzajemnie się uzupełniające i wspierające. Pierwszym z nich jest bezpośredni opis metryczny kości w warunkach post mortem, u koni wcześniej przeznaczonych na rzeź. Drugi charakteryzuje elementy strukturalne ciała w warunkach przyżyciowych, z wykorzystaniem punktów kostnych wyczuwalnych palpacyjnie pod skórą zwierzęcia. Wykorzystanie anatomii w ujęciu typowo osteologicznym z jednej strony i anatomii topograficznej z drugiej, jest dążeniem do jednego celu z różnych pozycji. W efekcie przedstawione obserwacje ukazują dogłębny i kompleksowy obraz zmienności struktur ciała koni i są wkładem w dziedzinę badań z zakresu morfologii czynnościowej oraz znajdą zastosowanie w praktycznym użytkowaniu oraz w hodowli, w tym w ocenie pokroju koni. We wszystkich przedstawionych pracach używałem terminologii anatomicznej według Anatomicznego Mianownictwa Weterynaryjnego pod redakcją Milarta (2002). W podsumowaniu połączyłem obserwacje poszczególnych prac ukazując całościowy obraz opisanych zależności i uwydatniając problematykę osteologiczną na tle aspektów hodowlanych lub użytkowych. 11

12 1. Komosa M., Moliński K., Godynicki S. (2006): The variability of cranial morphology in modern horses. Zoological Science 23: Cykl prac przedstawionego osiągnięcia naukowego, otwierają badania zmienności cech metrycznych czaszki koni. Czaszka z racji złożoności budowy i pełnionych funkcji jest szczególnym elementem układu kostnego. Stąd bardzo często jest ona wykorzystywana w wielu nurtach nauk biologicznych, pełniąc również ogromną rolę w badaniach ewolucji i historii zwierząt, w dziedzinie anatomii porównawczej, w klasyfikacji zwierząt, a nawet w poszukiwaniu cech różnicujących populacje. Przeprowadzone w tej pracy analizy, zostały oparte na klasycznym podziale somatotypów koni według Dürsta (1922). Wyszczególnia się trzy podstawowe somatotypy: oddechowy, mięśniowy i limfatyczny. Oprócz nich wyróżnić można dwa somatotypy pośrednie: oddechowo-mięśniowy i mięśniowo-limfatyczny. Powyższe nazwy somatotypów funkcjonują także w literaturze naukowej jako typy konstytucyjne. Określenia te sugerują, że przy charakterystyce osobnika brany jest pod uwagę obszerniejszy zespół cech niż tylko elementy szkieletu (Kline i Foreman 1991, Suska i Skotnicka 2010). Dlatego odrębność pokrojowa koni oparta na opisie ich konstytucji stosowana jest w wielu dziedzinach badań. Wśród nich szczególnie ciekawie przedstawia się praca Dall Olio i wsp. (2010), w której autorzy ci wykazali odrębność koni różnej konstytucji, ze względu na polimorfizm genu miostatyny. W związku z faktem, że gen ten jest związany z rozwojem muskulatury i jakością tkanki mięśniowej, powyższe badania mają duże znaczenie ze względu na ukazanie predyspozycji użytkowych koni poszczególnych typów. Osobniki o konstytucji oddechowej definiowane są jako zwierzęta o smukłej sylwetce, długich liniach ciała, w tym wyeksponowanej wysokonożności. Skóra ich jest cienka, a jej wytwory jak włosy lub opuszki są delikatne. Konie te cechują się z reguły pobudliwością układu nerwowego i dużą szybkością reakcji. Odpowiada im praca w galopie. Skrajnie odmiennym typem konstytucyjnym jest typ limfatyczny. Konie takie określić można przeciwnie w stosunku do wyżej wymienionych. Ich sylwetka jest krępa, a kości i ścięgna trudno wyczuwalne pod skórą z uwagi na grubą tkankę podskórną i obfite owłosienie, okrywające zwłaszcza dystalne części kończyn. Temperament takich zwierząt jest raczej flegmatyczny i cechuje je mniejsza ruchliwość. Przykładem są konie ras przeznaczonych do pracy ciężko-pociągowej odbywanej w stępie. Natomiast mięśniowy typ konstytucyjny, który jest umiejscowionym pomiędzy dwoma powyższymi, przypisuje się osobnikom o zwartej sylwetce z dobrze rozwiniętą muskulaturą. Cechuje je z reguły dobra reaktywność. Konie takie efektywnie pracują w zaprzęgu, choć nadają się także do niektórych form użytkowania pod siodłem. Jak już zaznaczono, wyróżnić można także typy pośrednie. Konstytucja oddechowo-mięśniowa jest charakterystyczna dla koni nadających się do większości konkurencji jeździeckich, jak skoki przez przeszkody lub ujeżdżenie. Zwierzęta te 12

13 cechuje stosunkowo sucha budowa przy nierzadko doskonale rozwiniętych brzuścach mięśniowych, co nadaje im sportową sylwetkę. Wyróżnić można także typ mięśniowo-limfatyczny w przypadku zbliżenia cech fizycznych i temperamentu w stronę bliższą koniom określanym jako ciężkie i opisanym powyżej (Brooks i wsp. 2010, Gomez i wsp. 2012, Nauwelaerts i wsp. 2011). Badania przeprowadzono na osobnikach przeznaczonych na ubój. Przed ubojem konie zostały zaklasyfikowane do jednego z pięciu powyższych typów konstytucyjnych. Zastosowane doświadczenie polegało na weryfikacji założenia, że konie należące do odmiennych somatotypów cechują się także odmienną strukturą metryczną czaszki. Na każdej czaszce dokonano 34 pomiarów. Oprócz standardowej statystyki podstawowej w pracy zastosowano Analizę Składowych Głównych jako metodę poszukiwania naturalnie wyłaniających się grup. Metoda ujawniła trend wskazujący, że czaszka koni zmienia się metrycznie wraz ze zmieniającym się typem, co zostało zilustrowane przez rozrzut punktów na diagramie dwuwymiarowym. Zastosowana następnie Kanoniczna Analiza Dyskryminacyjna miała za zadanie wyodrębnić z 34 cech kraniometrycznych te, które mają największe znaczenie przy różnicowaniu czaszek ze względu na typ konia. Wyłoniono łącznie 17 cech w modelu stosując analizę krokową, z których najsilniejsze to kolejno: długość podstawna trzewioczaszki, wysokość trzewioczaszki, długość boczna trzewioczaszki, szerokość szczęki, długość wewnętrzna oczodołu, szerokość czołowa największa. Znamienne jest, że te sześć najbardziej różnicujących cech w modelu o najwyższych wartościach statystyki F, to parametry części twarzowej (viscerocranium). Parametry mózgowioczaszki (neurocranium) nie przejawiają tak silnej mocy dyskryminacyjnej, to znaczy są metrycznie mniej zróżnicowane w typach morfologicznych koni. Praca ta udowodniła, że czaszka jest elementem szkieletu istotnie związanym z typem konstytucyjnym konia, a zatem jej konformacja jest współzależna z formą pokroju. Ma to znaczenie zwłaszcza w badaniach archeozoologicznych, gdzie na podstawie czaszki wnioskuje się nierzadko o kompleksowej budowie ciała osobnika. Wyszczególnione parametry mogą przyczynić się do klasyfikacji koni dawnych epok. Uzyskane wyniki mogą być również pomocne w wyznaczaniu cech kraniologicznych, które wskazują na pokrewieństwa pomiędzy rasami koni o głębokich korzeniach historycznych. Niniejsza praca podnosi także aspekt użytkowości koni współczesnych. Czaszka jest elementem będącym kostnym fundamentem dla początkowych odcinków układu pokarmowego i oddechowego, jak również stanowi swoiste odzwierciedlenie stopnia wykształcenia mózgowia i niektórych narządów zmysłów. Analizując cechy kraniometryczne w kontekście przystosowań osobniczych, należy spojrzeć na nie kompleksowo. U koni konstytucji oddechowej jama czaszkowa 13

14 i długość oczodołu w odniesieniu do długości trzewioczaszki mogą być relatywnie większe niż u koni konstytucji mięśniowo-limfatycznej i limfatycznej. Ponadto konie typu oddechowomięśniowego mimo dość krótkiej części twarzowej czaszki mają stosunkowo wysoką jamę nosową. Może to świadczyć o przystosowaniu do pracy w wyższych chodach, jak kłus i galop, koni o lżejszym morfotypie. Choć w tej pracy nie zostały przeprowadzone badania allometryczne, jednak podjęte analizy i otrzymane wyniki ukazują celowość dalszych doświadczeń i wyznaczają interesujące hipotezy. 2. Komosa M., Purzyc H. (2009): Konik and Hucul horses: A comparative study of exterior measurements. Journal of Animal Science 87: Praca ta ukazuje zróżnicowanie morfometryczne dwóch prymitywnych rodzimych ras hodowanych w Polsce. Konie prymitywne to grupa zrzeszająca szczególne rasy zarówno polskie jak i obce, które charakteryzują się silnym przystosowaniem do swych naturalnych środowisk z których pochodzą. Mają swoisty genotyp oraz ciekawe cechy fenotypowe i nierzadko hodowane są w systemie bezstajennym, a nawet w rezerwatach. Z tych względów zarówno w polskich jak i zagranicznych badaniach naukowych różnych dziedzin poświęca się koniom prymitywnym wiele uwagi (Hovens i Rijkers 2013, Jezierski i wsp. 1999). Zogniskowanie bieżącej pracy na koniku polskim i hucule podyktowane było faktem, że rasy te noszą wiele cech, uważanych zarówno w naukach anatomicznych jak i hodowlanych za pierwotne (Kownacki 1984, Brzeski i Jackowski 1988, Brzeski i Kulisa 1993). Zwierzęta takie mogą pełnić rolę morfologicznych modeli, w małym stopniu zmienionych przez selekcję człowieka w kierunku cech użytkowych. Konik polski jako szczególnie bliski wygasłemu tarpanowi (Equus ferus) stanowił w niniejszej pracy model prymitywnego konia terenów nizinnych Europy (Bennet and Hoffmann 1999, Vetulani 1925). Natomiast konia huculskiego uznano za model prymitywnego konia górskiego. Na jego obecny eksterier wpływ miało także krzyżowanie z innymi rasami koni na przestrzeni wieków i użytkowanie w kierunku jucznym. Jednak podstawowym rygorem selekcyjnym jakiemu podlegał, były surowe warunki panujące na terenach górskich. Uważa się ponadto, że na formę hucuła miał wpływ także tarpan, co daje niektórym osobnikom pewne podobieństwo do konika polskiego (Brzeski i wsp. 1988, Purzyc 2007, Starzewski 1927). Praca miała trzy cele. Pierwszym było wyszczególnienie różnic i podobieństw konformacji ciała obu ras. Cel drugi to ukazanie cech eksterieru w kontekście struktur kostnych. Był on szczególnie istotny, gdyż miał określić wpływ cech osteologicznych na formę pokrojową opisywaną za pomocą terminologii hodowlanej. Cel trzeci polegał na wskazaniu cech morfologicznych konia huculskiego, które uznać można jako przystosowania do bytowania w warunkach górskich. 14

15 Badania przeprowadzono na 101 konikach polskich oraz 135 koniach huculskich. Każdy osobnik został scharakteryzowany przez 25 pomiarów. Część z nich to parametry standardowo wykorzystywane w badaniach zootechnicznych, jednak większość określić można jako parametry odnoszone do długości poszczególnych części ciała. Nierzadko były one tożsame z długościami kości, które można wyczuć palpacyjnie pod skórą zwierzęcia. Dlatego podjęte w tej pracy aspekty umiejscawiają ją w obszarze anatomii topograficznej. Skonstruowano także 24 indeksy, ukazujące proporcje wybranych cech względem siebie. Zastosowana Analiza Składowych Głównych wykazała, że istnieje wyraźny dystans morfologiczny pomiędzy dwiema rasami. Odrębność koni obydwu grup była silnie widoczna zarówno w przypadku badania wymiarów, jak i indeksów. Ponadto koniki polskie były bardziej skonsolidowane biometrycznie niż hucuły. Te ostatnie na diagramach dwuwymiarowych wykazywały silniejsze rozproszenie, co świadczy o większym zróżnicowaniu ich pokroju, jak również cech kośćca. Przeprowadzony test t-studenta wykazał, że chociaż średnia wysokość w kłębie i w krzyżu hucułów była większa od wysokości koników, jednak ustępowały one konikom długością łopatki lub długością uda i podudzia. Dłuższe było u konika także nadpęcie przednie i tylne wskazując na dłuższą kość śródręcza trzecią (os metacarpale tertium) oraz kość śródstopia trzecią (os metatarsale tertium). Warto w tym miejscu nadmienić, że wzrost konia jest nie tylko wynikiem długości kości kończyn, lecz silnie zależy także od stopnia skątowania stawów. Hucuł natomiast dominował między innymi szerokością miednicy, długością ramienia, wyraźnie dłuższą pęciną przednią i tylną oraz miał większy indeks kościstości co wskazuje na ogólnie bardziej masywny kościec. Oprócz powyższych szczegółowych wyników należy dodać, że niniejsze badania wykazały, iż w obrębie grupy koni zaliczanych do prymitywnych istnieje istotne zróżnicowanie cech kośćca rzutujące na predyspozycje zwierząt do radzenia sobie w odmiennych warunkach środowiskowych. Szczególną uwagę zwraca zmienność morfometryczna odcinka ręki i stopy. Hucuł jako koń zmuszony do poruszania się po stromiznach i wysokiego unoszenia kończyn, ma krótkie metapodia przy długim odcinku akropodium. U konika zależność ta jest odwrotna, co może mu dawać przewagę w rozwijaniu szybkości w galopie na płaskim terenie. 3. Komosa M., Frąckowiak H. (2008): Dystans morfometryczny pomiędzy konikiem polskim a kucami konikopochodnymi. Acta Scientorum Polonorum seria Zootechnica 7: Praca ta podejmuje postawioną wcześniej tezę, że konik polski jako pochodzący od tarpana, jest wzorcem konia, którego nie zmieniła ukierunkowana w stronę cech użytkowych selekcja sztuczna stosowana przez człowieka. W związku z faktem, że podlega on hodowli zachowawczej i jest swoistym bankiem genów, jego cechy anatomiczne i eksterierowe nie 15

16 zmieniają się w kolejnych pokoleniach w taki sposób, jak to się dzieje w przypadku koni ras szlachetnych. W bieżącej pracy celem było morfometryczne porównanie koników jako zwierząt prymitywnych z mieszańcami pierwszego i drugiego pokolenia. Zmierzono 104 koniki polskie, natomiast mieszańców mających w rodowodzie 50 % krwi konika udało się pozyskać w liczbie 14 osobników, a mieszańców mających 25 % krwi konika - 10 osobników. Niestety nie udało się znaleźć większej liczby kuców konikopochodnych, ponieważ krzyżowania tego rodzaju przeprowadzane są raczej rzadko przez hodowców. Kuce kolejnych pokoleń, zwłaszcza drugiego, cechowały się eksterierem wizualnie upodabniającym je do koni szlachetnych, a ponadto ich zdolności motoryczne, w tym jakość chodów, były wyraźnie lepsze. Analiza Składowych Głównych ukazała trend stopniowej zmiany morfotypu, choć część koników polskich była metrycznie podobna zwłaszcza do mieszańców pierwszego pokolenia. W wyniku przeprowadzonych następnie szczegółowych analiz 25 cech morfometrycznych stwierdzono, że wraz ze zmianą typu konia zmieniło się 10 cech. Były to: wys. w kłębie, wys. w krzyżu, długość skośna tułowia duża, długość skośna tułowia mała, długość przedramienia, długość autopodium przedniego, długość śródręcza, długość podudzia, długość autopodium tylnego i długość śródstopia. Zwiększenie wzrostu nie jest zaskakujące, z uwagi na większy wzrost reproduktorów ras uszlachetniających, jednak w przypadku długości skośnej tułowia małej, stwierdzono jej zmniejszenie się u mieszańców drugiego pokolenia. Może to świadczyć o skróceniu kręgów odcinka piersiowego i lędźwiowego. Krótszy tułów jest cechą znamienną dla wielu ras koni gorącokrwistych, w tym koni pełnej krwi angielskiej i koni półkrwi (McManus i wsp. 2008, Komosa i wsp. 2013a). Należy także podkreślić, że swój większy wzrost mieszańce zawdzięczają zwłaszcza zwiększeniu długości odcinka zeugopodium [przedramię, podudzie] i metapodium [śródręcze, śródstopie], zarówno w kończynie piersiowej jak i miednicznej. Większa długość tych części ciała jest wynikiem zmian długości całkowitej odpowiednich kości. Według Kobrynia (1984) parametr długości jest cechą bardziej labilną niż inne wymiary, na przykład szerokości lub grubości. Autor ten wniosek swój wyciągnął na podstawie badań kości koni wykopaliskowych i przemian które dokonywały się na przestrzeni wieków. Niemniej poczynione obserwacje wydają się mieć uniwersalny charakter. Spośród kości kończyny piersiowej szczególnie silnie zmieniała się u koni fosylnych kość śródręcza trzecia i kość promieniowa. W przedstawionych przeze mnie badaniach właśnie te kości warunkują zwiększenie się długości przedniego metapodium i zeugopodium. W hodowli taka zmiana proporcji opisywana jest jako zwiększenie się wysokonożności. Przynależne do kończyn odcinki zawarte w tułowiu, nie wykazały istotnej statystycznie zmiany długości. Może to sugerować, że odpowiadające im kości kończyn, 16

17 czyli łopatka i kość ramienna oraz kość miedniczna i udowa, nie reagują tak silnie na tak zwany dolew obcej krwi jak to się dzieje w przypadku kości położonych bardziej dystalnie. 4. Sobczuk D., Komosa M. (2012): Morphological differentiation of Polish Arabian horses - multivariate analysis. Bulletin of the Veterinary Institute in Pulawy 56: Ta praca z przedstawionego cyklu ukazuje zmienność morfometryczną wśród koni czystej krwi arabskiej. Od pozostałych prac odróżnia ją fakt, że analizy wielowymiarowe nie porównują koni różnych ras lub typów, lecz osobniki różnych populacji należących do tej samej rasy. Badania te są zatem ukierunkowane na uchwycenie subtelnych zmienności oraz akcentują rolę i ukazują efekty pracy hodowlanej prowadzonej w różnych stadninach. Warte podkreślenia jest znaczenie tych badań w świetle ogromnej renomy, którym cieszą się na świecie polskie konie czystej krwi arabskiej. Nadrzędnym kryterium ich oceny jest piękno i zarazem poprawność budowy ciała. O ich wartości świadczą wysokie ceny uzyskiwane na aukcjach, a ponadto wiele polskich osobników udoskonala populacje koni arabskich w innych krajach. Dlatego ich szczegółowy opis morfometryczny może znaleźć wydźwięk w świecie hodowlanym i naukowym. W sumie zmierzono 334 osobniki pochodzące ze stada podstawowego trzech wiodących stadnin w Polsce Janowa Podlaskiego, Michałowa i Białki. Każdy osobnik został scharakteryzowany przez panel 26 pomiarów. Parametry nie używane standardowo w metodyce typowo zootechnicznej zostały opisane, podobnie jak w poprzednich pracach, za pomocą polskich i łacińskich nazw według Anatomicznego Mianownictwa Weterynaryjnego (red. Milart 2002). Wstępna eksploracja danych wykonana za pomocą Analizy Składowych Głównych pozwoliła stwierdzić, że każda ze stadnin hoduje konie w charakterystycznym dla siebie typie. Jednak osobniki pochodzące z Janowa Podlaskiego stanowią grupę pośrednią, jakoby łącznikową, choć mają budowę zbliżoną pod względem cech metrycznych bardziej do osobników z Michałowa. Konie wyhodowane w Michałowie są wyraźnie odrębne i na diagramie dwuwymiarowym formują najbardziej zwarty zbiór, tzw. chmurę punktów. Dowodzi to ich znacznego wyrównania morfometrycznego. Interesujący jest fakt, że składowa główna pierwsza, która ma największe znaczenie w ukazaniu zmienności koni, jest najsilniej związana z cechą długości pęciny przedniej i tylnej. Może to wskazywać na istotną zmienność metryczną członów palcowych, zwłaszcza paliczka bliższego (phalanx proximalis). Istnieje też związek o średniej mocy tej składowej z wysokością w kłębie, wysokością w krzyżu i z obwodem nadpęcia przedniego. Natomiast składowa główna druga przejawiała najsilniejsze związki z cechą długości łopatki i ramienia. Takie zależności między cechami metrycznymi a składowymi są interesujące i skłaniają do szczegółowych analiz. Kolejnym narzędziem wykorzystanym w pracy była Kanoniczna Analiza Dyskryminacyjna. Celem jej 17

18 zastosowania było wskazanie tych cech metrycznych, które w najsilniejszym stopniu klasyfikują danego osobnika do jednej z trzech stadnin. Analiza wyłoniła 10 takich cech spośród 26. Na ich podstawie do dyskryminacji koni z różnych stadnin wyodrębniono dwie funkcje. Pierwsza funkcja odróżnia przede wszystkim konie wyhodowane w Białce od koni pochodzących z Michałowa i Janowa Podlaskiego. Natomiast druga funkcja dyskryminacyjna rozróżnia głównie konie tych dwóch ostatnich stadnin. Istnieje szczególnie duży dystans morfometryczny pomiędzy końmi z Białki, a końmi z Michałowa. Ta analiza potwierdziła wstępny wniosek, że te dwie populacje są bardzo wyraźnie zróżnicowane. Natomiast konie z Janowa Podlaskiego mają podobny wzorzec metryczny do koni z Michałowa. Wśród 10 wyłonionych cech metrycznych za jedną z pierwszoplanowych należy uznać długość odcinka śródstopia. Najdłuższy jest on u koni z Janowa Podlaskiego a najkrótszy u koni z Białki. Długi odcinek śródstopia jest związany z lepszą efektywnością ruchową, zwłaszcza z predyspozycjami do galopu (Pilarski i wsp. 1993, Komosa i Mintura 2006). Ponadto długość poszczególnych segmentów kończyn w porównaniu do długości tułowia, formuje kształt sylwetki konia. Ma to duże znaczenie przy ocenie na pokazach. Pomiędzy końmi z Janowa Podlaskiego, które mają najkrótszy tułów, a końmi z Białki jest różnica ponad 5 centymetrów. Stąd model morfometryczny koni z Białki skłania się w stronę dłuższej sylwetki w porównaniu do poprzednich. Kolejną ważną cechą, która ma wysoką moc dyskryminacyjną jest długość miednicy. Była ona mierzona od guza biodrowego (tuber coxae) do guza kulszowego (tuber ischiadicum), stąd parametr ten pokrywa się z długością kości miednicznej (os coxae), choć należy wziąć poprawkę na grubość tkanek miękkich pokrywających guzy. Kość miedniczna wyznacza rozmiary zadu konia stąd powinna mieć także istotny wpływ na zdolność motoryczną i sukcesy wyścigowe (Mawdsley i wsp. 1996). Najdłuższa jest ona u osobników z Białki. Konie te mają także najdłuższy odcinek łopatki i ramienia, co daje wrażenie silnego fizycznie zwierzęcia. Warte podkreślenia jest, że długość łopatki i ramienia ma wpływ na długość kroku w kłusie (Komosa i wsp. 2013a, Lawrence 2006, Sole i wsp. 2013). Cechą która ma duży związek z urodą koni arabskich jest długość szyi. U osobników z Białki jest ona z kolei wyraźnie najkrótsza, podczas gdy jej największą długość odnotowano u koni z Michałowa. 5. Dzierzęcka M., Komosa M. (2013): Variability of the proximal phalanx in warmblood and coldblood horses morphological and structural analyses. Belgian Journal of Zoology, 143: Jak już zasugerowano powyżej, forma ukształtowania poszczególnych elementów układu kostnego wpływa na pokrój konia i może być przez to związana z przystosowaniami do specyfiki 18

19 funkcjonowania zwierzęcia. Niemniej, intensywne użytkowanie koni wiąże się także ryzykiem powstawania pęknięć lub złamań kości. Okazuje się, że niektóre struktury szkieletu częściej niż inne ulegają urazom. O wytrzymałości mechanicznej kości, a tym samym o pełnieniu przez nie funkcji podporowych, decyduje zarówno skład mineralny, jak i budowa przestrzenna (Alho 1993, Davies 2002). W bieżącej pracy badaniu poddano paliczek bliższy (phalanx proximalis), zwany także kością pęcinową (os compedale), głównie ze względu na wysoką frekwencję występowania jego złamań. Chciano sprawdzić, czy paliczek bliższy cechuje się stałym wzorcem budowy, czy też podlega zmiennościom morfologicznym, w związku z różnicą masy ciała i odmiennym rodzajem pracy, którym poddane są konie o znacznych odrębnościach pokrojowych. Dlatego hipoteza tej pracy zakłada, że konie różnych typów mogą mieć odmienny kształt anatomiczny paliczka bliższego. Należy się spodziewać, że kość ta będzie się cechować także odmiennymi wartościami parametrów geometrycznych, czyli układem architektonicznym beleczek. W związku z powyższą hipotezą pierwszym celem pracy było określenie kształtu paliczka bliższego u koni zdecydowanie różniących się formą pokroju. We współczesnej hodowli koni oprócz typów konstytucyjnych powszechnie panuje klasyfikacja oparta nie tylko na cechach morfologicznych, ale sugerująca także temperament koni, za czym idzie także wskazanie na ich użytkowe przystosowania. Wyróżnia się grupę koni gorącokrwistych w stosunku do których używany też bywa zwrot szlachetne lub lekkie. Przeciwstawia się im konie zimnokrwiste, zwane też ciężkimi. Podział ten bywa krytykowany ze względu na uproszczenia, niemniej jest szeroko stosowany zarówno w Polsce jak i na świecie (Gomez 2012, Jansen i wsp. 2002). Pierwsza część badań obejmowała osteometrię kości 81 osobników w ujęciu wielowymiarowych technik statystycznych. Były to konie gorącokrwiste, zimnokrwiste i pogrubione stanowiące typ pośredni. Każda kość pęcinowa została scharakteryzowana przez pięć parametrów osteometrycznych. Drugi cel badań miał ukazać zróżnicowanie pięciu parametrów geometrycznych, przy zastosowaniu obwodowego ilościowego tomografu komputerowego (pqct) oraz porównać indeks wytrzymałości (SSI) u koni gorącokrwistych i zimnokrwistych jako skrajnie innych typów koni. Ta część badań została zrealizowana na materiale ograniczonym do dwudziestu kości. Wstępną eksplorację danych przeprowadzono stosując Analizę Składowych Głównych. Wykazała ona wyraźne zróżnicowanie kości pęcinowej między końmi gorącokrwistymi i zimnokrwistymi. Paliczki koni pogrubionych miały formę pośrednią, jednak ich zdecydowana większość była bardziej zbliżona metrycznie do paliczków koni zimnokrwistych niż gorącokrwistych. W pracy stwierdzono, że konie gorącokrwiste mają najwęższy trzon paliczka bliższego, konie pogrubione pośredni, a konie zimnokrwiste zdecydowanie najszerszy. Wykazano także, że szerokość trzonu paliczka i cecha długości spełniają także największą rolę przy klasyfikacji 19

20 osobników do danego typu morfologicznego. Wskaźnik odnoszący szerokość najmniejszą trzonu do długości największej paliczka wynosił u koni gorącokrwistych 38,91 %, u koni pogrubionych 43,15 % a u zimnokrwistych 46,21 %. Można stwierdzić, że kształt paliczka bliższego u koni gorącokrwistych przypomina klepsydrę. Kości palca konia podlegają w czasie galopu silnym chwilowym odkształceniom. Dlatego szczególnie istotna jest u koni gorącokrwistych zwłaszcza wytrzymałość na zginanie, które ma miejsce także przy lądowaniu konia po skoku. Natomiast u koni zimnokrwistych, które nie są użytkowane w wysokich chodach, trzony kości w kończynach porównać można raczej do kolumn o wyrównanej szerokości na całej długości trzonu. Kształt taki wydaje się być adekwatny raczej do sprostania siłom ściskającym przy wysokiej masie ciała tych koni. Paliczki koni pogrubionych miały kształt pośredni. Z przeprowadzonych badań geometrycznych i indeksu SSI wynika, że paliczki koni zimnokrwistych charakteryzują się wyższą wytrzymałością zarówno w połowie długości trzonu, jak i na 85% ich długości. W omawianych miejscach średnica ich kości pęcinowych jest zbliżona do koła. Taka struktura także może się wiązać ze zdecydowanie wyższą masą ciała. Parametr grubości korowej nie różnił się statystycznie istotnie pomiędzy typami koni. Jednak u koni gorącokrwistych staje się on relatywnie szerszy, jeśli weźmie się pod uwagę zwężenie środka trzonu paliczka. Parametr ten jest tożsamy z grubością istoty zbitej (substantia compacta) kości. Relatywne zwiększenie grubości istoty zbitej może rekompensować zwężenie trzonu paliczka. Taka forma paliczka bliższego u koni tego typu potwierdza przystosowanie tej kości do sił działających na nią podczas galopu i skoków. 6. Komosa M., Purzyc H., Frąckowiak H. (2013): Changes in navicular bone (os sesamoideum distale) shape in horses as a result of pathological alterations. Folia Biologica 61: Ta praca opisuje pozostałe kości palca u koni różnych typów. Mimo że szczególnej analizie poddano trzeszczkę dalszą (os sesamoideum distale), jednak przeprowadzono także osteometrię członu palcowego środkowego (phalanx media) i dalszego (phalanx distalis), czyli kości koronowej i kopytowej. Badania te są zatem swego rodzaju dopełnieniem analiz podjętych w pracy poprzedniej, w której scharakteryzowano paliczek bliższy (phalanx proximalis). Materiał badawczy pochodził od 53 osobników, które zostały podzielone na trzy grupy w zależności od typu które reprezentowały. Grupę pierwszą w liczbie 28 zwierząt stanowiły konie gorącokrwiste, które na potrzebę tych badań określono także jako konie wierzchowe, akcentując w ten sposób rodzaj pracy jaką wykonywały przed ubojem. Druga grupa to konie pociągowe, wśród których 20

21 dominowały konie zimnokrwiste o konstytucji limfatycznej, jednak znalazło się wśród nich kilka osobników o konstytucji mięśniowo-limfatycznej. Grupa ta liczyła 12 zwierząt. Natomiast grupa trzecia to kuce, wśród których jednak nie było kuców ras sportowych, lecz zwierzęta uznane jako prymitywne. Dlatego grupę tę liczącą 13 osobników można rozważać również jako typ koni prymitywnych. Ocena typu wszystkich koni dokonana została przed ubojem. Spośród kostnych struktur palca konia trzeszczka dalsza, zwana także kopytową, stanowi szczególnie często przedmiot badań na świecie. Jest ona elementem stawu kopytowego, który łączy się ze środkowym i dalszym członem palcowym wewnątrz kopyta konia. Mimo niewielkich rozmiarów pełni istotne funkcje podczas pracy kończyny. Stanowi rodzaj kostnej podkładki po której prześlizguje się ścięgno mięśnia zginacza głębokiego palców (musculus flexor digitorum profundus) oraz stabilizuje staw kopytowy, czyli międzypaliczkowy dalszy (articulatio interphalangea distalis). Ostatnimi czasy problemy trzeszczkowe są często diagnozowane wśród koni, zwłaszcza gorącokrwistych użytkowanych wierzchowo. Schorzenia dotykają kończyn piersiowych, najczęściej obustronnie. Dodatkową trudnością jest fakt, że obraz chorobowy zmienionej trzeszczki jest zróżnicowany. W pracy wytyczono następujące cele. Pierwszym było ukazanie morfometrycznej zmienności trzeszczki która pozwoliłaby na szerszy opis jej formy u zdrowych koni różnych typów. W następnym etapie pracy zamierzano sporządzić indeksy morfometryczne, dzięki którym możliwe byłoby porównanie kształtu trzeszczek zdrowych z trzeszczkami wykazującymi zmiany patologiczne. Ponadto wielkość trzeszczki odniesiono do wybranych parametrów paliczka środkowego i dalszego w celu znalezienia ewentualnych współzależności wielkościowych. Cechy metryczne paliczka dalszego były szczególnie istotne, gdyż kość ta pełniła rolę wskaźnika wielkości kopyta. Wśród kilku hipotez na temat pojawienia się schorzeń trzeszczkowych występuje przypuszczenie, że dotykają one zwłaszcza koni o zbyt małych kopytach w stosunku do swej masy ciała. Według tej hipotezy w małej puszce kopytowej może znajdować się zbyt mała trzeszczka, która nie wytrzymuje wywieranych na nią sił. W wyniku analiz stwierdzono, że szerokość końca dalszego kości koronowej różni się istotnie pomiędzy wszystkimi typami koni. Natomiast cecha grubości końca dalszego nie wykazała istotnych różnic pomiędzy końmi gorącokrwistymi a grupą kuców. Poddany badaniu był w przypadku kości koronowej jedynie koniec dalszy ze względu na fakt, że jego powierzchnia stawowa łączy się zarówno z kością kopytową jak i z trzeszczka dalszą, wyznaczając tej ostatniej płaszczyznę kontaktu. Jeśli chodzi o cechy kości kopytowej, zarówno jej długość jak i szerokość 21