Wyborca jako decydent irracjonalny

Transkrypt

1 Monika Nowacka Wyborca jako decydent irracjonalny Decyzje dotyczące działania podejmowanie są przez człowieka na podstawie posiadanej wiedzy, dzięki której może analizować obserwowaną rzeczywistość i ją interpretować. Najwcześniejsze teorie dotyczące procesu podejmowania decyzji tworzone były przez ekonomistów, statystyków czy filozofów i z tego powodu wiązały się z podejściem ekonomicznym. Taki sposób ujmowania sprawy pozwalał na tworzenie matematycznych wzorów stosowanych do opisu ludzkich zachowań. Jednym z takich modeli, powstałych na początku XX wieku, jest model człowieka ekonomicznego zakładający, że ludzie podejmujący decyzje (1) dysponują pełna wiedzą o wszystkich możliwościach, spośród których mają wybierać, i wszystkich potencjalnych konsekwencjach tych wyborów, (2) mają nieograniczona wrażliwość na subtelne różnice między tymi możliwościami, (3) są w odniesieniu do nich w pełni racjonalni. 1 Według tej teorii człowiek zawsze umiejętnie ocenia różnice między potencjalnymi efektami wyboru każdego z alternatywnych rozwiązań oraz, zawsze dokonuje wyborów w pełni świadomie, by zmaksymalizować swoje korzyści. Do tego sposobu myślenia nawiązują badacze zachowań wyborczych obywateli, a za twórcę ekonomicznego paradygmatu zachowań wyborczych (określanego również jako teoria racjonalnego wyboru) uznawany jest Anthony Downs (1957). 2 Model ten zakłada sytuację, w której wyborca jest w stanie dotrzeć do wszystkich informacji dotyczących uczestników walki politycznej, zrozumieć je oraz na podstawie tej wiedzy dokonać wyboru kandydata czy partii politycznej, dzięki której (po wygranych przez popartą opcję wyborach) otrzyma najwięcej korzyści. Czy jednak przeciętny obywatel jest w stanie, w sposób racjonalny ocenić informacje docierające do niego podczas kampanii wyborczej? Programy wyborcze z pewnością nie są obojętne decydentom, jednak nie można stwierdzić, że są jedynym i podstawowym predykatorem decyzji wyborczej. Przekonanie to wynika z faktu, iż owe programy są dość obszerne, formułowane zazwyczaj ogólnikowo i docierają do niewielkiej grupy obywateli, co wiążę się z oszczędnością sztabów wyborczych (rozprowadzanie ich na szeroką skalę byłoby bardzo kosztowne) oraz braku motywacji wyborców do zagłębiania się w ich treść. Niniejszy artykuł ma na celu wskazanie sposobów, które stosuje ludzki umysł, by podjąć decyzję wyborczą, w sytuacji gdy nie posiada pełnych informacji dotyczących aktualnej sytuacji politycznej oraz wiedzy na temat uczestników rywalizacji i ich programach. Dążenia do odkrycia kluczowych zmiennych determinujących decyzje wyborców motywowane były zarówno pobudkami praktycznymi, jak i czysto naukowymi (miały na celu wyjaśnienie kwestii związanych z tym, według jakich zasad ludzie funkcjonują w sferze życia 1 2 R. J. Sternberg, Psychologia poznawcza, Warszawa 2001, s W. Cwalina, A. Falkowski, Marketing polityczny. Perspektywa psychologiczna., Gdańsk 2006, s. 69. PAGE 1

2 społecznego, związanej z polityką). W następstwie owych dążeń wyłoniły się trzy główne paradygmaty badania zachowań wyborczych obywateli: (1) socjologiczny, określany również jako paradygmat socjalno strukturalny; (2) psychologii społecznej, zwany paradygmatem identyfikacji partyjnej lub paradygmatem uspołecznionej jednostki; (3) ekonomiczny, określanego także jako teoria racjonalnego wyboru. 3 Wymienione konteksty analizy, określane często mianem tradycyjnych paradygmatów analizy, nie są jedynymi drogami badania zachowań wyborczych obywateli. Obecnie konstruuje się również wielozmiennowe modele uwzględniające elementy zaczerpnięte ze wszystkich trzech podejść, w celu lepszego zrozumienia tego, co wpływa na konkretne zachowania obywatela wyborcy. Nie zawsze jednak różnego rodzaju badania są w stanie wyjaśnić dlaczego wyborcy zachowali się w dany sposób lub przewidzieć jak najprawdopodobniej postąpią w najbliższych wyborach. Ten element niewiadomej może w dużym stopniu wynikać z tego, że mimo wszelkich starań naukowcy nie są w stanie przewidywać wszystkich w czynników determinujących zachowanie każdej jednostki uprawnionej do głosowania. Co więcej obywatele sami często nie są w pełni świadomi tego, co tak naprawdę wpływa na fakt udzielenia poparcia danemu kandydatowi czy partii politycznej. Biorąc wymienione kwestie pod uwagę, wydaje się być uzasadnione określenie wyborcy, jako decydenta irracjonalnego. 4 Wspomniana wcześniej teoria racjonalnego wyboru posłużyła do opracowania przez Anthonego Downsa twierdzenia, że postępowanie wyborców również jest racjonalne. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że u Downsa ma ono raczej charakter normatywny i opisujący to, w jaki sposób ludzie powinni dokonywać wyborów, niż jak rzeczywiście podejmują decyzje. Na tym etapie rozważań, warto wymienić podstawowe założenia owej koncepcji: (1) decyzje podejmują, czyli dokonują wyboru partii czy kandydata z listy wyborczej wyłącznie jednostki; (2) jednostki są egoistyczne i racjonalne, czyli dokonują wyboru na odstawie kalkulacji osobistych interesów i potrzeb; potrafią uszeregować alternatywy (innych kandydatów i/lub partie) od najlepszej do najgorszej. Wybierając kierują się maksymalizacja użyteczności wyboru, czyli indywidualnej korzyści; wybierają określonego kandydata, ponieważ sądzą, że wygrana pewnej opcji politycznej dostarczy im najwięcej szeroko rozumianych zysków; (3) preferencje są kompletne i stabilne, utrzymują się przez wiele lat i generacji rodzinnych; (4) racjonalne jednostki wybierają jedną spośród dostępnych alternatyw; ich wybór zależy więc od reguł, czyli procedur wyborczych. 5 3 Ibidem, s Słowo irracjonalny użyte jest dla określenia postawy umysłowej polegającej na niekierowaniu się względami rozumowymi. (Podręczny słownik języka polskiego, E. Sobol (red.), Warszawa 1996, s. 284.) Oczywiście nie podważa się faktu, iż człowiek to istota rozumna. Nie zakłada się również, że wyborcy postępują całkowicie bezmyślnie. 5 K. Skarżyńska, Człowiek a polityka. Zarys psychologii politycznej, Warszawa 2005, s PAGE 2

3 Badania psychologiczne prowadzone nad procesami oceniania i podejmowania decyzji wskazują wyraźnie, że ludzkie postępowanie daleko odbiega od wizji Downsa. Prawda jest taka, że świat, ze względu na swoja złożoność, dostarcza jednostce niezwykle wielu informacji jednocześnie. Dokładne analizowanie i interpretowanie każdej sytuacji byłoby bardzo czasochłonne. Dlatego też człowiek wypracował swego rodzaju mechanizmy upraszczające, które ułatwiają podejmowanie decyzji bez czasochłonnego procesu ciągłego interpretowania otaczającej go rzeczywistości. Do takich ułatwień należy na przykład stosowanie tak zwanych heurystyk wydawania sądów, czyli uproszczonych reguł myślenia na skróty, bez analizy dostępnych danych. 6 Ludzie posługują się nimi, często nawet nieświadomie, by szybko (i jak się owym jednostkom wydaje) efektywnie formułować sądy społeczne. Do najbardziej typowych 7 skrótów poznawczych zaliczane są heurystyki: (1) reprezentatywności (prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń niepewnych oceniane jest na podstawie tego, w jakim stopniu jest ono reprezentatywne dla określonej populacji); (2) zakotwiczenia (podczas tworzenia opinii na dany temat szczególnie wykorzystywane są zwłaszcza wyraziste informacje); (3) dostępności ( prawdopodobieństwo jakiegoś zdarzenia określane jest na podstawie dotyczących go przykładów, które najszybciej przychodzą na myśl, im owych przykładów jest więcej, tym prawdopodobieństwo zajścia danego zdarzenia wydaje się większe); (4) symulacji (zdarzenie jest bardziej prawdopodobne, jeśli stosunkowo łatwo jest sobie wyobrazić scenariusz jego zaistnienia). Wymienione uproszczenia dotyczą myślenia i wydawania ocen w ogóle. Z czasem jednak wyróżniono także, specyficzne dla myślenia o sferze politycznej, heurystyki polityczne, których Jeffery J. Mondak wyróżnia siedem: (1) lubienia (stosowana w wypadku rozpoznawania stanowisk różnych grup politycznych; osobiste stanowisko wyborcy kieruje próbą określenia stanowisk konkurujących ze sobą sił politycznych, a bardziej lubianej przypisuje się opinie zbliżoną do własnej) ; (2) równoważenia ( polega na wnioskowaniu o trzecim fakcie z dwóch wcześniej znanych); (3) odbierania sygnałów ( polega na wnioskowaniu trzeciego faktu z dwóch znanych; w tym wypadku jednak wyborcy kierują się informacjami uzyskanymi od cenionych przez siebie liderów politycznych, aby wyrobić sobie własny pogląd w danej kwestii); (4) zasługiwania (opiera się na tym, czy jakaś jednostka, lub grupa, jest postrzegana jako zasługująca na coś); (5) dostępności (rozumiana tak samo, jak w przypadku poznawczej heurystyki dostępności); (6) oparta na afekcie ( reakcje afektywne mogą służyć jako podstawa decyzji wyborczych, w znacznym stopniu ograniczając jakiekolwiek próby analizy poglądów kandydatów czy nawet ich cech); (7) stereotypowa (stereotypy mogą również pełnić funkcje heurystyk przy ocenie kandydatów czy partii politycznych) H. Hamer, Psychologia społeczna. Teoria i praktyka, Warszawa 2005, s W. Cwalina, A. Falkowski, op. cit., s. 73. Ibidem, s. 74. PAGE 3

4 Kontestując teorię racjonalnego wyborcy nie można pomijać roli emocji. Często bowiem także stosunek emocjonalny do kandydatów czy partii politycznych, a nie rzetelna wiedza na temat założeń ich programów wyborczych, ma istotny wpływ na decyzje i zachowania wyborców. W tym momencie można ponownie wspomnieć o, opierających się na afekcie, heurystykach politycznych (lubienia, odbierania sygnałów, zasługiwania, opartej na afekcie). Wattenberg zauważa nawet, że około jedna trzecia wyborców nie wie nic o konkretnych politykach, a mimo tego żywi do nich silne uczucia. 9 Uczucia te następnie pomagają w podjęciu decyzji o poparciu lub nie danego kandydata, bez posiadania konkretnych informacji na jego temat (dotyczących na przykład kwalifikacji czy predyspozycji do objęcia danego stanowiska). Oprócz stosowania technik myślenia na skróty obserwuje się również inne aspekty ustosunkowania afektywnego wyborców do osób czy partii, które popierają (lub nie pierają) podczas głosowania. Z kwestia tą wiążą się dwa rodzaje procesów opisujących zachowanie wyborcy: derywacja oraz racjonalizacja. Pierwsze podejście tłumaczy, że decyzje podejmowane są w oparciu o (możliwie jak najbardziej wnikliwą) analizę dostępnych przesłanek. Przesłanki owe nie należą jednak do racjonalnych argumentów zaczerpniętych na przykład wprost z programów wyborczych uwaga skupia się bowiem na cechach kandydata i informacjach dotyczących jego, jako osoby. Mówiąc o decydentach racjonalizujących twierdzi się natomiast, że wyborem ich kieruje ogólna ocena kandydatów. Podczas gdy derywacja zakłada pewien wysiłek umysłowy przed podjęciem decyzji, w procesie racjonalizacji przesłanki oceny kandydata nie są rozpatrywane wcześniej, wybór oparty na ogólnym wrażeniu uzasadniany bywa (jeśli w ogóle) dopiero po oddaniu głosu (bywa nawet, że decydent ma trudności z przedstawieniem jakiegokolwiek uzasadnienia swojej decyzji). Zjawiska obu procesów pokazują, że wybory dokonywane przez obywateli tylko w niewielkim stopniu opierają się na analizie dostępnych informacji. Wyborcy często kierują się tym, czy generalnie lubią dana partię lub kandydata, czasem nawet nie zapoznając się z programem wyborczym. Irracjonalne zachowanie wyborców opiera się zatem na afekcie. Jak wywołać określone uczucia w stosunku do całych partii czy pojedynczych kandydatów wiedzą specjaliści zajmujący się marketingiem politycznym oraz twórcy reklam emitowanych w czasie kampanii wyborczej (jak i przekazów medialnych tworzonych po wyborach). 10 Często bywa tak, że na stosunek na przykład do polityka, większy wpływ mają potoczne przekonania na jego temat niż faktyczne, merytoryczne argumenty programu wyborczego. Szczególny wpływ na kształtowanie się tego potocznego stosunku mają media 9 Ibidem, s Coraz częściej bowiem obserwuje się zjawisko kampanii o charakterze permanentnym, których cechą jest przekształcanie komitetów wyborczych (złożonych zazwyczaj ze specjalistów od marketingu politycznego) w zespoły ds. wizerunku pracujących nieprzerwanie, również w okresie między wyborami. PAGE 4

5 (prasa drukowana, radio, telewizja, Internet), które często nie przekazują konkretnych informacji wprost, skupiając się raczej na wywoływaniu emocji, niż zwiększania zasobu wiedzy wyborcy na temat uczestników walki politycznej. Telewizja, nazywana łatwym medium, jest głównym źródłem wiedzy obywateli na temat sfery politycznej. Łatwość odbioru, charakterystyczna dla tego medium polega na tym, że widzowie zazwyczaj nie muszą koncentrować się na tym, co oglądają. Obrazy i treści nie są wnikliwie analizowane, a oglądanie programów telewizyjnych zazwyczaj odbywa się bezrefleksyjnie (widz może zajmować się kilkoma rzeczami jednocześnie nie skupiając uwagi na treści przekazu lub też po prostu odpoczywając przed ekranem włączonego odbiornika telewizyjnego, również nie przywiązując większej uwagi do tego, co jest w danym momencie emitowane). Specjaliści zajmujący się kreowaniem wizerunku politycznego doskonale zdają sobie sprawę z faktu, iż chcąc pozyskać elektorat, powinni apelować do niego w sposób emocjonalnie nieobojętny. Chodzi przede wszystkim o to, by ludzie polubili danego kandydata, a w stosunku do pozostałych pozostali obojętni lub wręcz nastawieni negatywnie. Bardzo ważną kwestią w tworzeniu przekazów medialnych (jaki komunikatów w ogóle) jest stosowany język. Spełnia on bowiem zasadniczo dwie funkcje: (1) informacyjną (poszczególnym słowom przypisuje się określone treści, dzięki czemu można przekazywać informacje związane z treściami, które w użytych słowach są zawarte) oraz (2) emocjonalną ( posługiwanie się słowami w celu wywołania określonych emocji lub ich wyrażenia). Jeżeli zatem posługujemy się słowami uczuciowo obojętnymi, to nasze wypowiedzi, tzn. nasz język, spełniają funkcje informacyjne. Jeżeli zaś używamy słów, z którymi wiąże się uczuciowe zaangażowanie, to wówczas nasz język spełnia również funkcję emocjonalną, wywołując określone uczucia słuchaczy [adresatów przekazu przyp. własny], w zależności od sytuacji, w jakiej tego typu określenia zostały zastosowane. 11 Emocje wywoływane przez reklamy polityczne (zwłaszcza przez tak zwane reklamy negatywne) biorą się oczywiście z tego, że ich twórcy doskonale zdają sobie sprawę z istnienia pewnych skojarzeń kulturowych, schematów poznawczych, stereotypów czy uprzedzeń, którymi ludzie na co dzień się posługują. Obejrzenie takiej reklamy zazwyczaj nie jest motywem przemyśleń czy dogłębnej analizy jej treści. Ma ona na celu poruszenie emocji. Prawidłowość ta jest kolejnym powodem, by uznać za słuszne kwestionowanie zasadności teorii racjonalnego wyborcy. Z tej przyczyny specjaliści od telewizyjnego marketingu politycznego już na początki drugiej połowy XX wieku zmienili sposób apelowania do widzów o poparcie danego kandydata. Zmiana polegała na zaniechaniu posługiwania się konkretnymi, prostymi hasłami i przejściu do oddziaływania poprzez przekaz emocjonalny. Podejście to wydaje się być słusznym bowiem, jak już wspomniano, stosunek emocjonalny do kandydatów czy partii politycznych istotnie wpływa na decyzje obywateli. Przekaz zatem ma tak prezentować daną kwestię, aby wyborcy polubili dany produkt polityczny, bez względu na informacje zawarte w programie wyborczym kandydata czy partii, do których 11 M. Kolczyński, J. Sztumski, Marketing polityczny, Katowice 2003, s. 39. PAGE 5

6 decydent jeśli już polubi daną opcje polityczną nie przywiązuje zazwyczaj większej uwagi. Wyniki analizy reklam wyborczych kampanii prezydenckiej, odbywającej się w 1995 roku w Polsce, potwierdzają tendencję przywiązywania w wyborczych przekazach większej wagi do roli emocji, niż do konkretnych informacji. W wypowiedziach kandydatów zdecydowanie dominował styl emocjonalny (69%), a tylko w 31% reklam kandydaci skupili się na aspekcie informacyjnym swoich wystąpień. Ten drugi sposób komunikowania się z wyborcami był charakterystyczny dla Janusza Korwina Mikke, Tadeusza Koźluka, Andrzeja Leppera i Kazimierza Piotrowicza, jednak wnioskując po ich wynikach wyborczych, nie spełnił zamierzonych funkcji perswazyjnych. 12 Zakładając zatem, że wyborcom nie zależy na zgłębianiu treści programów wyborczych stwierdzić można, że jeśli kandydaci uznają emocjonalny sposób komunikowania się z elektoratem za najodpowiedniejszy, nie powinno się zarzucać im manipulowania (w negatywnym tego słowa znaczeniu) społeczeństwem. W kontekście wyżej przytoczonych argumentów na rzecz zaproponowanej teorii wyborcy irracjonalnego, wydają się być ciekawe wyniki sondaży przedwyborczych dotyczących: (1) motywów głosowania, alternatyw wyborczych, elektoratu negatywnego 13 oraz (2) pewności głosowania, alternatyw wyborczych, elektoratów negatywnych i uzasadnień decyzji wyborczych 14 przeprowadzonych przez CBOS przed wyborami parlamentarnymi w 2001 roku. Jak się okazało, w maju 2001 roku respondenci uzasadniając swoje przyszłe decyzje wyborcze najczęściej mówili o elementach programu lub o programie w ogóle, który skłania do poparcia danego ugrupowania (22%). Następnie stosunkowo wielu wyborców (15%) kierowało się zasadą głosowania na swoich (popierania partii związanych z interesami jakiejś konkretnej grupy społecznej lub ugrupowania z innych względów uznawanego za kulturowo lub mentalnie bliskie respondentowi). Dalej wymieniano też kwestie związane z liderami czy poszczególnymi działaczami partii (12%) lub poczucie wyborców, że ich faworyci rozumieją problemy związane z codziennym życiem zwykłych ludzi. 15 Jak zauważono w komunikacie z badań przeprowadzonych w maju 2001 roku Wyborcy w uzasadnieniach prezentowanych ankieterom podają z jednej strony takie motywy, które umieją nazwać, a z drugiej takie, które wydają im się właściwe i odpowiednie, czyli takie, jakie w ich mniemaniu powinny być motywy głosowania. Stąd, jak się wydaje, wysoka pozycja poparcia dla programów, mimo że nie wszystkie ugrupowania zdążyły już w W. Cwalina, A. Falkowski, op. cit., s (stan na r.). (stan na r.). 15 Ponieważ sondaże polegały na zadawaniu pytań otwartych, odpowiedzi respondentów były bardzo zróżnicowane. Dla niniejszego opracowania istotna jest kwestia podejścia wyborców do programów wyborczych partii. Reszta wskazań wiązała się z przesłankami o mniejszym (niż argumenty programowe) stopniu racjonalności. PAGE 6

7 całości zaprezentować swoje programy wyborcze, a jednocześnie jak uczy doświadczenie faktyczna znajomość tez programowych nie wydaje się najważniejsza. 16 Wyniki ankiety późniejszej (przeprowadzonej przez CBOS w lipcu 2001 roku) pokazały, że kampania wyborcza sprawiła, iż wśród obywateli coraz więcej osób było przekonanych o słuszności swojego wyboru. Wzrósł odsetek zwolenników poszczególnych ugrupowań, którzy byli pewni, że wybrana przez nich partia lub koalicja jest wyjątkowa i żadnej innej nie warto popierać. W pozostałych wymiarach zarówno antypatii, jak i sympatii miedzy elektoratami poszczególnych ugrupowań poglądy respondentów nie zmieniły się znacząco. 17 Okazuje się zatem, że wyborcy poproszeni o uzasadnienie swojej decyzji wyborczej, niezwykle często wskazują poparcie dla założeń programowych partii. Czy jednak naprawdę wszyscy respondenci zapoznali się wcześniej, przed udzieleniem odpowiedzi na pytanie ankietera, z programem wyborczym partii, której poparcie deklarowali? Czy, zgodnie z teorią racjonalnego wyboru, przeanalizowali również programy innych partii, by wybrać tą, której poparcie, a następnie ewentualna wygrana w wyborach, zagwarantuje najwięcej korzyści? Niekoniecznie. Badania wykazują bowiem, że niektórzy wyborcy wstydzą się lub boją ujawniać swoje rzeczywiste poglądy polityczne czy preferencje wyborcze. Z tej obawy, jak zakłada teoria spirali milczenia 18, respondenci poddają się swego rodzaju autocenzurze i nie odpowiadają na pytania ankietera zgodnie ze stanem faktycznym tylko tak, jak powinni (w swoim odczuciu) odpowiedzieć, by się nie ośmieszyć, nie wyjść na osobę gorszą, niedokształconą lub niedoinformowaną. Zjawisko to może wyjaśniać fakt, iż mimo, że stosunkowo wielu wyborców deklaruje znajomość programów wyborczych, w gruncie rzeczy nie wiele wie o ich treści, a decyzję wyborczą podejmuje na przykład na podstawie ogólnikowych haseł wyborczych ( Podczas kampanii przed wyborami parlamentarnymi 2001 roku były to między innymi takie hasła: Przywróćmy normalność, wygrajmy przyszłość SLD-UP, Czas na zmianę oraz Blisko ludzkich spraw - PSL, Żeby mieć, trzeba chcieć - PO, Prawo, porządek, praca - AWSP 19 ). Wskazane metody stosowane przez ludzki umysł w celu podjęcia decyzji wyborczych stanowią uzasadnienie określenia wyborcy jako decydenta irracjonalnego. Okazuje się bowiem, że (wbrew założeniu teorii o wyborcy myślącym w sposób racjonalny) jednostki decydując się na poparcie jakiejś opcji politycznej rzadko podchodzą do kwestii wyboru na (stan na r.). (stan na r.). W. Cwalina, A. Falkowski, op. cit., s W. Stankiewicz, Wybory parlamentarne 2001 kampania wyborcza, preferencje wyborcze, wyniki., w: Zachowania wyborcze społeczeństwa polskiego po roku 1989.Próba oglądu i analiza zjawiska., A. Kasińska- Metryka (red.), Kielce 2006, s. 63. PAGE 7

8 podstawie czysto racjonalnych przesłanek. Większość obywateli nie zapoznaje się z programami wyborczymi partii czy kandydatów na dane stanowisko. Wynika to z braku czasu na dokładną ich analizę, zbyt dużą ilość informacji, niepozwalającą wyborcy na ich w pełni racjonalne, sensowne przetworzenie, co skutkuje często brakiem wiedzy na temat treści założeń programowych. Decyzje podejmowane bywają zatem po zastosowaniu tak zwanych heurystyk politycznych, ułatwiających myślenie na skróty. Również opisane procesy, mogące charakteryzować wyborcę podejmującego decyzję (derywacja i racjonalizacja) wskazują na to, iż wybory dokonywane przez obywateli tylko w niewielkim stopniu opierają się na analizie dostępnych informacji ( podczas gdy kwestionowana teoria racjonalnego wyboru zakłada, że człowiek podejmuje decyzje będąc w pełni świadomym wszystkich możliwych opcji i konsekwencji ich wyboru). Nie należy także pomijać roli mediów kształtujących w dużym stopniu stosunek afektywny do kandydatów czy partii politycznych biorących udział w politycznej rywalizacji o elektorat w celu wygrania wyborów i zdobycia możliwości sprawowania władzy lub istotnego wpływu na ową władzą dysponujących. Literatura 1. R. J. Sternberg, Psychologia poznawcza, Warszawa W. Cwalina, A. Falkowski, Marketing polityczny. Perspektywa psychologiczna., Gdańsk Podręczny słownik języka polskiego, E. Sobol (red.), Warszawa K. Skarżyńska, Człowiek a polityka. Zarys psychologii politycznej, Warszawa H. Hamer, Psychologia społeczna. Teoria i praktyka, Warszawa M. Kolczyński, J. Sztumski, Marketing polityczny, Katowice K. Pankowski, Wybory parlamentarne motywy głosowania, alternatywy wyborcze, elektoraty negatywne. (stan na r.). 8. K. Pankowski, Wybory parlamentarne pewność głosowania, alternatywy wyborcze, elektoraty negatywne, uzasadnienie decyzji wyborczych. (stan na r.). 9. W. Stankiewicz, Wybory parlamentarne 2001 kampania wyborcza, preferencje wyborcze, wyniki., w: Zachowania wyborcze społeczeństwa polskiego po roku 1989.Próba oglądu i analiza zjawiska., A. Kasińska-Metryka (red.), Kielce PAGE 8