Stare i Nowe Zagłębie Miedziowe Od epoki brązu do powstania KGHM

Transkrypt

1 Stare i Nowe Zagłębie Miedziowe Od epoki brązu do powstania KGHM 23 marca 1957 roku geolog Jan Wyżykowski przywiózł do Państwowego Instytutu Geologicznego cztery rdzenie, wydobyte podczas wierceń poszukiwawczych z otworu S-1 w okolicach Sieroszowic na Dolnym Śląsku. Pierwsze badania próbek przeprowadził Andrzej Rydzewski, początkujący specjalista petrografii (nauki o składzie i właściwościach skał). Byłem bardzo zestresowany, trzęsły mi się ręce, gdy wkładałem preparat pod mikroskop. To na podstawie mojej opinii miała zostać sporządzona pierwsza informacja o złożu, przekazana do władz Instytutu oraz Centralnego Urzędu Geologii wspomina. 10 KGHM to MY 11

2 Państwowy Instytut Geologiczny (PIG) dysponował wówczas nienajlepszym sprzętem. Pod starymi mikroskopami MIN-1 i MIN-2 radzieckiej produkcji łatwo było pomylić podstawowy siarczek miedzi chalkozyn, ze znacznie mniej wartościową galeną, czyli siarczkiem ołowiu. Andrzej Rydzewski emerytowany kierownik Zakładu Złóż Metali PIG Na szczęście spojrzałem w mikroskop i nie miałem wątpliwości. Rdzenie z Sieroszowic zawierały chalkozyn. Badania laboratoryjne to potwierdziły. Dziś 23 marca 1957 roku uznany jest za dzień wielkiego odkrycia, na bazie którego zbudowano KGHM Polska Miedź S.A. oraz miedziową potęgę Polski. Eksploatacja rud miedzi na terenach Dolnego Śląska, która nastąpiła po przełomowym odkryciu Jana Wyżykowskiego, to jednak efekt prac nie tylko jego zespołu. Odkrycie Jana Wyżykowskiego poprzedziły wieloletnie badania geologów z wielu instytucji naukowych, m.in. prof. Józefa Zwierzyckiego z Uniwersytetu Wrocławskiego. Prof. Zwierzycki już pod koniec lat 40. XX w. postulował konieczność badań na północ od Wrocławia, przewidując występowanie na tym terenie znacznych obszarów mineralizacji miedziowej. O obecności rud miedzi na tym terenie świadczą przede wszystkim źródła historyczne: średniowieczne doniesienia o przeróbce miedzi oraz stanowisko archeologiczne Grzybiany. Ślady górnictwa i hutnictwa miedzi od prehistorii po epokę nowożytną Geneza złóż rud miedzi w Polsce, eksploatowanych obecnie przez KGHM, sięga najmłodszego okresu ery paleozoicznej. W permie, ponad 250 mln lat temu, powstały skały osadowe, w których pojawiła się mineralizacja miedziowa. Obszar Europy Zachodniej i Środkowej zalany został wodą, w wyniku czego utworzył się rozległy słony akwen, nazywany Morzem Cechsztyńskim. Osady z jego dna, bogate w różne metale, utworzyły warstwy skał, określane mianem cechsztynu, w którym wystąpiła miedziowa mineralizacja. Według geologów rejon Dolnego Śląska i lubuskie pogranicze to fenomen na obszarze dawnego Morza Cechsztyńskiego, bo nie wszędzie pojawiła się miedź. Kiedy nasi przodkowie zdali sobie sprawę, że pod stopami mają czerwone złoto? Andrzej Niedzielenko dyrektor Muzeum Miedzi w Legnicy Miedź, obok złota to pierwszy w dziejach ludzkości metal, który człowiek nauczył się wykorzystywać. Umiejętność jej pozyskiwania i przetwarzania to jedno z najdonioślejszych odkryć w dziejach. Nie dokonało się ono w jednym momencie, lecz było sumą doświadczeń wielu pokoleń. Datujemy je na podstawie najstarszych znalezisk archeologicznych z ośrodków, w których opanowano obróbkę metali. Na terenach dzisiejszej Polski początek epoki brązu, czyli wytwarzania narzędzi i ozdób z tego stopu miedzi, określa się na ok lat p.n.e. A kiedy na terenie Dolnego Śląska człowiek rozpoczął wydobycie miedzi? Archeolodzy i historycy cały czas szukają najwcześniejszych śladów takiej działalności. Trzeba bowiem wyraźnie odróżnić wydobywanie rudy miedzi metodami górniczymi od wykorzystywania i przerobu tego metalu lub jego stopów, co miało miejsce na naszym terenie ponad cztery tysiące lat temu. Bliskim nam przykładem może być osada ludności kultury pól popielnicowych w Grzybianach koło Legnicy, zlokalizowana na cyplu Jeziora Koskowickiego dodaje dyrektor. Jest to jedno z najbardziej unikatowych stanowisk archeologicznych datowanych na epokę brązu i wczesną epokę żelaza, rozpoznanych na Dolnym Śląsku. Zachowała się tu znaczna liczba zabytków wykonanych z miedzi i brązu sprzed 2,5 tys. lat. Zawieszka z brązu w kształcie wołka, pochodząca ze stanowiska archeologicznego Grzybiany. Figurka, jako symbol najstarszych śladów wykorzystywania miedzi na Dolnym Śląsku, stała się inspiracją do zaprojektowania logo spółki Metraco z Grupy KGHM Początek epoki brązu na terenach Polski i Europy Środkowej, w której człowiek opanował umiejętność obróbki metali i zaczął wytwarzać narzędzia. Pierwsze udokumentowane ślady wydobycia miedzi na Dolnym Śląsku w Miedziance koło Jeleniej Góry. X IX w. p.n.e rok p.n.e Okres istnienia osady kultury pól popielnicowych w Grzybianach. Jedno z unikatowych stanowisk archeologicznych z epoki brązu i wczesnego żelaza, związanych z działalnością odlewniczą na Dolnym Śląsku. Pierwszy dokument mówiący o prawie własności kopalni, w którym Konrad von Hochburg z Książa przeniósł własność wsi Miedzianka, Mniszków, Janowice oraz zamku Bolczów na Hansa Dippolda von Burghausa. Jan Wyżykowski (w środku) z grupą geologów, przegląda plany pokładów cechsztynu w niecce mansfeldzkiej, sierpień 1954 r. 12 KGHM to MY 13

3 Monografia o Miedziance, wydana przez Muzeum Miedzi w Legnicy Relikty górnictwa, które udało się zlokalizować, to już późniejsze czasy. Z 1512 r. pochodzi pierwszy pisany dokument, mówiący o prawie własności kopalni. Według niego Konrad von Hochburg z Książa przeniósł własność wsi Miedzianka, Mniszków, Janowice oraz zamku Bolczów na Hansa Dippolda von Burghausa. Nowy nabywca zyskał prawo do majątku na tym terenie, wliczając w to kopalnie i złoża rud metali. Transakcję przypieczętował Ludwik II Jagiellończyk, król Czech i Węgier, książę śląski, nadając jednocześnie przywilej wolności górniczej dla miasta Miedzianka. Dippold otrzymał także regalium, czyli prawo na wydobycie miedzi, ołowiu, żelaza i cyny oraz metali szlachetnych: złota i srebra. Dzięki temu udało mu się zbudować górnicze imperium w Miedziance w latach 20. XVI w. działało 160 sztolni i szybów. W wielu miejscach na świecie, niezależnie od siebie, zdobywano podobne doświadczenia i umiejętności tak było też z pozyskiwaniem miedzi czy technikami górniczymi. Historia potwierdza zjawisko migracji fachowców, którzy po wyczerpaniu złóż w rodzimych miejscowościach, wyruszali w poszukiwaniu nowych. Tam, gdzie dotarli, swoją wiedzę przekazywali miejscowym. W ten sposób pojawili się na Dolnym Śląsku gwarkowie, którzy zajmowali się eksploatacją rud metali. Były to tzw. gwarectwa (od niem. słowa gewerk cech lub spółka górnicza). Gwarkowie mieli upoważnienie od ówczesnych władców do eksploatacji górniczej na danym terenie na podstawie tzw. regali górniczych. Była to grupa ludzi wyspecjalizowanych i uprzywilejowanych. Przyznawano im specjalne uprawnienia oraz korzyści, które miały skłonić ich, by osiedlili się w danym miejscu, pracowali i dzielili swoją wiedzą. Górnictwo na Dolnym Śląsku w czasach pruskich i niemieckich Po długiej przerwie w eksploatacji kopalń w Miedziance, związanej z upadkiem górnictwa w tym rejonie, dopiero w XIX w. nastąpił ich ponowny rozkwit zostały unowocześnione i znowu uruchomione. Działały aż do roku Zamknięto je, gdy eksploatacja przestała być opłacalna. W okresie największego rozkwitu wydobywano tu nie tylko miedź, ale również rudę żelaza, cynku, ołowiu, antymonu, niklu, kobaltu, cyny i srebra. W latach 60. XIX w. na obszarze niecki leszczyńskiej zaczęło rozwijać się górnictwo i hutnictwo miedzi. W 1860 r. powstało gwarectwo w Jaworze, które rozpoczęło budowę kopalni Stilles Glück (Ciche Szczęście) w Leszczynie. W ciągu trzech lat budowę zakończono, wykorzystano stare zachowane sztolnie, a także wydrążono nowe. W 1866 r. rozpoczęto eksploatację. Kopalnia działała stosunkowo krótko, została zamknięta z przyczyn ekonomicznych w 1883 r. W latach rosnące na rynkach światowych zapotrzebowanie na miedź, a także udoskonalenie metody wzbogacania rudy, zachęciły do rozpoczęcia nowych badań geologiczno-poszukiwawczych. Aktywizacja działań wydobywczych dotyczyła wcześniej już eksplorowanych terenów koło Złotoryi. Rozszerzono je jeszcze o okolice Bolesławca. Inne obszary Dolnego Śląska, w tym na północ i północny-zachód od Wrocławia, geolodzy niemieccy wykluczyli. Na mapie B. Brockampa z 1940 r. obszar monokliny przedsudeckiej, nie jest w ogóle zaznaczony jako miejsce występowania złóż miedzi. Niemcy nie spodziewali się tam obecności tak bogatych pokładów, które dziś eksploatuje KGHM. Mieszkańcy tej osady, która istniała kilkaset lat, bez wątpienia zajmowali się metalurgią miedzi. Co do tego nie ma wątpliwości, znaleźliśmy zarówno surowiec, jak i formy odlewnicze podsumowuje Andrzej Niedzielenko. Pierwsze udokumentowane ślady wydobycia rudy miedzi na Dolnym Śląsku pochodzą z 1311 r. z Miedzianki, koło Jeleniej Góry. Jak zaznaczają geolodzy, to tzw. złoża sudeckie, zbudowane ze skał metamorficznych, przeobrażonych w wyniku wysokich temperatur i wysokiego ciśnienia skorupy ziemskiej. Złoże Miedzianki jest typowym polimetalicznym złożem hydrotermalnym, w którym doszło do naturalnego nagromadzenia różnych minerałów metalicznych, obok miedzi także srebra, arsenu, kobaltu i cyny. Istniało prawo górnicze, które regulowało ich status, zapewniało im wolność osobistą, ulgi podatkowe itp. Pisane dokumenty potwierdzają, że ordynacje górnicze (dzisiaj nazwalibyśmy takie uregulowania prawem górniczym) były bardzo szczegółowe, zawierały po kilkaset paragrafów. O ich znaczeniu świadczyć może fakt, że dwa najstarsze prawa miejskie na ziemiach polskich to prawa lokacyjne miast górniczych: Złotoryi i Lwówka Śląskiego, z początku XIII w. Nie jest wykluczone, że na Dolnym Śląsku już wcześniej pozyskiwano miedź, srebro i złoto. Jednak żadne źródła pisane o tym nie wspominają. Historycy nie znaleźli zabytków techniki w innych miejscach, choć odkryli sporo wyrobów z miedzi i brązu, które są starsze niż ślady wydobycia w Miedziance. 14 KGHM to MY 15 Fragment żyły chalkopirytowej

4 Łupek dolomityczny z chalkopirytem Prowadzone badania skłoniły niemieckie władze do rozpoczęcia dużych inwestycji budowy trzech kopalń: Lena w Wilkowie, Konrad w Iwinach i Lubichów w Lubkowie. Pierwszą z nich zaczęto budować w 1936 r., a produkcję uruchomiono w 1941 r. Jak wynika ze źródeł historycznych, w tych przedsięwzięciach nie liczył się wynik ekonomiczny. O podjęciu prac zadecydowało przede wszystkim rozporządzenie ministra gospodarki Rzeszy Niemieckiej. Eufrozyna i Zygfryd Piątek, geolodzy i pasjonaci historii górnictwa, w jednym ze swoich opracowań piszą, że miedź została zaliczona do surowców strategicznych, celem zapewnienia dostaw przemysłowi produkującemu na potrzeby militarne. Niemieccy geolodzy szukali rud miedzi w okolicach Złotoryi i Bolesławca, natomiast wykluczyli inne obszary na Dolnym Śląsku. Budową i eksploatacją kopalń miała zająć się, założona w 1938 r., firma BUHAG (Berg und Hütten Aktiengesellschaft) z siedzibą we Wrocławiu. W latach wybudowała również hutę miedzi Wizów koło Bolesławca. Miała zajmować się przerobem rudy miedzi z dolnośląskich kopalń: Lubichów oraz Konrad, z którą posiadała układ transportowy rudy, przy wykorzystaniu kolejki linowej. W wyniku działań wojennych we wrześniu 1944 r. szyby lubichowskie uległy całkowitemu zatopieniu, podobnie jak w kopalni Lena, w której zniszczono także naziemną infrastrukturę. W 1945 r. instalacja hutnicza w Wizowie została częściowo uszkodzona, a następnie zdewastowana. Osada Miedzianka uzyskała od króla Ludwika Jagiellończyka przywileje miejskie oraz status wolnego miasta górniczego. Powstało gwarectwo w Jaworze, które rozpoczęło budowę kopalni Stilles Glûck (Ciche Szczęście). Rozpoczęcie przez Niemców budowy pierwszej kopalni na terenie tzw. Starego Zagłębia Lena w Wilkowie. BUHAG prowadziło budowę huty miedzi Wizów koło Bolesławca, która miała przerabiać rudę miedzi z kopalń Konrad i Lubichów Najstarsza znana mapa przeglądowa terenów górniczych w okolicy Złotoryi, na której zaznaczono wieś Prusice jako miejsce wybierania złóż kruszconośnych. Początek badań poszukiwawczych geologów niemieckich w okolicach Złotoryi i Bolesławca, związanych m.in. z rządowym programem zbrojeniowym w Niemczech. We Wrocławiu powstało niemieckie towarzystwo akcyjne BUHAG (Berg und Hütten Aktiengesellschaft), które miało zająć się budową i eksploatacją kopalń. Kopalnia Lena w Wilkowie, należącą do BUHAG, rozpoczęła wydobycie. 16 KGHM to MY 17

5 Początki wydobycia miedzi na Ziemiach Odzyskanych Stare Zagłębie Miedziowe Jesienią 1945 r. Ministerstwo Ziem Odzyskanych przejęło zakłady górnictwa rud miedzi na Dolnym Śląsku, tj. kopalnie miedzi Lena i Konrad, kopalnię miedzi i anhydrytu Lubichów oraz hutę miedzi Wizów. Równocześnie z odbudową zatopionych kopalń (Konrad, Lena, Lubichów) przystąpiono do geologicznych prac rozpoznawczych w rejonie Bolesławca. Ich efektem było rozpoczęcie budowy kopalni Upadowa Grodziec. Eksploatację na tych terenach prowadzono od 1953 do 1963 r. Wiercenia rozpoznawcze w latach pozwoliły na rozbudowę kopalni Lena oraz budowę od podstaw kolejnej kopalni Nowy Kościół, która podjęła wydobycie wiosną 1955 r. Szkice geologiczne Jana Urlicha Koniec II wojny światowej to nowe granice, między innymi Polski i Niemiec. Zachodnie mocarstwa i Związek Radziecki zadecydowały o przebiegu granic w tej części Europy. W ramach powojennych uregulowań Polsce został przyznany Dolny Śląsk. Opracowania i dokumentacja złóż geologicznych, wykorzystywanych przed wojną przez firmę BUHAG, nie zachowały się w całości. Odnaleziono jedynie niekompletne materiały z prac geologicznych oraz część opracowań opublikowanych przed 1939 r. W tym czasie Polska nie dysponowała złożami miedzi o wartości przemysłowej, a surowce były niezbędne do odbudowy zrujnowanego kraju. W 1949 r. kraje zachodnie stworzyły tzw. komitet CoCom, który nałożył embargo na eksport do krajów bloku wschodniego wysokozaawansowanych technologii i towarów podwójnego zastosowania (służących również rozwojowi techniki wojskowej). Związek Radziecki zajęty odbudową gospodarki i własnych arsenałów, również nie był skłonny do sprzedaży miedzi Polsce. Ministerstwo Ziem Odzyskanych w Polsce przejęło zakłady górnictwa rud miedzi na Dolnym Śląsku oraz hutę miedzi Wizów marca Powstało Zjednoczenie Przemysłu Cynkowego w Katowicach. Wydobycie miedzi w Starym Zagłębiu było wyjątkowo trudne. Główną przeszkodą była woda. Jedną z osób, które w tym czasie pracowały w szybach Lubichowa, był Jan Ulrich, zawiadowca robót szybowych i robót poziomych w Przedsiębiorstwie Budownictwa Górniczego Bolesławiec i Przedsiębiorstwie Budownictwa Kopalń Rud Miedzi. Jan Ulrich emerytowany pracownik PeBeKa Woda potrafiła wywracać obudowy całych wyrobisk. Kiedyś, na szczęście w nocy, kiedy kopalnia nie pracowała, zgromadzona w pieczarze ogromna masa wody przerwała ścianę i zniszczyła wielotygodniowy wysiłek ludzi. Wszystko trzeba było zaczynać od początku, pracowaliśmy bez wytchnienia. Wybieraliśmy masy błota, trzeba było uważać na każdy krok, ale radziliśmy sobie. Rozpoczęto wydobycie rudy miedzi w ponownie uruchomionej kopalni Lena w Wilkowie Prace rozpoznawcze na terenie Starego Zagłębia Miedziowego, które pozwoliły na rozbudowę kopalni Lena oraz budowę od podstaw kopalni Nowy Kościół. Ze skoroszytu wyciąga kilka pokolorowanych kartek. To rozrysowanie górotworu. Nie było wtedy aparatów fotograficznych do robienia zdjęć pod ziemią, a ponieważ geologia to moja wielka pasja, często robiłem w miarę dokładne szkice tego, co było na dole. Dzisiaj geologiczne szkice Jana Ulricha, to jedyne materialne świadectwo tego, co działo się pod ziemią prawie 60 lat temu. Pierwsze urobki rudy rozpoczęto wydobywać stosując prosty sprzęt o niezbyt dużej wydajności. Na przodkach eksploatacyjnych i chodnikowych do dyspozycji były przenośniki rynnowe o napędzie powietrznym, a ładowanie urobku prowadzone było ręcznie. Dopiero połowa lat 60. to okres nieco nowocześniejszego sprzętu. Pojawiły się wręboładowarki i przenośniki pancerne. Proces wydobycia powoli zaczęto mechanizować. Pomimo trudności technicznych odbudowane kopalnie radziły sobie całkiem nieźle. Lena, Nowy Kościół i Lubichów funkcjonowały dobrze, ale na największą skalę działała kopalnia Konrad, mająca najwyższą produkcję miedzi w tym okresie. Ze względu na spore ilości urobku wydobywanego ze Starego Zagłębia oraz nieudaną próbę uruchomienia huty miedzi Wizów, niezbędne było rozpoczęcie budowy zakładów metalurgicznych. 27 kwietnia 1951 roku minister przemysłu ciężkiego podjął decyzję o utworzeniu Legnickich Zakładów Metalurgicznych w budowie. Marcin Makuch kierownik działu Historii Górnictwa i Hutnictwa Muzeum Miedzi w Legnicy O lokalizacji w Pawłowicach Małych, nieopodal Legnicy, zdecydowano nieprzypadkowo, przede wszystkim ze względu na bliskość głównej rozdzielni energetycznej i gazociągu Dalgaz. Istotne było też sąsiedztwo kilkudziesięciotysięcznego miasta z odpowiednią infrastrukturą komunikacyjną i zapleczem mieszkaniowym, które wskazywało, że za chwilę przybędą tu pionierzy zasiedlający tzw. Ziemie Odzyskane. Budowa huty oznaczała dla Legnicy i okolic zupełnie nowy początek, stając się silnym impulsem do rozwoju całego miasta. Dawała nadzieję na pracę i lepsze życie po trudach wojennej zawieruchy. Szybko uzupełniano braki mieszkaniowe, zaś aby ułatwić hutnikom dojazd do pracy, przedłużono do zakładu linię tramwajową. 18 KGHM to MY 19

6 Tymczasowa rafineria Legnickich Zakładów Metalurgicznych, 1952 r. Jednak w Polsce nie było know-how w zakresie hutnictwa, brakowało takich doświadczeń. Co prawda zanim powstała HM Legnica, istniał doświadczalny zakład przeróbki miedzi w Trzebini, w którym hutnicy, później zatrudnieni w Legnicy, zdobywali szlify. Ale o hutnictwie miedzi, jako wielkoprzemysłowym procesie na terenach Polski, możemy mówić dopiero w kontekście HM Legnica. Ponieważ byliśmy odcięci od myśli technologicznej ze świata, musieliśmy korzystać z doświadczeń inżynierów z ZSRR. Mieli nam pomóc przy budowie pieca hutniczego opowiada Marcin Makuch, autor monografii pt. Legnica w kolorze miedzi. 60 lat Huty Miedzi Legnica, wydanej przez Muzeum Miedzi w Legnicy. Podział prac był następujący strona polska miała zająć się zaprojektowaniem zakładu elektrorafinacji miedzi, fabryką kwasu siarkowego oraz obiektów pomocniczych: usługowych i socjalnych, zaś za rozwiązanie technologiczne procesu hutniczego odpowiedzialni byli Rosjanie. Wstępny projekt, który przekazali w 1951 r., przewidywał budowę dwóch pieców płomiennych do przetopu koncentratu miedzi. Okazało się jednak, że takie piece nie zdadzą w Legnicy egzaminu ze względu na wysoką zawartość węgla bitumicznego w rudzie. Polscy specjaliści musieli zatem sami dostosować projekt pieca i wprowadzić odpowiednie modyfikacje. Udało się to dzięki zaangażowaniu i współpracy całego zespołu. Ostatecznie w Legnicy zainstalowano piece szybowe. Generalnym projektantem huty był inżynier Józef Marczyński, który potem sprawował funkcję jej dyrektora. Zakład ruszył już po dwóch latach. Dokładnie 24 grudnia 1953 roku z pieców popłynął pierwszy strumień miedzi. W tym samy roku do użytku oddane zostały: Wydział Elektrorafinacji Miedzi i Tymczasowa Rafineria Ogniowa, wyposażona w dwa płomienne piece anodowe. Legnickie Zakłady Metalurgiczne powstały w celu odzyskiwania miedzi ze Starego Zagłębia Miedziowego, dlatego początkowo ich siły produkcyjne przystosowano do jego możliwości wydobywczych. Wielkie odkrycie nowego złoża przez polskich geologów Przyszłość przemysłu miedziowego w Polsce wiązano wówczas nadal z rejonem Bolesławca i Złotoryi, gdzie złoża miedzi zostały udokumentowane w części przez Niemców. Tam też skoncentrowane zostały główne badania geologiczno-poszukiwawcze, które prowadziły Krakowskie Przedsiębiorstwo Geologiczne Poszukiwań Surowców Hutniczych i Dolnośląskie Przedsiębiorstwo Surowców Hutniczych w Legnicy. O intensywnych pracach geologów w pierwszej połowie lat 50. w gminie Warta Bolesławiecka, opowiada Grzegorz Lipień. Grzegorz Lipień geolog, wieloletni pracownik Wydziału Eksploracji KGHM W tamtych czasach obszar okolic Bolesławca uznawano za najbardziej perspektywiczny dla dokumentowania złóż rud miedzi. Intensywnie rozpoznawano złoże Wartowice, realizując tam aż do odkrycia złóż rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej bardzo zaawansowany projekt wierceń rozpoznawczych. Jeżeli chodzi o obszar, gdzie występują złoża rud miedzi aktualnie eksploatowane przez KGHM, to wiedza geologiczna o występowaniu utworów cechsztynu na północ od bloku przedsudeckiego, była powszechna i miała charakter akademicki. Zarówno geolodzy niemieccy, jak i polscy, nie znali jednak dokładnego przebiegu granicy geologicznej między blokiem przedsudeckim i monokliną przedsudecką, która była maskowana przez pokrywające ją młodsze utwory trzeciorzędowe. Do czasu odkrycia przez Jan Wyżykowskiego złóż miedzi w okolicach Sieroszowic nikt nie stwierdził występowania na monoklinie przedsudeckiej mineralizacji miedziowej o charakterze złożowym. Przed II wojną światową Niemcy prowadzili wiercenia, m.in. w okolicach Wrocławia. Nawiercono wtedy utwory cechsztynu, ale nie było w nich miedzi. Wskazywały one jednak, że w kierunku północno-wschodnim od bloku przedsudeckiego należy spodziewać się wstępowania utworów dolnego cechsztynu. Wyżykowski potwierdził tę opinię i na dodatek odkrył przemysłową mineralizację miedziową, czyli złoża obecnie eksploatowane przez KGHM dodaje. Budowa hali elektrolizy w Legnickich Zakładach Metalurgicznych, 1952 r. 20 KGHM to MY 21

7 Po zakończeniu wojny prace badawcze w obszarze leżącym na północ od Wrocławia kontynuował geolog, prof. Józef Zwierzycki. Był to człowiek o rozległej wiedzy i ogromnym doświadczeniu w dziedzinie geologii, które zdobył pracując przez długie lata za granicą, a później w kraju. Po skończeniu studiów górniczych w Berlinie, przyjął stanowisko geologa- -eksploratora we Wschodnich Indiach Holenderskich, gdzie spędził 24 lata. W czasie swojego pobytu za granicą, cały czas utrzymywał kontakty i współpracował z polskimi geologami. W 1938 r. wrócił do Polski i objął kierownictwo Wydziału Nafty i Soli w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie. Po wojnie zaangażował się w organizację wyższej uczelni we Wrocławiu (Uniwersytet i Politechnika we Wrocławiu). Został dziekanem Wydziału Górniczo-Hutniczego oraz kierownikiem Katedry Geologii Złóż Minerałów Użytecznych. Oprócz działalności dydaktycznej, Zwierzycki zajmował się w tym czasie problematyką surowców mineralnych, szczególnie na Dolnym Śląsku. Już w 1947 r. opublikował informacje dotyczące poszukiwań złóż w rejonach Wrocławia, zastanawiając się nad eksploatacją soli potasowej. Zaledwie cztery lata później, po gruntownej analizie dostępnych materiałów z wierceń, rozwinął swoje założenia. Wskazał możliwość odkrycia złóż soli potasowych na północ od Wrocławia oraz sugerował podjęcie poszukiwań ropy naftowej i rud miedzi. Plan badań geologicznych obszarów na północ od złóż Starego Zagłębia, wyłaniał się od początku lat 50. Potrzebę określenia wartości surowcowej tych rejonów podkreślali naukowcy z wielu ośrodków badawczych. Państwowy Instytut Geologiczny rozpoczął w 1951 r. poszukiwania w środkowej części Sudetów, ale wskutek niepowodzeń prace szybko zakończono. Przekonanie o zasadności poszukiwań w tym rejonie zaowocowało dwa lata później podjęciem, przez Zakład Złóż Kruszców PIG, badania zasięgu i głębokości występowania złóż miedzi między Bolesławcem a Głogowem. Niejednoznaczna interpretacja wyników wymagała wykonania prac wiertniczych, w celu potwierdzenia wstępnego rozpoznania. W 1955 r. zaprojektowaniem wierceń zajął się geolog Jan Wyżykowski. Zaplanował sześć otworów o głębokości m, jednak ze względu na brak funduszy wykonano tylko trzy wiercenia: w Gromadce, Gaikach i Ruszowicach. W Gromadce Jan Wyżykowski i jego zespół nie trafili w miedzionośną formację. W Gaikach i Ruszowicach ze względów technicznych nie osiągnięto poziomu miedzionośnego. Przestarzałe urządzenie, użyte do wiercenia, rozsypało się przy głębokości 480 m. Wkrótce okazało się, że brakowało jeszcze 280 m dalszego głębienia, by trafić na bogate złoże miedzi. Ale rzeczywistość była taka, że na skutek awarii wiertniczych wstrzymano dalsze prace na obu otworach. Zakład Wzbogacania Rudy kopalni Konrad (I etap budowy w latach ) otwór wiertniczy Suchodół STREFA PRZEDSUDECKA uskok wychodnie cechsztynu Głogów Nysa Żary Żagań NIECKA PÓŁNOCNOSUDECKA Bolesławiec Görlitz Lubań Ruszowice Gaiki Sieroszowice Gromadka Lubin Legnica WAŁ PRZEDSUDECKI Odra Pracze Muchobór Wlk. WROCŁAW Syców Ostrzeszów Początek budowy Legnickich Zakładów Metalurgicznych, przekształconych następnie w Hutę Miedzi Legnica Rozpoczęto wydobycie rudy miedzi w kopalni Konrad w Iwinach, w której wcześniej trwały prace odwodnieniowe. 24 grudnia Pierwszy wytop miedzi w Legnickich Zakładach Metalurgicznych Jelenia Góra Krajka Rozpoczęto badania sejsmiczne wzdłuż linii Bolesławiec Głogów (prace prowadzone były m.in. przez Jana Wyżykowskiego). Wałbrzych Plan prac poszukiwawczych rud miedzi w strefie przedsudeckiej autorstwa Jana Wyżykowskiego z 1955 r. 22 KGHM to MY 23

8 Niepowodzenia przy poszukiwaniach sprowadziły na badaczy szereg nieprzyjemności, włącznie z groźbą kary więzienia za sabotaż gospodarczy, gdyż niektórzy interpretowali to jako wydanie państwowych funduszy na nieefektywne poszukiwania złóż miedzi. Również w środowisku geologów nie brakowało sceptyków, a nawet wrogów prowadzenia poszukiwań. Na szczęście sytuację zmieniła Uchwała Rządu z 17 grudnia 1955 roku, w której przedstawiciele socjalistycznych władz zobowiązali PIG do odkrycia złóż miedzi dla potrzeb gospodarki kraju. Jan Wyżykowski ogląda próbki z rdzeni wiertniczych Andrzej Rydzewski geolog, współodkrywca złóż rud miedzi Kiedyś, jako młody chłopak chciałem być astronomem i badać to, co nieznane nad naszymi głowami. Pewnego dnia wpadła mi w ręce książka profesora Jana Samsonowicza Geologia. I kiedy ją przeczytałem chyba od razu podjąłem decyzję o zamianie... nieba na ziemię. Rozpocząłem studia geologiczne. Nadal chciałem poszukiwać nieznanego, ale teraz już tego, co kryje się pod naszymi stopami. I los się do mnie uśmiechnął. Postawił mnie obok Jana Wyżykowskiego. Pozwolił z nim pracować i uczyć się od niego. Sprawił, że jako pierwszy wiosną 1957 r. zobaczyłem pod mikroskopem to, na co tak długo czekaliśmy. Kiedy pobiegłem do Jana z informacją o tym, że miał rację, że udało się, i że to wszystko ma wielki sens byłem spełnionym facetem. A później, wbrew wielu złym zdarzeniom i nie do końca dobrym ludziom, wiedziałem zawsze, że trzeba wierzyć, że można. Urzędniczy nakaz stał się kołem ratunkowym dla prac eksploracyjnych, prowadzonych na północ od Starego Zagłębia Miedziowego. Rządowe dyspozycje zbiegły się w czasie z odkryciem łupków miedzionośnych w odwiertach Centralnego Urzędu Naftowego, który pod kierownictwem prof. Adama Tokarskiego poszukiwał ropy w Wygnańczycach i okolicach Ostrzeszowa. Odwierty te potwierdziły słuszność kierunku poszukiwań miedzi na monoklinie przedsudeckiej. Mimo to sceptycy nie zmienili zdania, a opór wobec poszukiwań wciąż był duży. Po naradzie grupy geologów z udziałem władz 6 lutego 1956 roku zapadła decyzja o rezygnacji z wierceń. Ale Jan Wyżykowski był niepokorny i kontynuował wytrwale prace ze swoim zespołem. Podczas wierceń w Sieroszowicach, 23 marca 1957 roku, z otworu S-1 na głębokości 655,9 658,7 m, wiertnicy wydobyli rdzeń, na którym widać było rudawy kolor. Jeden z pierwszych rdzeni wiertniczych ze śladami chalkozynu Józef Zwierzycki Geolog-eksplolator Józef Zwierzycki, geolog, badacz Archipelagu Malajskiego i Nowej Gwinei urodził się 12 marca 1888 roku w Krobi w Wielkopolsce. Pochodził z rodziny, w której kultywowano tradycje patriotyczne. Pod ich wpływem jako kilkunastoletni chłopiec zostaje członkiem tajnego Towarzystwa im. Tomasza Zana. Już w gimnazjum dostrzeżono jego zdolności i przyznano stypendium Towarzystwa Naukowej Pomocy dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Potem studiował w Berlinie. Po ich ukończeniu otrzymał dwa dyplomy: inżyniera górnika i doktora geologii. W maju 1914 r. został zatrudniony przez Holenderską Służbę Geologiczną. Jako geolog-eksploatator pracował przez 24 lata we Wschodnich Indiach Holenderskich. Zajmował się opracowaniem map geologicznych Sumatry, Nowej Gwinei i Jawy oraz badaniami w dziedzinie wulkanizmu. Na wyspach Banka i Billiton badał złoża cyny, a także wykonał cenną ekspertyzę kopalni złota i srebra. W trakcie pobytu w Indonezji napisał 47 prac naukowych. W 1933 r. został awansowany na szefa Holenderskiej Służby Geologicznej w Indiach Wschodnich. Cały czas utrzymywał kontakt z krajem. Oprócz spędzania w Polsce urlopów, jeździł z odczytami oraz publikował artykuły w polskich czasopismach geologicznych. Do Polski wrócił w 1938 r., aby objąć kierownictwo Wydziału Nafty i Soli PIG w Warszawie. Jako dyrektor Wydziału pełnił także funkcję eksperta ds. górniczych i naftowych w Ministerstwie Przemysłu i Handlu oraz przy Wyższym Urzędzie Górniczym. Zajmował się m.in. badaniem polskich złóż soli kamiennej i potasowej na Podkarpaciu. Zaprojektował nową serię badań geologicznych i wiertniczych w Karpatach. Po wybuchu wojny w roku 1939 i ewakuacji większości personelu PIG, pozostał w Warszawie, pełniąc pieczę nad całym instytutem jako wicedyrektor. W kwietniu 1941 r. za swoje działania w obronie pracowników instytutu został aresztowany przez Gestapo i osadzony na Pawiaku. Miesiąc później wywieziono go, wraz z częścią inteligencji warszawskiej, do obozu Auschwitz. Po wojnie Zwierzycki był współorganizatorem Uniwersytetu i Politechniki Wrocławskiej. W 1948 r. został mianowany profesorem zwyczajnym. Pracując naukowo we Wrocławiu opracował Studium planu krajowego bogactwa mineralne. Prowadził też eksplorację geologiczną i kartograficzną Dolnego Śląska. W 1951 r. ukazała się mapa geologiczna regionu wrocławskiego jego autorstwa, na podstawie której prowadzono badania poszukiwawcze i wiercenia w strefie przedsudeckiej. Zwierzycki już wtedy mówił o możliwości znalezienia miedzionośnej rudy, ale przede wszystkim akcentował prawdopodobieństwo występowania soli potasowych. Sam postulował wiercenia w okolicy Lubina. Później był nie tylko konsultantem poszukiwań i prac prowadzonych przez Jana Wyżykowskiego, ale jednym z tych, którzy go zawsze wspierali. Prof. Józef Zwierzycki zmarł 1 maja 1961 roku. Pośmiertnie w 1966 r. uznano jego zasługi i wyróżniono zespołową Nagrodą Państwową I stopnia za przyczynienie się do udokumentowania złóż rud miedzi w Nowym Zagłębiu Miedziowym. 24 KGHM to MY 25

9 Z relacji współpracowników wynika, że Wyżykowski zamarł, wiedział bowiem, że to może być przełom. Jak szalony wskoczył do rozklekotanej Warszawy i pognał ponad 500 km z Sieroszowic do stolicy. Samochód ledwo jechał, gdyż rdzenie ważyły kilkaset kilogramów. W PIG początkujący specjalista petrografii Andrzej Rydzewski jako pierwszy potwierdził skład skały. Zawartość rudy określono na 1,4% miedzi. Sześć miesięcy później ekipa Wyżykowskiego znalazła w Lubinie, na głębokości ponad 600 m, rudę o jeszcze wyższej zawartości miedzi. Otwór poszukiwawczy S-19 w Lubinie wiercony był starym aparatem wiertniczym KAM-500. Kiedy głębokość odwiertu zbliżyła się do 600 m nakazano wstrzymanie robót, ale wiertacze złamali zakaz. Wyżykowski był głęboko przekonany o celowości dalszych działań. Jeden z jego najbliższych współpracowników, dr Andrzej Rydzewski, wspomina go jako prawdziwego lidera, który w niezwykły sposób tchnął bojowego ducha w ekipę wiertników i zaraził ich swoją wiarą w sukces przedsięwzięcia. Większość tych, którzy pracowali z Janem Wyżykowskim, uważała że ich praca ma sens, a jego przewidywania są słuszne, i wcześniej czy później udowodni, że ma rację. Pracowałem z Janem odkąd skończyłem studia geologiczne na Uniwersytecie Warszawskim. Od samego początku zrobił na mnie duże wrażenie. Na powitanie, chcąc mnie przekonać do tej pracy, zaśpiewał arię Nadira z Poławiaczy pereł Bizeta. To jedna z najpiękniejszych i najbardziej przejmujących arii tenorowych. A później, z miesiąca na miesiąc, z roku na rok, było już tylko ciekawiej. W tych wspomnieniach zespół najbliższych współpracowników dr. Jana Wyżykowskiego rysuje się jako grupa ludzi, która ciężko pracowała i współdziałała ze sobą, zawsze wspierając swojego szefa. Pomimo zakazu wspólnie kontynuowali badania. Spotykaliśmy się z wątpliwościami wielu badaczy co do ciągłości okruszcowania na tak dużym obszarze. Problemem było również praktyczne wykorzystanie złóż zalegających na tak dużej głębokości. Wiedza i praktyka wielu geologów to były lata przedwojenne, a wówczas ekonomia prac wydobywczych, np. cynku czy ołowiu, zezwalała na prace górnicze na głębokości do 400 m. Dlatego zalecano ograniczenie dalszych badań opowiada Andrzej Rydzewski. Trudne momenty grupa współpracowników Wyżykowskiego odreagowywała po pracy. Wspominane są chwile relaksu na lubińskiej Katandze (plac, gdzie składowano rdzenie z wierceń) oraz wieczorne dyskusje w restauracji Dworcowej w Lubinie. To nad tym lokalem mieścił się skromny hotel, w którym czasami mieszkali Wyżykowski i Rydzewski. Ten ostatni, chociaż całe dnie spędzał w PIG w Warszawie, analizując pod mikroskopem pobrane próbki, często bywał na Dolnym Śląsku. Jan Wyżykowski Odwaga i pasja Jan Wyżykowski urodził się 31 marca 1917 roku w Haczowie na terenie dawnego województwa rzeszowskiego. Wychował się w wielodzietnej rodzinie, która mimo trudności, wspierała edukację najstarszego syna. Po ukończeniu szkoły podstawowej wysłano go do jezuickiego seminarium duchownego, w którym spędził pierwsze lata nauki. Równocześnie uczył się w gimnazjum humanistycznym. Nie widząc się w roli duchownego, porzucił zakon w 1936 r. Dwa lata później zdał eksternistycznie maturę w krakowskim gimnazjum, a potem rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zastanawiał się nad karierą wojskową, ale wybuch wojny przekreślił jego plany. Podczas okupacji podjął pierwszą pracę w Ubezpieczalni Społecznej w Krakowie. Jednocześnie uczył się śpiewu u znanego artysty operowego Bronisława Romaniszyna. Ze względu na problemy zdrowotne przerwał edukację muzyczną. Po zakończeniu wojny podjął studia w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, na Wydziale Górniczym. Obronił pracę magisterską z dziedziny górnictwa. W 1951 r. rozpoczął pracę w Pracowni Miedzi Państwowego Instytutu Geologiczego (PIG) w Krakowie, a dwa lata później przeniósł się do PIG w Warszawie. W styczniu 1964 r., po odkryciu razem z zespołem rud miedzi w Sieroszowicach i Lubinie, Jan Wyżykowski opracował Generalny plan poszukiwań złóż rud miedzi, który był podstawą dalszych badań. Rok później obronił rozprawę doktorską pt. Zagadnienia miedzionośności cechsztynu na tle budowy geologicznej strefy przedsudeckiej. Przez cały czas Wyżykowski miał wokół siebie oddanych przyjaciół i współpracowników, ale także silne lobby przeciwników. W 1974 r. zwolniono go z pracy w PIG i tym samym stracił możliwość kontynuowania dalszych prac poszukiwawczych. Został poinformowany, że jego stanowisko zostaje powierzone specjalistom o szerszych horyzontach i odpowiedniej dynamice. Z pewnością był to bardzo trudny moment w jego życiu. 29 października 1974 roku dr Jan Wyżykowski zmarł na zawał serca. Jan Wyżykowski napisał ponad 50 prac geologicznych na temat złóż rud miedzi, przeróbki węgla oraz tektoniki. Za swoje osiągnięcia został uhonorowany Nagrodą Państwową I stopnia, Złotą Odznaką Budowniczego Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego oraz tytułem Honorowego Obywatela miasta Lubina. Jako uznany autorytet w dziedzinie geologii był często zapraszany na międzynarodowe konferencje i konsultacje branżowe. Swój niezapomniany ślad Wyżykowski zostawił w wielu miejscach, gdzie nadzorował prace poszukiwawcze, w tym m.in. w Sieroszowicach. Mieszkał tam przez jakiś czas wynajmując pokój w domu państwa Lelickich. Pani Natalia tak wspominała odkrywcę polskiej miedzi w tekście opublikowanym na stronie Towarzystwa Przyjaciół im. Jana Wyżykowskiego. Był bardzo skromny, miał niewielkie wymagania. Kiedy chciał herbaty albo kawy, a akurat w domu nie było wody, sam biegał z wiaderkiem do studni. Czasy były takie, że na sklepowych półkach brakowało wielu towarów. Gdy przyjeżdżał, zawsze coś nam przywoził. Raz nawet prawdziwego szampana. W Sieroszowicach świetnie pamiętają, że ulubionym daniem pana Jana były pierogi. Przysmak ten stał się tradycyjną potrawą podawaną podczas uroczystości związanych z rocznicami odkrycia polskiej miedzi, które odbywają się w miejscowej Izbie Pamięci. Powstała ona dzięki inicjatywie mieszkańców wsi, którzy chcąc uczcić pamięć wielkiego odkrywcy, byli również pomysłodawcami utworzenia Towarzystwa Przyjaciół im. Jana Wyżykowskiego w Sieroszowicach, które zarejestrowano 31 marca 2006 roku. Szkic przekroju Niecki Północnosudeckiej Jana Ulricha 26 KGHM to MY 27

10 Fragment żyły chalkopirytowej Obliczono, również że złoże zajmuje obszar 175 km 2, a jego szacunkowe zasoby to tys. ton rudy, zawierającej tys. ton Cu. Jest to największe w Europie złoże rud miedzi, wokół którego powstało wkrótce Nowe Zagłębie Miedziowe. Geolog musi być w terenie. Musi znać osobiście warunki występowania skały. Dla petrografa, poza tym co zaobserwuje pod mikroskopem, ważne są też informacje z makroskopowego badania skały, czyli badania wykonywanego gołym okiem, bez użycia przyrządów optycznych. Trzeba było poznać miejsca, z których pobierane były próbki i sposoby ich pozyskiwania. Nie bez znaczenia były też rozmowy z terenowcami wspomina Andrzej Rydzewski. Złoża odkryte przez Jana Wyżykowskiego i jego zespół należą do najbogatszych w Europie. Potwierdzono wtedy tezę o ich rozciągłości w pasie między Sieroszowicami a Lubinem. Nie było jednak pewności, czy przy tak dużej głębokości zalegania będzie można je przemysłowo eksploatować. Mimo to, odkrycia w Sieroszowicach i Lubinie rozpoczęły okres intensywnych prac wiertniczych oraz przesunięcie głównych badań w rejon Lubina i Głogowa. Na początku kwietnia 1959 r., po dwóch latach od wielkiego odkrycia, Wyżykowski wraz z zespołem przygotował geologiczną dokumentację złoża. Wynikało z niej, że na 24 wykonane odwierty, w 18 natrafiono na miedziową mineralizację. ZG Lubin w budowie, szyb L-III, Jan Ulrich zawiadowca szybu, Jerzy Lengas naczelny inżynier, 1960 r. Złoże rud miedzi odkryte przez Jana Wyżykowskiego jest jednym z największych na świecie. Luty Rozpoczęto eksploatację w kopalni Nowy Kościół w budowie Styczeń Otwór Wschowa Geo 1 osiągnął na głębokości 1930 m warstwę łupka miedzionośnego. Umożliwiło to kontynuowanie poszukiwań rud miedzi według projektu J. Wyżykowskiego Położone w południowo-zachodniej Polsce zajmuje obszar 467,6 km lipca W Wygnańczycach rozpoczęto wiercenie otworu Wschowa Geo grudnia Uchwałą nr 1018/55 rząd zobowiązał Państwowy Instytut Geologiczny do prowadzenia poszukiwań, rozpoznania i udokumentowania złóż miedzi marca Odkrycie przez zespół geologów pod kierownictwem Jana Wyżykowskiego miedzionośnych złóż w Sieroszowicach na głębokości ponad 655 m. 28 KGHM to MY 29

11 Postęp i wyniki prac geologicznych w tak krótkim czasie były efektem bezkonfliktowej i przyjacielskiej współpracy wszystkich zaangażowanych służb geologicznych. Tempo prac było naprawdę niezwykłe. Od trafionych odwiertów w Sieroszowicach i Lubinie, do przedstawienia dokumentacji i zaakceptowania jej przez Centralny Urząd Geologiczny, minęły zaledwie dwa lata. Na ujawnienie i odkrycie złoża wpływ miała praca badawcza wielu geologów i trud pracowników technicznych, którzy zapoczątkowali pełną sukcesów historię KGHM. Za odkrycie złóż miedzi na monoklinie przedsudeckiej, 22 lipca 1966 roku, zespół w składzie: Jan Wyżykowski, Władysław Adamski, Antoni Tokarski, Franciszek Ekiert, Antoni Graniczny, Roman Osika, Andrzej Rydzewski, Jan Tomaszewski, Eugeniusz Wutzen oraz Józef Zwierzycki, otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia. Odwaga i współdziałanie tych ludzi zostały docenione. Bez nich nie byłoby dziś globalnej firmy surowcowej, jaką stała się KGHM Polska Miedź S.A. Legnickie Zakłady Metalurgiczne, komin pieca wirebarsowego, 1952 r. Kombinat Górniczo- -Hutniczy Miedzi w budowie skazani na innowacyjność Kiedy Jan Wyżykowski 23 marca 1957 roku odkrył miedzionośne pokłady pod Sieroszowicami, było oczywiste, że należy przystąpić do budowy polskiego przemysłu miedziowego. Na tamtym etapie nikt nie zdawał sobie sprawy o jak wielką inwestycję chodzi. Rozmiar lubińsko-głogowskich złóż był wciąż potwierdzany. Pierwszym krokiem było powołanie, 1 stycznia 1960 roku przez ministra przemysłu ciężkiego, przedsiębiorstwa państwowego pod nazwą Zakłady Górnicze Lubin w budowie. Ich dyrektorem został Arkadiusz Tobolski, który dotychczas kierował ZG Lubichów w budowie. Do zadań nowo utworzonego przedsiębiorstwa należało przygotowanie placów budowy przez wylesienie terenu oraz budowa pierwszych osiedli mieszkaniowych dla przyszłej kadry zakładów. Budowa ZG Lubin była wielkim przedsięwzięciem. Potrzebni byli różni fachowcy, ponieważ okazało się, że złoża rudy są bogate, ale trudne w eksploatacji. Problemem był brak doświadczeń w tym obszarze, ponieważ nikt do tej pory nie wydobywał rudy miedzi w podobnych warunkach i na tak dużej głębokości. Przed wojną prowadzono wydobycie tylko do 400 m. Odmienność warunków geologiczno-górniczych złoża rud miedzi w stosunku do złóż węgla, soli, czy rud miedzi i żelaza w Polsce, wymagała zupełnie nowego podejścia górniczego. Nie tylko głębokość była wyzwaniem. Do tej pory nie prowadzono w Polsce robót w tak trudnych warunkach silnie zawodnionego górotworu. Brakowało również dostępu do nowoczesnych technologii, rozwijanych w innych ośrodkach na świecie. W styczniu 1960 r. do Lubina przybyła pierwsza, 19-osobowa grupa pracowników, która wcześniej pracowała w Starym Zagłębiu Miedziowym. Kilka miesięcy później, w maju, powstało Przedsiębiorstwo Budowy Kopalń Rud Miedzi w Lubinie, które przejęło zadania głównego wykonawcy robót górniczych. Firma (dziś PeBeKa S.A.) została generalnym wykonawcą szybów kopalnianych. Jan Ulrich był jednym z jej pierwszych pracowników. Gdy podejmował pracę, nie wiedział, jak trudne zadanie przed nim stało. Pracę zacząłem w Starym Zagłębiu Miedziowym. Już na podstawie tamtych wierceń wiedzieliśmy, że będą problemy, bo pomiędzy powierzchnią a złożem rudy natrafiliśmy Nawet po śmierci Wyżykowskiego padały oskarżenia, że to nie on był odkrywcą złóż miedzi, tylko Niemcy. Aby rozprawić się raz na zawsze z takimi poglądami, w 1998 r. na wniosek Związku Zawodowego Pracowników Przemysłu Miedziowego, zwrócono się z prośbą o wyjaśnienie sprawy w oficjalnym piśmie do niemieckiego Federalnego Urzędu ds. Geologii i Surowców Naturalnych w Hanowerze. Odpowiedź była jednoznaczna: W naszych dokumentach nie ma żadnych wskazówek na to, by niemieccy geolodzy przeprowadzali prace poszukiwawcze na obecność rud miedzi w rejonie Lubina i Głogowa. [ ] ich odkrycie jest wyłączną zasługą polskich geologów. Zostały one sklasyfikowane jako największe osiągnięcie w historii poszukiwań. Tak kończy się oficjalny list z 14 maja 1998 roku i tym samym rozwiewa wszelkie wątpliwości. Odpowiedź z Federalnego Urzędu ds. Geologii i Surowców Naturalnych w Hanowerze na pismo ZZPPM, 14 maja 1998 roku Pionierzy PeBeKa (wówczas PBKRM). Drugi z prawej dyrektor Leon Głowicki, czwarty z prawej Jan Ulrich, 1961 r. 30 KGHM to MY 31

12 Jan Wyżykowski z grupą wiertników przy otworze S-1 w Sieroszowicach. Obok niego z prawej: B. Barej redaktor Przeglądu Geologicznego, kierownik wiercenia Ferdynand Wrona oraz E. Rycz (w berecie) na warstwę żwiru z piaskiem, przez którą do szybu mogła wdzierać się woda pod dużym ciśnieniem. Nikt nie przypuszczał, na jakie jeszcze trudności się natkniemy. Wiedziano, że trzeba zastosowywać metodę mrożenia górotworu, a głębokość mrożenia sięgać miała do 450 m. Cementacja, alternatywna metoda, sprawdzała się tylko w skałach twardych, a więc tu nie wchodziła w grę. Szukano metody pewnej, nawet jeśli miała być droga opowiada Jan Ulrich. Doświadczenie w głębieniu szybów tą metodą mieli wcześniej górnicy w RPA. W kopalniach złota szyby miały nawet 3 tys. m i wykorzystywano tam najnowocześniejszą technikę. Ale polscy fachowcy byli odcięci od świata, nie było szans, żeby tam pojechać i poznać szczegóły stosowanej technologii. Zamiast do RPA pojechaliśmy do Inowrocławia, bo tam był szyb mrożony w tubingach, czyli potężnych stalowych pierścieniach. Szukaliśmy wzorców także w Soligorsku w Związku Radzieckim, ale u nich były zupełnie inne warunki. Podpatrywaliśmy jak robią to inni, a potem wszystko trzeba było przemyśleć i przystosować do specyfiki naszego złoża. Nową technologię trzeba było jeszcze udokumentować i zatwierdzić w odpowiednich urzędach wspomina 55 lat później Jan Ulrich. Konieczne było opracowanie unikalnej technologii głębienia szybów, a także zebrania zespołu i nauczenia pracowników jej stosowania. Wysłannicy KGHM jeździli po całej Polsce i namawiali ludzi do przeprowadzki, opowiadając o perspektywach, wyzwaniach, a także o mieszkaniach, które zaczęto wtedy budować. Chętnych do pracy nie brakowało. Wiercenie otworów mrożeniowych 21 lipca Pierwszy wytop miedzi w głównym ciągu technologicznym Huty Miedzi Legnica im. H. Waleckiego w budowie maja Przekształcenie, na podstawie zarządzenia ministra ds. przemysłu ciężkiego, przedsiębiorstwa ZG Lubin w budowie w Kombinat Górniczo-Hutniczy Miedzi w Lubinie w budowie stycznia Powołanie, decyzją ministra ds. przemysłu ciężkiego, przedsiębiorstwa pod nazwą Zakłady Górnicze Lubin w budowie. 27 kwietnia Powstało Przedsiębiorstwo Budowy Kopalń Rud Miedzi w Lubinie. 19 listopada Rozpoczęto głębienie pierwszego w Nowym Zagłębiu Miedziowym szybu L-III kopalni Lubin. 4 grudnia Odbyła się pierwsza Barbórka górników Nowego Zagłębia Miedziowego. 32 KGHM to MY 33

13 W ciągu pierwszych pięciu lat Kombinat oraz przedsiębiorstwa pomocnicze przyjęły do pracy 12 tys. osób. Pierwsi byli górnicy ze Starego Zagłębia, kolejni przybyli po likwidacji kopalni Złoty Stok, bo tam kończyły się złoża. Sporo ludzi przyjechało z Górnego Śląska. Do robót pomocniczych zatrudniono także miejscowych. Ludzi trzeba było przeszkolić. W 1960 r. przy pierwszym szybie powstało stanowisko szkoleniowe. Górnicy uczyli się mrożenia i zakładania tubingów. Jeden pierścień miał ok. metra wysokości, składał się z dziesięciu lub dwunastu elementów poskręcanych śrubami. Metr konstrukcji ważył 14,5 tony, tymczasem dopuszczalne odchylenie od pionu mogło wynieść zaledwie od 2 do 5 mm. Była to więc nie tylko ciężka, ale także bardzo precyzyjna praca. Atmosfera była wspaniała, byliśmy zbieraniną ludzi, ale łączyła nas pasja do tego przedsięwzięcia, co sprawiało, że stanowiliśmy niezwykle zgrany zespół. Wiedzieliśmy, że tworzymy coś zupełnie nowego i ważnego podkreśla Jan Ulrich. Pod koniec 1960 r. pojawiła się pierwsza maszyna wyciągowa, kołowroty i wieża. Agregaty do mrożenia sprowadzono z Czechosłowacji, tubingi zaś z Nowej Soli. Głębienie szybów rozpoczęło się w Nowym Zagłębiu Miedziowym od szybu L-III kopalni Lubin, nazwanego później imieniem Bolesław, dla upamiętnienia inż. Bolesława Sztukowskiego, jednego z pierwszych dyrektorów PeBeKa. Budowa trwała dokładnie 1138 dni. To tam wypracowano technologię, którą stosowano później, szyb Bolesław był tak naprawdę polem treningowym, na którym powstała polska szkoła górnictwa miedziowego. Budowa LGOM spowodowała gwałtowne przeobrażenia społeczne i gospodarcze na tym terenie. Jeszcze w 1960 r. blisko połowa mieszkańców regionu utrzymywała się z pracy na roli. Głogów z mozołem odbudowany został ze zniszczeń wojennych, natomiast Lubin i Polkowice były kilkutysięcznymi, mało znaczącymi miejscowościami na mapie Dolnego Śląska. To wszystko bardzo szybko miało ulec radykalnej zmianie wspomina historyk Marcin Makuch. Na budowie zakładów górniczych się nie skończyło. Skromne możliwości produkcyjne Legnickich Zakładów Metalurgicznych, obsługujących Stare Zagłębie Miedziowe, okazały się niewystarczające by obsłużyć kopalnie, które miały powstać w Lubinie i Polkowicach. Modernizacja huty stała się koniecznością i najważniejszym wyzwaniem przed jakim stanęły wybudowane zakłady. Dając symboliczny początek nowemu rozdziałowi w swojej historii, już w 1959 r. zmieniły nazwę na Huta Miedzi Legnica. Modernizacja huty ruszyła równolegle z budową kopalń w Lubinie i Polkowicach. Program inwestycyjny, którego podstawowym celem było zwiększenie zdolności produkcyjnych, realizowano w ścisłej współpracy z naukowcami z Biura Projektów Przemysłu Metali Nieżelaznych. Początkowo huta miała przerabiać 25 tys. ton miedzi rocznie. W 1959 r., w roku kiedy po raz pierwszy osiągnęła zakładaną produkcję, już ją przygotowywano do podwojenia mocy. Docelowo pod koniec lat 60. zakład miał osiągnąć poziom 60 tys. ton miedzi rocznie. Technologia pozostała ta sama, w HM Legnica funkcjonował piec szybowy, ale dzięki instalacji drugiego urządzenia, moce produkcyjne wzrosły. Niedługo potem władze podjęły kolejną, istotną decyzję administracyjną. Zarządzeniem z 5 kwietnia 1961 roku minister ds. przemysłu ciężkiego dokonał zmian organizacyjnych, przekształcając 1 maja 1961 roku przedsiębiorstwo ZG Lubin w budowie w Kombinat Górniczo-Hutniczy Miedzi w Lubinie w budowie. Następnym aktem prawnym kładącym podwaliny pod powstanie tzw. Nowego Zagłębia Miedziowego, była Uchwała Rady Ministrów z 11 stycznia 1962 roku, w sprawie zagospodarowania Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego. Od samego powstania w 1961 r. KGHM wszedł na ścieżkę nieprzerwanego rozwoju, który trwa do dziś. 1 maja 1961 roku powstał Kombinat Górniczo-Hutniczy Miedzi w Lubinie w budowie. 34 KGHM to MY 35 Budowa szybu L-III