Przemiany polityczne w Iranie w drugiej. połowie XX wieku

Transkrypt

1 Leszek Janasik Przemiany polityczne w Iranie w drugiej połowie XX wieku Fot.1 - Mur ambasady amerykańskiej w Teheranie, L. Janasik Ludzie, którzy nie wyparli się swojej natury, ludzie wierni sobie samym i nie ulegający konwencjom epoki, zachowują wiedzę wrodzoną, której nie zniekształciły popularne slogany ani modne idejki. Sayyid Mujtaba Musavi Lari 1 1 Sayyid Mujtaba Musavi Lari, Poznać Boga, Warszawa 2001, s. 4-1-

2 Spis Treści 1. Wstęp str Sytuacja społeczno-polityczna w Monarchii Konstytucyjnej Iranu w drugiej połowie XX wieku 2.1. Zasady ustrojowe.. str Sytuacja polityczna... str Stosunki z USA i innymi państwami zachodnimi. str Nastroje społeczne przed rewolucją 1979 roku str Przebieg rewolucji 1979 roku 3.1. Rola R.M. Chomejniego str Podłoże ideologiczno-religijne..str Sytuacja społeczno-polityczna Republiki Muzułmańskiej Iranu 4.1. Ustrój polityczny Republiki Muzułmańskiej Iranu.. str Czas wojny.str Powolne reformy wewnętrzne i polityka zagraniczna lat 90. str Zmiany polityczne i społeczne u progu XX..str Zakończenie....str. 32 Wykaz źródeł..str. 34 Spis ilustracji...str

3 1. Wstęp Praca obejmuje okres drugiej połowy XX wieku. W celu wyjaśnienia pewnych zagadnień związanych z ustrojem, zmianami konstytucji i podłożem historycznym, nawiązuje do uchwalenia konstytucji w 1907 roku. Wybranie tego okresu jako odrębnego w historii Iranu było podyktowane kilkoma przyczynami, które powodują, iż można go rozpatrywać jako spójny. Po pierwsze, zakończenie II wojny światowej powoduje, że w regionie zaczynają się kształtować nowe strefy wpływów. Na terenie Iranu, przez pewien czas, stacjonują wojska radzieckie i amerykańskie. Po ich wycofaniu trwa wewnętrzna walka o władzę pomiędzy panującą monarchią Pahlawich, a siłami reformatorskimi i lewicowymi. Po drugie, w sytuację wewnętrzną angażują się Stany Zjednoczone, zapoczątkowując swoją obecność w regionie i długotrwałe poparcie dla reżimu monarchii. Zaangażowanie polityczne USA było i jest przyczyną wielu niepokojów w regionie. Rola tego mocarstwa ma olbrzymie znaczenie dla sytuacji politycznej i gospodarczej państw położonych nad Zatoką Perską. Po trzecie, w tym okresie możemy prześledzić kształtowanie i ewolucję opozycji w Iranie. Wzrost jej popularności doprowadził do narastania niepokojów społecznych i w konsekwencji do rewolucji w1979 roku. Bardzo interesujące jest również kształtowanie się nowego ładu porewolucyjnego w państwie, którego ustrój można określić jako teokracja. Sposób wprowadzania w życie surowych zasad islamu jako powszechnie obowiązującego prawa jest przykładem, jak mogą ulec wypaczeniu słuszne założenia ideologiczne i religijne. Literatura dostępna na temat zmian politycznych w Iranie w drugiej połowie XX wieku jest stosunkowo dobra, aczkolwiek brakuje jednej pracy, która ukazałaby ten okres z punktu widzenia zmian ustrojowych i społecznych. Na szczególną uwagę zasługuje troje autorów. Przede wszystkim pozycja M. Solarczyk Iran państwo i religia jest pełną analizą społeczno-polityczną ustrojów Monarchii Konstytucyjnej Iranu i Muzułmańskiej Republiki Iranu. Zasady organizacji życia politycznego państwa ukazane są dzięki dokładnej analizie konstytucji i jej funkcjonowania. Na szczególną uwagę zasługuje doskonała znajomość zagadnień związanych z kulturą islamską i historią Iranu. Drugą autorką zasługującą na uwagę jest M. Składankowa, która na początku lat 90. opublikowała trzy prace na temat kultury Iranu. Można znaleźć w tych pracach informacje dotyczące, zarówno uwarunkowań historycznych, jak i odniesienia się do współczesnej sytuacji społecznej. Autorka stara się przybliżyć zawiłości kultury perskiej. Próbuje również wykazać, iż duże różnice w mentalności, w porównaniu do Europy, są tylko pozorne i powierzchowne. Kolejna pozycja to praca W. Szymborskiego Zatoka Perska problemy stabilizacji. Autor przedstawia trudne zagadnienie stosunków międzynarodowych związanych z regionem Zatoki Perskiej. -3-

4 Praca zawiera wiele pożytecznych informacji na temat roli Związku Radzieckiego, a później Rosji oraz USA w kształtowaniu się wzajemnych relacji pomiędzy poszczególnymi państwami regionu. W szczególności szeroko zostały potraktowane konsekwencje kryzysu naftowego lat dla państw leżących nad Zatoką Perską. Problematyka związana z kulturą i obecną sytuacją społeczno-polityczną Iranu jest znana autorowi z autopsji, co między innymi skłoniło do napisania niniejszej pracy. -4-

5 2. Sytuacja społeczno-polityczna w Monarchii Konstytucyjnej Iranu w drugiej połowie XX wieku 2.1 Zasady ustrojowe Połowa lat 50. to czas panowania dynastii Pahlawich ( ). Teoretycznie w czasie rządów monarchii obowiązywała konstytucja z 1907 roku. Faktycznie jednak, kolejni szachowie ograniczali prawa konstytucyjne do minimum. Żeby jasno zdefiniować ramy ustrojowe Iranu w drugiej połowie XX wieku, musimy sięgnąć do konstytucji z 1907 roku i zmian, jakie zostały w niej wprowadzane od momentu jej uchwalenia, aż do obalenia szacha w 1979 roku. Konstytucja 1907 roku była przejawem dążenia społeczeństwa irańskiego do demokracji. Była ona efektem pracy myślicieli zarówno islamskich, jak i polityków nie zaangażowanych w ruchy religijne 2. Składała się ona z dwóch części: z ustawy zasadniczej oraz kilku uzupełnień. Już w pierwszym artykule zapisane było, że szyizm 3 jest religią państwową, ale z wyraźnym rozdzieleniem państwa od religii. Znalazło to wyraz w późniejszych przepisach prawnych dotyczących np. sądownictwa, szkolnictwa. Mimo tego rozdziału, prawo powstające po uchwaleniu konstytucji musiało pozostać zgodne z szariatem 4. Konstytucja zawierała również tradycyjny podział władz, tzw. monteskiuszowski: na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Ustalała monarchię konstytucyjną. Najwyższą władzą miał być szach, ale władza szacha nie wiadomo skąd pochodziła. Nie było jasne czy pochodzi ona od narodu czy od Boga. W konstytucji zapisane zostały również kompetencje madżlesu 5. Mógł on ustanawiać prawo, ale nie mogło ono kolidować z szariatem. W Monarchii Konstytucyjnej Iranu mieliśmy również izbę wyższą parlamentu czyli senat 6. Organem wykonawczym senatu miała być Rada Państwa. Posiadała ona tylko częściową możliwość sprawowania władzy. Jej pełnię posiadał szachinszach 7. Był on najwyższą władzą sądowniczą, najwyższą władzą wykonawczą i oczywiście najwyższą władzą monarchii konstytucyjnej Iranu. Ważnym prawem było rozwiązywanie madżlesu i senatu. Równie ważne i brzemienne w skutkach było zwolnienie szacha z odpowiedzialności za swoje czyny. W efekcie szach mógł w dowolny sposób kierować sytuacją polityczną w kraju. Warto również pamiętać o ograniczeniach prawa wyborczego w konstytucji. W wyborach do madżlesu prawo czynne posiadali tylko mężczyźni, do tego wywodzący się z burżuazji, obszarnicy oraz 2 M. Solarczyk, Iran państwo i religia, Dialog 2001, s szyici stanowią około 10% wyznawców islamu, z których 90% zamieszkuje Iran. Rozłam w islamie na arystokratyczny sunnizm i teokratyczny szyizm nastąpił na tle politycznym, w skutek sporów o następstwo władzy. Szyici, są zwoleninikami zamordowanego w 661 roku Alego (męża Fatimy, córki proroka Mahometa) wierzą, że przekazał on swoim następcom immamom, specjalną energię boskiej łaski. Więcej M. Ruthwen, Islam, Warszawa szariat, szari at, szari a - prawo muzułmańskie, zbiór zasad i przepisów porządkujących wierzenia, postawy moralne i działania wyznawców islamu; według muzułmańskich teologów i prawników szariat jest dziełem Boga...Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1995, tom 6, s madżles izba niższa parlamentu irańskiego 6 senat składał się z sześćdziesięciu osób. Jednym z najważniejszych przywilejów senatu była możliwość rozwiązania madżlesu. 7 Szachinszach król królów; w literaturze pojawia się również określenie przywódcy Iranu jako cesarza -5-

6 wyżsi dostojnicy państwowi. Odsunięci od życia politycznego zostali robotnicy, drobni rolnicy, drobne mieszczaństwo i oczywiście kobiety. Bierne prawo wyborcze do obu izb parlamentu otrzymali obywatele Iranu w wieku powyżej 30 lat. Okazało się, że konstytucja tylko pozornie dawała społeczeństwu możliwość wpływania na życie polityczne. Efektem tego było postępujące niezadowolenie i odsunięcie się znaczniej części społeczeństwa od polityki. Irańczycy stali się bardziej obserwatorami niż aktywnymi obywatelami. Również władza senatu i madżlesu okazała się tylko iluzoryczna. W rzeczywistości krajem rządził szach bez jakiegokolwiek porozumienia z władzą ustawodawczą 8. Duże zmiany w konstytucji wprowadził M. R. Pahlawi w dwu etapach. Pierwszy miał miejsce w 1949 roku. Wprowadzone zmiany dążyły do umocnienia władzy szacha, a nie do demokratyzacji życia politycznego. Zmiany były dość widoczne, ponieważ objętość konstytucji urosła prawie dwukrotnie. Część zmian nie została wprowadzona w życie, np. te dotyczące wyborów samorządowych czy andżamanów 9. Ważną zmianą z punktu widzenia społeczeństwa było przyznanie biernego prawa wyborczego plemionom irańskim i mniejszościom narodowym 10. W tym czasie powołano, po raz pierwszy (!), senat pomimo, iż mowa była o nim od początku uchwalenia konstytucji. Drugi etap to 1963 rok. Zostały wtedy wprowadzone poprawki, w niewielkim stopniu demokratyzujące życie polityczne. Najważniejszym z nich było przyznanie prawa wyborczego kobietom. Wielkim osiągnięciem było uzyskanie przez kobiety aż 16 miejsc w parlamencie. Obie te poprawki do konstytucji nie zmieniły prawie nic w systemie sądownictwa. Wpływ na ten element ustroju miał tylko i wyłącznie szach. Konstytucja pod rządami dynastii Pahlawich ( ) praktycznie nie była przestrzegana. Obie izby parlamentu były w pełni podległe szachowi, a alimowie 11 byli represjonowani. 2.2 Sytuacja polityczna w latach Wewnętrzna sytuacja polityczna podczas rządów M. R. Pahlawiego ulegała wielokrotnej zmianie. Objął on władzę po abdykacji swego ojca, Rezy Chana Pahlawiego w 1943, który to poniósł porażkę prowadząc politykę proniemiecką. W tym samym roku nowy szach wypowiedział wojnę Niemcom, stając się sprzymierzeńcem Rosji i aliantów. W czasie wojny na terenie Iranu stacjonowały wojska rosyjskie, brytyjskie i amerykańskie. Również przez pewien czas, na terenie Iranu przebywała Armia Andersa. 8 M. Solarczyk, cyt. dz., strona andżaman forma samorządu plemiennego 10 W czasie wprowadzania poprawek do konstytucji, plemiona zamieszkujące Iran i mniejszości narodowe stanowiły około 25-30% ludności. 11 Alimowie teolodzy i prawnicy zajmujący się przekładaniem Koranu i sunny na prawo państwowe, maj

7 Fot. 2 - Cmentarz żołnierzy Armii Andersa, M.Zych Po II wojnie światowej na mocy konferencji, która odbyła się 1943 roku w Teheranie, Iran potwierdził swoją niepodległość. Po zakończeniu wojny największym problemem politycznym była rosnąca popularność ruchów lewicowych. Miało to miejsce w szczególności na terenach, na których stacjonowały wojska radzieckie. Organizacje lewicowe działały z inspiracji ZSRR. Nie odegrały one większego znaczenia, ponieważ autorytarne rządy szacha w łatwy sposób, czyli za pomocą represji i prześladowań, uporały się w zarodku z problemem. Na przełomie lat 40 i 50 do głosu doszedł Front Narodowy. Premier rządu M. Mosaddegha w marcu 1951 roku przeprowadził nacjonalizację przemysłu naftowego. Wszystko to odbywało się za przyzwoleniem szacha, który niebawem zmienił zdanie. Bojąc się rosnącej siły premiera prawdopodobnie wyraził przyzwolenie na zamach stanu, który miał na celu tylko obalenie premiera M. Mosaddegha. Nie ulega wątpliwości, że zamach stanu był inspirowany i wspierany przez USA i Wielką Brytanię, których to polityka i interesy najbardziej ucierpiały na nacjonalizacji przemysłu naftowego. Lata 50 i 60 to czas przygotowywania zmian przez szacha M. R. Pachlawiego. Prowadzona przez niego polityka wewnętrzna i zewnętrzna miała na celu stworzenie z Iranu państwa na wzór państw zachodnich. Pierwszym krokiem w tym kierunku miała być umiarkowana reforma rolna, drugim przyznanie prawa wyborczego kobietom. Podjęto również próby zmiany konstytucji (zob. rozdział 2.1). W tym czasie powstaje Partia Nowego Iranu wspierająca reformy nazywane białą rewolucją 12. Efektem reformy miała 12 biała rewolucja wymysł planistów irańskich wykształconych przeważnie poza granicami kraju, polegający na szerokich inwestycjach w różne sektory gospodarki, ochronę zdrowia i oświatę. maj

8 być mieszanka systemów spotykanych na świecie. Zaczerpnięto pomysły z kapitalizmu i socja-lizmu. Zmiany miały być finansowane z rosnących wpływów z wydobycia ropy naftowej. W czasie planowania rewolucji wydobycie ropy stale wzrastało. Iran znalazł się w czołówce krajów wydoby-wających ten surowiec 13. Rewolucja miała być wielkim skokiem cywilizacyjnym Iranu. W tym celu szach sprowadził do kraju wiele technologii i nowych licencji. Chciał stworzyć państwo nowoczesne i zamożne. Założenia były słuszne, tylko przy ich opracowywaniu zapomniano o dwóch podstawowych rzeczach. Pierwszą z nich była kultura i tradycja społeczeństwa, które niezbyt chętnie nastawione było na przyjęcie komercyjnej kultury zachodu. Drugą równie ważną rzeczą była walka z wewnętrzną opozycją za pomocą rosnących represji. Na porządku dziennym znalazły się aresztowania, tortury czy porwania. Początek lat 60. to wzrost represji, ograniczanie roli parlamentu, który stał się tylko marionetką w rękach szacha (zob. rozdział 2.1.). Do pierwszych niepokojów społecznych dochodzi w pierwszej połowie lat 60. W 1963 roku zabito kilkudziesięciu uczniów z akademii Faizije 14. W konsekwencji ludność inspirowana przez młodego wówczas Chomejniego powołuje do życia Ruch Wyzwolenia Iranu 15. W 1964 roku po wezwaniu szacha do odejścia przez Chomejniego, dochodzi do krwawych zajść w kilku miastach: Teheranie, Meshedzie, Qomie, Esfahanie i Siraz 16. W brutalnych starciach ginie około 15 tysięcy osób. Konsekwencją tych wydarzeń są liczne procesy polityczne w drugiej połowie lat 60. Chomejni zostaje aresztowany, tylko cudem unika śmierci i zostaje wydalony z kraju 17. Z sąsiedniego Iraku stara się kierować działalnością opozycji. Następne kilkanaście lat przyniesie mu uznanie i szacunek w kraju za prowadzoną działalność. Pomimo polityki represji, opór społeczeństwa irańskiego był coraz większy. Wzorce zachodnie, takie jak kult sukcesu materialnego, pieniądze i kariera nie znalazły zbyt wielu naśladowców gotowych do ich przyjęcia. Iran, dawna Persja, zawsze był krajem, gdzie ważne były wartości związane z po-rządkiem moralnym, życiem dla Boga i przez Boga. Chociaż M. R. Pachlawi uważał się za wybrańca Boga, nie uznawał żadnych władz duchowych, ajatollachów 18. Społeczeństwo odrzuciło wartości zachodnie oferowane im przez szacha i skierowało się ku fundamentalizmowi islamskiemu. Lata siedemdziesiąte to wzrost dochodów z ropy naftowej z racji rosnących cen. Szach wykorzystuje to do przeprowadzenia drugiego etapu nacjonalizacji przemysłu naftowego. Tym razem w rękach państwa znalazł się cały ten przemysł. 13 J. Kukułka, Historia współczesnych stosunków międzynarodowych , Warszawa 2001, s M. Solarczyk, cyt. dz., s Ruch Wyzwolenia Iranu nie był kierowany przez Chomejniego. Na czele tego ruchu stali dwaj ajatollachowie Taleghani i Bazargan. Była to organizacja, która w czasie swego istnienia skupiała duchownych szyickich, inteligencję i inne warstwy społeczne. 16 Patrz mapa s Przed aresztowaniem Chomejni otrzymał tytuł maradz a taghlid czyli absolutnego autorytetu w sprawach wiary. Gwarantowało to mu prawo nietykalności. 18 W. Giełżyński, Byłem gościem Chomejniego, Warszawa 1981, s

9 Kolejne problemy wewnętrzne spotęgowane zostały przez przeprowadzenie drugiej reformy rolnej w 1975 roku. Polegała ona na odebraniu ziemi i przymusowej kolektywizacji. Sami rolnicy byli wcielani do spółdzielni rolnych. Wszystko to odbywało się przy silnych represjach i wsparciu tajnej policji SAVAK. Z uwagi na rosnące niezadowolenie, szach postanowił w 1975 roku rozwiązać wszystkie partie polityczne 19. W ich miejsce powołano jedną partię: Partię Odrodzenia Narodowego Iranu - Rastachiz. To posunięcie przyniosło odwrotny do zamierzonego skutek. Opozycyjne partie polityczne i inne ruchy uległy konsolidacji, w której pomogli jej duchowni islamscy oraz kierujący działaniem opozycji, z zagranicy, Chomejni. W drugiej połowie lat 70. dochodzi do nasilenia nacisków opozycji na szacha. W efekcie przywrócono część partii politycznych, ale również wprowadzono rządy wojskowe. Na początku 1979 roku wybuchają powstania przeciwko szachowi. Początkowo do walk dochodzi w głównych miastach Qom, Tabrizie i Meshedzie. Później niepokoje obejmują cały kraj. Szah M. R. Pahlawi zostaje wygnany. Ruhollach Musawi Chomejni tworzy poza granicami kraju Radę Rewolucyjną. W kwietniu 1979 roku powraca jako przywódca do Iranu. Równolegle do problemów międzynarodowych, Iran osiągnął pewne sukcesy polityczne w stosunkach ze swym sąsiadem Irakiem. W marcu 1975 roku zawarto porozumienie irańsko-irackie kończące długotrwały spór graniczny. Był to efekt spotkania szacha Iranu z ówczesnym wiceprezydentem Iraku Saddamem Husajnem at-takritim. Spór dotyczył przebiegu granicy na rzece Szatt al.-arab. Dzięki temu Irak zyskał pełnię praw do żeglugi na tej rzece. W zamian Irak zapewnił wstrzymanie pomocy dla Kurdów i zwrot niewielkich fragmentów zamieszkałych przez ludność kurdyjską. Porozumienie to zostało przyjęte z aprobatą na arenie międzynarodowej i powszechnie jest znane jako Pax Iranika 20. Wzajemne stosunki pomiędzy Iranem i Irakiem układały się na tyle dobrze, że w 1978 roku na prośbę szacha władze Iraku wydaliły ze swego terytorium Chomejniego, który wyjechał do czasu wybuchu rewolucji do Francji. 2.3 Stosunki z USA i innymi państwami zachodnimi Stosunki Iranu z państwami zachodnimi w drugiej połowie XX wieku należy podzielić na dwa okresy. Pierwszy zaczyna się od opuszczenia wojsk sprzymierzonych terytorium Iranu po II wojnie światowej i kończy na wybuchu rewolucji. Drugi zaś obejmuje czas od rewolucji aż do końca wieku. Oba te okresy mają wspólną cechę jeśli chodzi o stosunki międzynarodowe Iranu. Są one naznaczone interesem państw zachodnich w dostawach ropy naftowej i aspiracjami Iranu do odgrywania roli regionalnego mocarstwa. Wynikało to z tego ze wzrostu znaczenia wspomnianego surowca. Ropa przynosiła i nic nie wskazuje na to, żeby to się zmieniło, znaczne pieniądze. Posiadanie jej zwiększa 19 J. Kukułka, cyt. dz., s W. Szymborski, Zatoka Perska problemy stabilizacji, Bydgoszcz 1999, s.69-9-

10 subiektywne bezpieczeństwo, daje nadzieję, że wzbudzi ona respekt u sąsiada i pomoże realizować różne, nawet najbardziej absurdalne plany. Przełom lat 40. i 50. w stosunkach zagranicznych Iranu można uznać za spokojny. Wojska państw zachodnich, które stacjonowały na terenie kraju, zgodnie z wcześniejszymi umowami wycofały się z jego terytorium. Jedynie opornie to szło Armii Czerwonej, która dopiero po interwencji USA i Wielkiej Brytanii wycofała swoje wojska. Początek lat pięćdziesiątych to nacjonalizacja przemysłu naftowego przez premiera M. Mosaddegha. W szczególny sposób dotknięte nim zostały firmy brytyjskie. Przedsiębiorstwem, które poniosło największe straty było AIOL 21. Przedsiębiorstwo to zatrudniało w dniu nacjonalizacji około 100 tysięcy pracowników. W odpowiedzi, rząd brytyjski zastosował całą gamę środków nacisku. Zadeklarował chęć rozmów, ale jednocześnie wysłał okręty wojenne w rejon Zatoki Perskiej, wycofał swoje tankowce, ogłosił embargo, a nawet wysadził niewielkie oddziały wojska na terytorium Iranu 22. Stany Zjednoczone nie zajęły stanowiska w tej sprawie, mimo, że obawiały się o podobny los swoich przedsiębiorstw w innych państwach regionu. Amerykanie nie reagowali również, gdy Iran zamknął dziewięć konsulatów i zerwał stosunki dyplomatyczne z Wielką Brytanią. Dopiero po nowych wyborach prezydenckich, gdy władzę w USA przejął Eisenhower postanowiono działać. Ambasador amerykański w Teheranie zażądał od M. Mosaddegha podania się do dymisji. Oczywiście premier Iranu odrzucił te żądania. Wywiad amerykański w porozumieniu z szachem Iranu i kołami wojskowymi przygotował pucz. 19 sierpnia 1953 roku rząd Mosaddegha został obalony siłą. Od tego wydarzenia zaangażowanie USA w Iranie zaczyna rosnąć. W krótkim czasie USA staje się jednym z ważniejszych partnerów politycznych i gospodarczych. Już w 1953 roku rząd brytyjski musi prosić Stany Zjednoczone o pośrednictwo w rozmowach z Teheranem w sprawie przywrócenia stosunków dyplomatycznych. W zamian za wzmocnienie swej władzy, szach zgodził się z propozycją Amerykanów na utworzenie jednego bloku obronnego. Miał być on zabezpieczeniem przed polityką ZSRR w tym regionie. Porozumienie zostało podpisane w 1955 roku. Przystąpiły do niego następujące państwa: Iran, Turcja, Irak, Wielka Brytania i Pakistan. Został on nazwany paktem bagdadzkim. Stany Zjednoczone nie przystąpiły do niego, ale traktowały go jako integralne ogniwo polityki zagranicznej 23. Związek Radziecki i Indie powstanie paktu potępiły, z uwagi na jego wyraźny antykomunistyczny charakter. W tym okresie politykę USA wobec Iranu i innych państw rejonu Zatoki Perskiej można sprowadzić do kilku celów. Pierwszym z nich było powstrzymanie ekspansji Związku Radzieckiego i jego wpływów politycznych. Ten zamiar na przełomie lat 50. i 60. został całkiem dobrze zrealizowany. 21 AIOL - Anglo-Iranian Oil Company 22 J. Kukułka, cyt. dz., s A. Hourani, Historia Arabów, Gdańsk 2002, s

11 Drugim istotnym celem było umocnienie suwerenności i bezpieczeństwa Izraela jako głównego sojusznika. Kolejnym priorytetem było zapewnienie swobodnego dostępu do zasobów ropy naftowej w regionie, oczywiście po rozsądnej cenie. Ostatnim ważnym celem było zapewnienie zaprzyjaźnionym krajom stabilności politycznej i wojskowej. Stanom Zjednoczonym nie udało się jednak zrealizować tych wszystkich celów. Wynikało to głębokich antagonizmów i problemów polityczno-historycznych regionu. Przede wszystkim takim czynnikiem był konflikt arabsko-izraelski, który uniemożliwiał państwom zatoki współpracę z Izraelem. Również wzajemna niechęć pomiędzy poszczególnymi państwami, jak i silne poczucie niezależności nie dawały gwarancji stabilności 24. Lata sześćdziesiąte to czas zacieśniających się kontaktów z USA. Iran stał się jednym z ważniejszych dostawców ropy naftowej do Ameryki. W zamian dostaje oczywiście dolary, ale również nowoczesne technologie i zaopatrzenie wojskowe. Szach, jak już wspominano wcześniej, chce stworzyć nowoczesne państwo, wzorowane na nowoczesnym państwie zachodnim. Zupełnie nowym etapem w stosunkach z USA był przełom lat 60. i 70. Wówczas wojskowi i politycy zaczęli lansować tzw. teorię próżni siły 25. Administracja prezydenta R. Nixona z uwagi na konflikt wietnamski, nie mogła pozwolić sobie na militarną obecność w regionie. Sposobem na przeciwdziałanie zagrożeniom był wydatny wzrost pomocy wojskowej i gospodarczej USA dla najważniejszych partnerów w rejonie Zatoki Perskiej. Tę politykę nazywano również doktryną Nixona. Współpraca miała sprzyjać stabilności i pokojowi 26. W ramach tej doktryny największą pomoc miały uzyskać dwa kraje. Pierwszym z nich był Iran, drugim Arabia Saudyjska. Oprócz wspomnianych założeń, miała ona na celu również stymulowanie współpracy pomiędzy tymi państwami, jako warunek bezpieczeństwa w regionie. Pozostałe kraje postrzegały amerykańską politykę jako faworyzowanie Iranu. Nawet sojusznicza Arabia Saudyjska miała pretensje do USA o ilość broni, jaka została sprzedana przez Amerykanów. Kolejnym bardzo ważnym okresem we wzajemnych stosunkach Iranu i państw zachodnich były efekty spotkania ministrów przemysłu naftowego Iranu, Arabii Saudyjskiej, Iraku, Kuwejtu, Kataru Zjednoczonych Emiratów Arabskich w latach 70. Postanowiono na nim podnieść blisko czterokrotnie cenę ropy naftowej. Działo się to równolegle do kolejnej konfrontacji arabsko-izraelskiej. W efekcie, oprócz podwyżek, państwa regionu postanowiły ograniczyć do minimum sprzedaż surowca do państw popierających Izrael, w tym również do USA 27. W wyniku nacisków politycznych oraz spadku dochodów ze sprzedaży ropy naftowej, kraje Zatoki Perskiej zwiększyły wydobycie i ułatwiły sprzedaż ropy na 24 W. Szymborski, cyt. dz., s Teory of Power Vacuum teoria zakładająca, iż po wycofaniu się z rejonu Wielkiej Brytanii nastąpi nieuchronny wzrost napięć i destabilizacji, co ułatwi pozyskiwanie wpływów przez Związek Radziecki 26 W. Szymborski, cyt. dz., s Wydarzenia opisywane są również znane jako kryzys energetyczny. z i -11-

12 zachód. Amerykanie jednoznacznie zajęli stanowisko i niedwuznacznie sugerowali możliwość podjęcia przez USA bezpośredniej akcji wojskowej. Konsekwencją kryzysu paliwowego było utworzenie w 1977 roku sił szybkiego reagowania. Miały one być swoistego rodzaju straszakiem dla państw Zatoki Perskiej. Koniec lat 70. to, w stosunkach amerykańsko irańskich, czas pogłębiania współpracy. Amerykanie nieświadomi konfliktu kulturowego, którego stali się przyczyną, nie dostrzegali rosnącej niechęci do swojej polityki względem Iranu. Z perspektywy kontaktów z szachem wszystko wydawało się być pod kontrolą. Polityka amerykańska nie uwzględniająca kultury tego kraju pchnęła społeczeństwo w znacznej części ku radykalnym ruchom islamskim. Wybuch i skala rewolucji w Iranie w 1979 roku przeszła oczekiwania administracji USA. Największe napięcie na linii Waszyngton - Teheran wywołało zajęcie przez studentów ambasady amerykańskiej w Teheranie. Amerykanie próbowali odbić zakładników, ale desant z 24.IV.1980 roku zakończył się kompletnym fiaskiem. W konsekwencji rewolucji Iran zerwał zamówienia wojskowe na blisko 12 mld dolarów 28. USA natomiast nałożyły embargo gospodarcze na Iran. Dodatkowo prezydent Carter ogłosił jednoznaczną doktrynę głoszącą, iż każda próba, podjęta przez kogokolwiek 29, przejęcia kontroli nad Zatoką Perską, będzie uważana za atak na żywotne interesy USA. Amerykanie zapewnili również, że użyją wszelkich dostępnych środków, włącznie z użyciem sił zbrojnych. 2.4 Nastroje społeczne przed rewolucją 1979 roku Zrozumienie nastrojów społecznych w Iranie przed rewolucją wymaga dostrzeżenia konfliktu pomiędzy islamem szyickim a tym, co oferował szach. Szach, mimo, iż uważał się za wybrańca Boga, nie potrafił przedstawić żadnych wartości moralnych społeczeństwu. Jedyną jego propozycją było upowszechnienie się kultury zachodniej, którą ciężko pogodzić jest z tradycją religijną Irańczyków. M. R. Pahlawi był świadomy narastającego konfliktu pomiędzy monarchią a duchowieństwem. W momencie gdy okazało się, iż budowanie i modernizowanie gospodarki oraz dostępność do cywilizacji zachodniej nie łagodzi nastrojów społecznych, a wręcz przynosi odwrotny skutek, próbował innych sposobów. Między innymi, swój autorytet chciał podnieść, nadając sobie tytuł Aria Mehr 30. Posunięcie to miało na celu osłabienie wpływów duchowieństwa szyickiego. Przyniosło to wręcz odwrotny skutek. Duchowieństwo ośmieszyło aspiracje M. R. Pahlawiego. Społeczeństwo irańskie w tym konflikcie stanęło jednoznacznie po stronie duchowieństwa. W efekcie państwo przestało być postrzegane jako osobista własność władcy. Również autorytet świeckiej władzy tracił na znaczeniu. 28 J. Kukułka, cyt. dz., s prezydent Carter miał na myśli oczywiście Iran 30 Aria Mehr Światło Ariów -12-

13 Zwykli muzułmanie nie interesujący się zbytnio polityką, pod rządami szacha zmienili się w muzułmanów zaangażowanych politycznie. Ta postawa była niewątpliwie stymulowana przez duchowieństwo, ale również wynikała z niezadowolenia ze sposobu sprawowania władzy. Społeczeństwu, któremu przewodził Chomejni, tuż przed i w trakcie rewolucji, możemy nadać miano społeczeństwa masowego 31. Cechą tego społeczeństwa była przesada w osądach, ekstremalność sytuacji i powszechna nietolerancja. Również cechą charakterystyczną obywateli państw objętych rewolucją była utrata racjonalnego postępowania jednostek na rzecz braku rozsądku tłumu. Homo islamicus jako jednostka, przestał myśleć będąc w tłumie, a utraciwszy indywidualną odpowiedzialność i tożsamość, działał jak w hipnozie, pod wpływem idei, podobnie jak inni członkowie społeczeństwa 32. Opisywane zjawiska społeczne znalazły szerokie odzwierciedlenie w narodzie irańskim, zmęczonym ponad pięćdziesięcioletnimi rządami monarchii. Tym bardziej, że wartości zachodnie, które próbowano przenieść do Iranu, okazały się kompletnie niezrozumiałe dla ludzi. Budziły one wręcz niechęć i wrogość. Nie wolno również zapomnieć o roli Amerykanów, którzy traktowali Iran i jego mieszkańców z perspektywy mocarstwa. Przekonanie Amerykanów co do wartości i siły swojej kultury zwiększało tylko wrogość społeczeństwa wobec systemu. Znalazło to swoje odbicie w przebiegu rewolucji, a przede wszystkim w zajęciu przez studentów ambasady amerykańskiej w Teheranie. 3. Przebieg rewolucja 1979 roku. 3.1 Rola R.M. Chomejniego Ruhollach Musawi Chomejni urodził się w 1900 roku. Jego prawdziwe nazwisko i imię brzmi Musavi Hendi. Młodość spędził w świętym szyickim mieście Qum 33. Tu podjął studia w szkole koranicznej. Od momentu objęcia władzy w Iranie przez monarchię Pahlavich w 1925 roku, stał się zagorzałym wrogiem władzy szacha. W 1930 roku porzucił swoje nazwisko rodowe i przyjął imię 31 M. Solarczyk, cyt. dz., s Tamże s Qum miasto w centralnej części Iranu znane z wielu szkół koranicznych -13-

14 Ruhollach Musawi Chomejni. Już w 1933 roku został wyższym duchownym szyickim, a w 1955 roku został ajatollahem 34. W antymonarchicznej działalności Chomejniego decydujące znaczenie miał 1963 rok, kiedy to jednoznacznie opowiedział się przeciwko polityce wewnętrznej szacha. Co ciekawe wówczas nie negował jeszcze samej władzy szacha, ale tylko łamanie lub nie przestrzeganie konstytucji. W odwecie szkoła koraniczna Faizieh została zamknięta. Sam został uwięziony, a następnie zmuszony do opuszczenia kraju (zob. rozdział 2.2). Fot.3 - Chomejni wraz ze swoim następcą Chamenei na ścianie domu, L. Janasik Ciekawym zjawiskiem kulturowym jest kult Chomejniego. Nie jest to zwykły kult jednostki znany nam z Europy. Chomejni został wykreowany w społeczeństwie jako człowiek niezwykle charyzmatyczny. Wydaje się, iż był to człowiek bardzo dostojny, dysponujący ogromną wiedzą doświadczeniem. Z portretów, które były i są wszechobecne w Iranie, wynika, iż nie mógł on nigdy być zwykłym śmiertelnikiem, naiwnym czy źle wykształconym. Jego twarz wzbudza szacunek, zaufanie, jest przepełniona tajemniczą siłą, wręcz boskością. Trudno powiedzieć na ile społeczeństwo irańskie potrzebowało takiego charyzmatycznego przywódcy, a na ile został on wykreowany przez siły polityczne w Iranie. Wydaje się raczej, iż to naród potrzebował osoby, która będzie mogła poprowadzić rewolucję i rządzić później krajem. Wynika to po trochu z tęsknoty za wielkim przywódcą, a po trochu też z niechęci do pozbawionego jakiegokolwiek mistycyzmu szacha 35. Chomejni spełniał oczekiwania narodu. 34 ajatollah (arabski - znak Boga) - przywódca religijny w irańskim szyizmie, wysoki tytuł naukowy nadawany wybitnym autorytetom w zakresie muzułmańskiego prawa i teologii, m.in. niektórym ulemom oraz imamom. W okresie rewolucji islamskiej w 1979 nabrał znaczenia politycznego, głównie dzięki działalności R. Chomejniego. maj M. Solarczyk, cyt. dz., s. 109 i -14-

15 Po powrocie do kraju w 1979 roku stał się nie kwestionowanym przywódcą duchowym i politycznym. Dlatego też Chomejni został welajat-e motlaghe-je faghih 36. Jak już wspomniano, Chomejni kierował ruchami opozycyjnymi z wygnania. Powrócił do niego 1.II.1979 roku zaraz po opuszczeniu Iranu przez szacha. M. R. Pahlawi, opuszczając kraj przekazał władzę Radzie Regencyjnej, której władzę odebrał Chomejni. Przekazał ją Radzie Rewolucyjnej, a po krótkim czasie przekształcił ją w Tymczasowy Rząd Rewolucyjny. Nowe władze za przyzwoleniem Chomejniego przejęły mienie szacha i jego rodziny. Posunięciem tym zyskał sobie jeszcze większe poparcie narodu. Kolejnym posunięciem było zerwanie stosunków dyplomatycznych z Izraelem. Jeszcze w 1979 roku Chomejni wraz ze swoimi współpracownikami przystąpił do tworzenia nowej konstytucji Iranu. Początkowo grupa radykalnych mułłów 37, na czele której stał Chomejni, nie dysponowała pełnią władzy. Przejmowała ją stopniowo, islamizując ustrój nowego państwa i wprowadzając nowe represje godzące w prawa człowieka. Ci, którzy wyobrażali sobie Iran jako państwo tolerancyjne i w pełni demokratyczne, musieli pogodzić się z retoryką rewolucyjną. Fundamentalistyczne hasła i symbole, akty okrucieństwa uważano za koszty rewolucji. Wiosną 1979 roku odbyło się referendum, w którym obywatele mieli opowiedzieć się, jakiego chcą ustroju. Bezapelacyjnie wygrała popierana przez Chomejniego idea republiki islamskiej. Chomejni był niekwestionowanym przywódcą rewolucji. Był on niezbędny dla zyskania poparcia narodu irańskiego. Dzięki swojej charyzmie, legendzie i działalności poza granicami kraju, zjednał sobie poparcie znacznej części społeczeństwa. W konsekwencji, podczas tworzenia konstytucji, nikt nie próbował oponować przeciwko władzy najwyższego przywódcy duchowego, jaka została przyznana właśnie jemu. Miał on praktycznie nieograniczoną władzę. Mógł decydować o wszystkim, co działo się w kraju, żadne prawo nie mogło bez jego zgody wejść w życie (zob. rozdział 4). Chomejni umiera w 1989 roku. Po dzień dzisiejszy cieszy się szacunkiem znacznej części narodu. Świadectwem tego jest liczba pielgrzymów przybywających do mauzoleum przywódcy znajdującego się w na obrzeżach Teheranu. Porażający jest jego ogrom i przepych, z jakim jest budowane. Mimo, iż od śmierci ajatollacha minęło 13 lat, końca gigantycznej budowy nie widać. 3.2 Podłoże ideologiczno-religijne rewolucji Aby zrozumieć podłoże ideologiczne rewolucji trzeba pamiętać, iż społeczeństwo, które w czasach rządu szacha nie miało nic do powiedzenia, swoją działalność mogło jedynie prowadzić za pośrednictwem duchownych. Nie jest niewłaściwe w tym miejscu porównanie roli kościoła katolickiego w Polce, w czasach stanu wojennego, do roli islamu w czasach przed rewolucyjnych w Iranie. Meczety 36 welajat-e motlaghe-je faghih absolutny władca, stanowisko to zostało wprowadzone przez konstytucję z 1979 roku, patrz rozdział 4 37 Mułła w Iranie tak nazywa się duchownych -15-

16 stały się jedynym miejscem, gdzie otwarcie krytykowano szacha, tylko tam elity intelektualne mogły znaleźć pole do swobodnej działalności. Poza nimi niemożliwa była jakakolwiek wolna działalność opozycyjna. Reżim szacha wszelkimi dostępnymi środkami zwalczał organizacje krytykujące władzę. Można powiedzieć, iż pod rządami szacha zlaicyzowane elity ponownie odkryły islam. Syndromy zwracania się działaczy politycznych i myślicieli irańskich w kierunku islamu można zaobserwować wyraźnie już w latach 60. W 1962 roku ukazuje się książka Dżalal Ale Ahmada Qarbzadegi 38. Wywarła ona ogromne wrażenie na elitach intelektualnych. Autor jako pierwszy otwarcie stwierdza, że Iran został zarażony zachodem. Nie widział on perspektyw do dalszego rozwoju społeczeństwa w tym kierunku. Możliwość uzdrowienia Iranu pokładał tylko w powrocie do autentycznych źródeł kultury narodowej, które identyfikował z islamem 39. W początkach lat 70. świeckim prekursorem rewolucji był Ali Szariati 40. Prowadził on bardzo aktywną działalność przejawiającą się wieloma odczytami, nielegalnymi wydawnictwami i spotkaniami. Zajmował się on między innymi mitami muzułmańskimi, szyickimi i starochrześcijańskimi, interpretując je do nowej rzeczywistości. Utożsamiał on we współczesnym świecie klasę uciskanych z biednymi krajami trzeciego świata, uciskających natomiast ze zbrodniczym zachodem. Uważał również islam szyicki, w jego pierwotnej formie, jako nośnik wartości rewolucyjnych. Co ciekawe, jako osoba mocno opierająca się na ideologiach lewicowych, zakwalifikował duchowieństwo również jako warstwę społeczną, która sprzyjała uciskaniu społeczeństwa. Te dwa przykłady myślicieli świeckich ukazują, że genezy myśli rewolucyjnej w Iranie trzeba szukać wśród intelektualistów lewicowych nie związanych z duchowieństwem. Oni jako jedni z pierwszych dostrzegli w islamie szyickim cechy, dzięki którym daje się wykorzystać jako nośnik rewolucji. W szczególności, że dzięki religii, wartości rewolucyjne będą bardziej wiarygodne i łatwiejsze do przyjęcia przez większe rzesze społeczeństwa. Podobnie kształtowała się myśl polityczna Ajatollah Ruhollah Chomejniego. Był on zwolennikiem bardzo podobnego porządku politycznego jak Szariati. Z jedną zasadniczą różnicą, całkowicie odrzucił antyklerykalizm (sam był duchownym szyickim). W swoich pracach Chomejni propagował wyższość prawa boskiego nad świeckim. Odrzucał całkowicie rządy, które nie są zgodne szariatem. Aby było to możliwe, państwo powinno podlegać jednemu zwierzchnikowi duchownemu. Miała to być osoba mądra, wolna od prywaty, nie naruszająca prawa boskiego i oczywiście nie działająca na szkodę społeczeństwa. Ta koncepcja pochodzi z lat 50. Warto zauważyć, że kontrastuje ona z rzeczywistością porewolucyjną. Chomejni był zwolennikiem utworzenia jednego państwa muzułmańskiego. Oczywiście był świadomy, iż nie jest to możliwe natychmiast. Jako przeszkodę widział nacjonalizm 38 neologizm stworzony przez autora, tłumaczony jest jako porażenie lub zarażenie 39 J. Strzebel, Fundamentalizm religijny w Iranie po 19 latach, maj Ali Szariati wielki autorytet wśród uczonych szyickich, studiował filozofię, socjologię i teologię z punktu widzenia islamu. z -16-

17 państwowy, który podzielił muzułmanów. Jako inne przyczyny dostrzegał różnice językowe i etniczne. W latach 60. poglądy Chomejniego uległy pewnej ewolucji. Zanegował on formę państw, w którym władza należy do narodu. Władza ta powinna być przekazana przedstawicielom immamów. Wynikało to z tego, że szariat jako prawo idealne, gwarantuje narodowi odpowiedni system administracyjny oraz jest w stanie spełnić wszystkie jego potrzeby. Wbrew obiegowym opiniom ruch rewolucyjny, który przyczynił się do obalenia szacha, nie był jednolity ideologicznie. Składał się zarówno z intelektualistów lewicowych, liberalnych, jak i oczywiście fundamentalistów islamskich. Wszystkich łączył jeden cel, obalenie reżimu szacha i stworzenie nowego państwa. Jak już wspomniano, oprócz inteligencji wzięła w nim udział większość społeczeństwa, przede wszystkim klasa średnia i biedota. W szczególności były to ofiary nieudanej reformy rolnej lat siedemdziesiątych, rolnicy, którym odebrano ziemię lub koczownicy, którzy przybyli do miast z chęci zysku i zmiany trybu życia. Ci ludzie byli najbardziej podatni na rewolucyjne slogany. Obok studentów i młodej inteligencji byli najważniejszym ogniwem buntu. Również z tej warstwy społecznej rekrutowali się późniejsi żołnierze na wojnę z Irakiem. Oczekiwania wobec rewolucji również były różne. Część społeczeństwa spodziewało się sprawiedliwego podziału dóbr i poprawy warunków materialnych, co miało wynikać z bogactw naturalnych. Inni myśleli o demokratyzacji życia, rozwiązania policji politycznej SAVAK i zniesienia cenzury. Wszyscy oczekiwali uwolnienia Iranu spod wpływu politycznego i gospodarczego USA. Powszechnie również uważano, iż niezbędna jest odnowa moralna społeczeństwa, co miałoby się przejawiać przede wszystkim zaprzestaniem bezmyślnego powielania wzorców konsumpcyjnych związanych z zachodem. Ważnym aspektem ideologicznym rewolucji były również hasła eksportu rewolucji do innych krajów islamskich, przede wszystkim tych zamieszkałych przez szyitów. Chomejni wzywał muzułmanów zamieszkujących inne państwa do nieposłuszeństwa wobec swoich rządów. Te hasła stały się naczelną ideą polityki zagranicznej Iranu. W szczególności propagowano poglądy, w których głoszono, że społeczność szyitów jest narodem odkupionym, który zaprowadzi porządek w świecie islamskim. Miałby on polegać na zwalczaniu państw, w których panował ateizm lub gdzie monarchia nie pozwalała na wprowadzenie pełnej teokracji. 4. Sytuacja społeczno-polityczna Republiki Muzułmańskiej Iranu Rewolucja miała na celu uwolnić Iran od obcej dominacji, w szczególności od wielkiego szatana, za którego uważana była Ameryka. Równie ważnym celem było oczyszczenie kultury ze -17-

18 wszystkich obcych naleciałości. Rewolucja miała przywrócić jej autentyzm i zapewnić powrót do korzeni związanych z islamem. Dlatego wszelkie przejawy inności były eliminowane. Propaganda rewolucyjna nastawiona była na stworzenie nowego człowieka muzułmanina, bojownika i męczennika. Szczególnie silny okazał się kult męczennika. Wielu z nich wystawiono olbrzymie mauzolea. Fot. 4 - Jedno z mauzoleów w okolicach Kasan, L. Janasik Nowe społeczeństwo miało funkcjonować wedle norm prawnych zaczerpniętych z szariatu. Podporządkowanie społeczeństwa odbywało się siłą, przez restrykcyjne prawo. Nowy kodeks karny przewidywał kary za czyny, uznawane przez islam za grzech. Zaliczono do tego między innymi: picie alkoholu, hazard, lichwę, seks przedmałżeński, cudzołóstwo, homoseksualizm. W znacznym stopniu zostały ograniczone prawa kobiet. Powrócono do kar cielesnych. Za niektóre przewinienia sądy wymierzały kary chłosty publicznej, kamienowanie lub obcinanie kończyn. Nowa władza wkraczała w najbardziej intymne sfery codziennego życia obywateli. Zakazane zostały zachodnie filmy, pisma, muzyka. Co ciekawe nie tylko rozrywkowa muzyka zachodnia znalazła się na indeksie, również irańska muzyka rozrywkowa została zakazana. Kobiety nie mogły się malować, pokazywać włosów, szyi czy nawet kawałka stopy 41. Te rewolucyjne praktyki nie okazały się tylko skutkiem ubocznym rewolucji. Wpisały się one na długie lata w życie Republiki Muzułmańskiej Iranu. 41 M. Miller, Irańczyk z Iranką na próbę, Polityka nr 44/

19 4.1 Ustrój polityczny Republiki Muzułmańskiej Iranu Ustrój Republiki Muzułmańskiej Iranu oparty został na prawie boskim i odrzuceniu wszelkich porządków społecznych, które nie nawiązywały i nie były zgodne z szariatem. Muzułmańskie reguły stały się podstawą do określenia ram ustrojowych nowego państwa. Osią wiążącą państwo z rzeczywistością miała być funkcja prawnika muzułmańskiego czyli walajat-e faghih. W czasie rewolucji i tuż po jej zakończeniu spór pomiędzy ideologami polegał na ustaleniu współzależności pomiędzy trzema tradycyjnymi filarami państwa czyli sądami, władzą ustawodawczą i wykonawczą, a Najwyższym Prawnikiem 42. Początkowe wersje konstytucji nie zawierały funkcji duchownych stojących ponad tradycyjnym podziałem władzy. Dopiero zespół ekspertów konstytucyjnych, po burzliwych obradach 12.IX.1979 roku, włączył do konstytucji artykuł, w którym jest mowa o przywódcy duchowym. Zwolennicy tego wyboru przekonywali, że nie ogranicza on suwerenności narodu irańskiego, gdyż stanowisko to nie jest podatne na despotyzm. Gwarantem tego miały być prawa islamu i sunna. Osoba wybrana na to stanowisko nie potrzebowała akceptacji społeczeństwa, a tylko przez starszych alimów. Faktycznie zaś założenia nowej konstytucji pozwalały w nieograniczony sposób wpływać na rządy Duchownemu Przywódcy. Nowa konstytucja wprowadzała również specjalny organ Rady Nadzorczej 43. Jej celem miało być pilnowanie zgodności prawa z koranem. Konstytucja mówi wprost o nadrzędności decyzji Rady nad ustawami i niższymi aktami prawnymi. Teoretycznie organ ten miał tylko harmonizować prawodawstwo z Koranem. W radzie zasiadało dwunastu uczonych. Połowę z nich mianuje najwyższy duchowny, resztę obsadza parlament. Bardzo ważną funkcją faghih jest zatwierdzanie i odwoływanie prezydenta. Najwyższy autorytet religijny może, ale nie musi brać pod uwagę opinię Najwyższej Rady Sądowniczej. Porównując ustrój monarchii konstytucyjnej i republiki muzułmańskiej można dostrzec wiele podobieństw. Jedyną istotną różnicą jest zmiana nazwy z szacha na welajat-e faghih. Posiada on dużo większą władzę, ponieważ może kontrolować wszystkie organy władzy pod względem zgodności z islamem i duchem państwa. Również pochodzenie władzy jest inne. Rysunek na stronie 19 przedstawia strukturę władzy w Republice Muzułmańskiej Iranu. Suwerenność państwa pochodzi w nim od Boga, później od faghiha i na końcu od narodu. Funkcja został 42 W literaturze pojawia się wiele określeń na przywódcę duchowego Iranu: Najwyższy Przywódca, Najwyższy Prawnik, Najwyższy Duchowny 43 Rada Nadzorcza nazywana jest również Rada Najwyższą lub Radą Strażników Rewolucji. Składa się ona z dwunastu członków wybieranych w równej liczbie przez parlament i Najwyższego Przywódcę -19-

20 -20-

21 prezydenta w ustroju irańskim jest obecna od 1989 roku. Jest on wybierany w wyborach powszechnych. Warto przypomnieć, iż wybory prezydenckie, jak i wybory do parlamentu, muszą być zatwierdzone przez Radę Nadzorującą oraz Najwyższego Przywódcę. Dodatkowo w konstytucji, Najwyższy Przywódca zwolniony z jakiejkolwiek odpowiedzialności. Powołanie takiej funkcji zburzyło równowagę w podziale władzy oraz sprzyjało nadużywaniu władzy, która była odpowiedzialna tylko przed Bogiem. Można powiedzieć, iż konstytucja z 1979 roku położyła podwaliny pod reżim polityczny. Stworzyła ustrój teokratyczny z pozornymi wolnościami i prawami jednostki. Islam stał się jedynie słuszną ideologią. Podporządkowane zostały tej idei wszystkie dziedziny życia. Dawna policja polityczna SAVAK została zastąpiona przez Korpus Strażników Rewolucyjnych 44, tajną policję religijną i obyczajową. Jednostka, która chciała działać w trochę odmiennym kierunku ideowym, nie miała praktycznie na to szans. Państwo miało wyłączny monopol na media, które jeśli były niezależne, musiały podlegać cenzurze 45 oraz kontrolowało (lub chciało) większość organizacji łącznie z tymi gospodarczymi. Co ciekawe, było to sprzeczne z konstytucją, a w szczególności z preambułą, w której pojawia się następujące założenie: (...) Konstytucja sprzeciwia się formom społecznej i intelektualnej tyranii oraz monopolu ekonomicznego, a odchodząc od systemu despotycznego daje narodowi prawo decydowania o swoim losie (...) 46. Takie sformułowania obok roli Najwyższego Przywódcy tworzą niespójny ideowo obraz nowego ustroju. Konstytucja Muzułmańskiej Republiki Iranu zastąpiła tę z 1907 roku. Zanim ją wprowadzono w życie, w referendum, z dnia III.1979 roku, zapytano społeczeństwo jakiego chce ustroju. W jego wyniku 98,2% społeczeństwa opowiedziało się za wprowadzeniem muzułmańskiego porządku. Nowa konstytucja została nie do końca prawnie uchwalona. Otóż zamiast 300 osobowego Zgromadzenia Konstytucyjnego wybrano zaledwie 7. osobowe Zgromadzenie Ekspertów. Ta zmiana została przeprowadzona na wniosek Chomejniego. Termin wyborów został również przyspieszony, co spotkało się z protestem i w konsekwencji wycofaniem się ze startu kilku partii. Zgromadzenie Ekspertów przyjęło nową konstytucję 15.XI.1979 roku, zaś referendum odbyło się 2 i 3 grudnia 1979 roku. W 1989 roku uchwalono poprawkę do konstytucji. Przydzieliła ona prezydentowi dwie funkcje. Po pierwsze, głowy państwa w stosunkach wewnętrznych jak i zewnętrznych oraz szefa Rady Ministrów 47. Jest to bodaj jedyny przypadek na świecie gdzie funkcja premiera została połączona z funkcją prezydenta. 4.2 Czas wojny 44 Korpus Strażników Rewolucji również był później nazywany potocznie SAVAK 45 Ścisłe przestrzeganie kontroli publikacji charakteryzuje wczesne lata rewolucji, później niskonakładowe publikacje mogły praktycznie ukazywać się bez przeszkód. 46 Za M. Solarczyk, cyt. dz.,s Tamże s

22 Wzrost napięcia pomiędzy Iranem i Irakiem widoczny był już w roku 1979, gdy jasna stała się nowa konfrontacyjna polityka zagraniczna władz rewolucyjnych (rozdział 2.1). Już od jesieni 1979 roku dochodziło do drobnych starć i prowokacji na granicy. Władze irańskie wznowiły pomoc dla Kurdów i organizacji szyickich zamieszkujących Irak. W tym samym czasie, w Iraku, Husajn przejął całkowicie władzę nad państwem. W jednej osobie był: prezydentem, przewodniczącym Rady Dowództwa Rewolucyjnego, szefem rządu, naczelnym dowódcą i oczywiście szefem partii. Mimo silnej władzy dyktatorskiej zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństw, jakie niosła dla Iraku rewolucja. Powodem tych obaw było 52% szyickiego społeczeństwa irackiego. Iran, który po rewolucji był w fazie organizacji życia politycznego i społecznego, którego armia wydawała się być w rozsypce, wyglądał na łatwego przeciwnika. W listopadzie 1979 roku ambasador Iraku w Teheranie sformułował szereg żądań pod adresem Iranu. Oczywiście były one nie do przyjęcia przez stronę irańską. Dotyczyły one między innymi terenów wokół spornej rzeki Szatt al-arab oraz wycofania się z wysp w rejonie cieśniny Ormuz 48. Polityczne przepychanki trwały do września 1980 roku. 22 września 1980 roku wojska irackie zaatakowały Iran. W pierwszym tygodniu wojny armii irackiej udało się osiągnąć większość zaplanowanych celów. Nie sprawdziły się tylko nadzieje, że przeciwnicy rewolucji wzniecą powstanie. Większość mieszkańców pozostała jednak lojalna wobec Teheranu. Husajn zadowolony z sukcesów, przede wszystkim z całkowitego opanowania Chuzestanu 49 zaproponował rozejm. Oczywiście władze Iraku jednoznacznie odrzuciły tę propozycję. Irańczycy przeszli do kontrofensywy. Wyraźny przełom nastąpił dopiero na początku 1982 roku. Po zaciętych i długotrwałych walkach dopiero 12 lipca 1982 roku Irańczycy doprowadzili do wycofania się wojsk irackich z Iranu. Wydawało się, iż będzie to koniec wojny. Iran postawił następujące warunki zakończenia działań wojennych: powołanie komisji międzynarodowej dla osądzenia winnych wywołania konfliktu, zapłacenie przez Irak odszkodowań wojennych, obalenie Saddama Husajna i swobodny powrót jeńców wojennych do Iranu. Oczywiście te warunki były nie do zaakceptowania dla Iraku. Od tego momentu rozpoczęła się długotrwała wojna pozycyjna. Linia frontu przez kolejne lata nie ulegała większym zmianom. Iran liczył na wyczerpanie Iraku pod względem finansowym i gospodarczym. Iran pomimo prowadzonej wojny był w stanie zwiększyć wydobycie i eksport ropy naftowej. Dzięki temu miał większe 48 Trzy wyspy w rejonie cieśniny Ormuz zostały zajęte przez Iran w 1971 roku. Pierwotnie należały one do Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Dzięki temu posunięciu Husajn chciał uchodzić w regionie za obrońcę interesów wszystkich krajów arabskich. W regionie, a nie tylko Iraku. 49 Opanowanie tej prowincji gwarantowało Irakowi dostęp do około 200 km wybrzeża oraz dostęp do bogatych złóż ropy naftowej i gazu. Konflikt o tę prowincję sięga aż XVII wieku. -22-