Streszczenie rozprawy doktorskiej

Transkrypt

1 Streszczenie rozprawy doktorskiej Doroty Pietrzkiewicz pt. Piotr Bańkowski jego wkład w rewindykację i ochronę polskiego dziedzictwa piśmienniczego (do 1945 roku) Podjęcie przeze mnie badań nad problemem poszukiwania, odzyskiwania oraz zabezpieczania dziedzictwa piśmienniczego było wynikiem przeprowadzonych kwerend w zbiorach Archiwum Polskiej Akademii Nauk, Archiwum i Gabinecie Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Oddziale Zbiorów Specjalnych Sekcji Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej oraz Zakładzie Rękopisów Biblioteki Narodowej, gdzie natrafiłam na interesujące materiały dotyczące polskich starań o zwrot księgozbiorów i archiwaliów z Rosji w okresie dwudziestolecia międzywojennego, zabezpieczania i ochrony zbiorów w czasie II wojny światowej oraz prac rewindykacyjnych prowadzonych w XX w. Wśród badanych przeze mnie materiałów znalazłam dużo dokumentów poświęconych aktywności ludzi nauki i kultury na rzecz ochrony dziedzictwa piśmienniczego. W tym gronie bardzo ciekawie prezentują się dokonania i postawa Piotra Bańkowskiego ( ), który wniósł istotny wkład w odzyskanie, ochronę, naukowe opracowanie i popularyzację najcenniejszych zbiorów bibliotecznych i archiwalnych, stanowiących ważny element polskiego dziedzictwa kulturowego, w okresie dwudziestolecia międzywojennego oraz w latach II wojny światowej. Zaangażowanie Piotra Bańkowskiego w ochronę dziedzictwa piśmienniczego nie było do tej pory przedmiotem wielu publikacji, z wyjątkiem ogłoszenia drukiem jego dziennika, w którym notował wydarzenia między 5 sierpnia a 29 września 1944 r. jakie miały miejsce w Forcie Sokolnickiego 1. Cztery opublikowane (i jeden przyjęty do druku) 2 artykuły mojego autorstwa są bezpośrednio związane z jego działalnością na rzecz przywracania i ochrony zbiorów archiwalnych i bibliotecznych 3. Z kolei dotychczasowa bibliografia przedmiotowa 1 P. Bańkowski, Archiwista na powstańczym Żoliborzu. Wspomnienia sierpień wrzesień 1944, rękopisy do druku przygotowała A. Chodkowska, Warszawa D. Pietrzkiewicz, Prace Piotra Bańkowskiego na rzecz ochrony zbiorów bibliotecznych [w druku]. Materiały pokonferencyjne z pierwszej ogólnopolskiej konferencji Ochrona zbiorów bibliotecznych. Przeszłość teraźniejszość przyszłość, zorganizowanej przez Zakładu Bibliotekarstwa i Czytelnictwa Katedry Informacji Naukowej i Bibliologii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. 3 D. Pietrzkiewicz, Życie i praca Piotra Bańkowskiego ( ), Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi, 2012, t. 6, s ; taż, Piotr Bańkowski na straży polskich dóbr kultury, [w:] Dziedzictwo utracone dziedzictwo odzyskane, pod red. nauk. A. Kamler, D. Pietrzkiewicz, Warszawa 2014, s ; taż, O Piotrze Bańkowskim obrońcy piśmienniczych skarbów, [w:] taż, Ciekawe przypadki z życia książki, czyli Nie jest grzechem lubić książki dla nich samych, Warszawa 2015, s ; taż, Catenaty Rosyjskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu w świetle ekspertyzy Piotra Bańkowskiego, [w:] Historia Memoria Scriptum. Księga jubileuszowa z okazji osiemdziesięciolecia urodzin Profesora Edwarda Potkowskiego, pod red. J. Krochmala, Warszawa 2015, s

2 koncentruje się na ogólnej prezentacji jego osiągnięć głównie na gruncie archiwistyki oraz pracy redakcyjnej 4. W swojej pracy poddałam analizie edukację oraz drogę zawodową Piotra Bańkowskiego, by wychwycić moment, w którym ten polonista z wykształcenia zaangażował się w pracę na rzecz ochrony dziedzictwa piśmienniczego. Pod koniec I wojny światowej Piotr Bańkowski z Petersburga dotarł do Lublina i rozpoczął pracę na tamtejszym uniwersytecie. Został także zastępcą dyrektora miejscowego archiwum państwowego profesora Stanisława Ptaszyckiego, będącego także prorektorem lubelskiej uczelni. Archiwum to było dawnym rosyjskim archiwum gubernialnym, przekształconym w 1919 r. w polskie państwowe. Tu Bańkowski zajmował się porządkowaniem akt pozostawionych w dużym nieładzie przez wycofujących się Rosjan. Był to jego pierwszy kontakt z archiwistyką. Po niespełna sześciu latach okoliczności rodzinne zmusiły go do przeniesienia się do Warszawy, gdzie pracował w stołecznych archiwach i w szkolnictwie. Ta dwutorowość trwała do połowy 1927 r., kiedy to został zaangażowany przy czynnościach polskiej ekipy rewindykacyjnej, która realizowała postanowienia tzw. traktatu ryskiego. W tymże roku wyjechał jako ekspert do Petersburga, gdzie była siedziba polskiej delegacji. Do kraju wrócił po dziewięciu latach, jako zastępca prezesa naszej ekipy. W delegacji przeszedł wszystkie stopnie służbowe, wykonywał prace merytoryczne, techniczne i organizacyjne. Razem z prezesem Edwardem Kuntze podpisywał końcowe protokoły przekazania polskich zbiorów książkowych i archiwalnych, zabytków kultury i sztuki, protokoły spraw do późniejszego ich rozstrzygnięcia na drodze dyplomatycznej, jak również kwestie związane z ekwiwalentem za pozostawione w dawnym Imperium Rosyjskim obiekty. Artykuł XI traktatu ryskiego przewidywał w zasadzie przekazanie stronie polskiej wszystkich bibliotek, archiwów i muzeów wywiezionych z Rzeczypospolitej, poczynając od 1772 r. po lata I wojny światowej. W pierwszej fazie czynności restytucyjnych polska delegacja składała się z kilkunastu osób, lecz w miarę upływu czasu jej skład osobowy stopniowo kurczył się. Kiedy w 1935 r. czynności na rzecz 4 E. Barańska, Prof. P[iotr] Bańkowski archiwista i redaktor Archeionu, Archeion, 1964, t. XL, s ; L. Chajn, Twórczy jubileusz i zasłużony Jubilat. [Prof. dr Piotr Bańkowski], tamże, 1973, t. LIX, s. 7 14; E. Kaszuba, Piotr Bańkowski archiwista i redaktor Archeionu, tamże, 1988 [1989], t. LXXXV, s ; J. Kowalski, Piotr Bańkowski, Archiwista Polski, 1998, r. III, nr 4, s ; H. Stebelska, Uczczenie archiwalnej i redaktorskiej działalności prof. Piotra Bańkowskiego, Archeion,1964, t. XL, s ; taż, Archiwa i archiwiści Piotrowi Bańkowskiemu, tamże, s ; M. Wąsowicz, Jubileusz dwudziestopięciolecia pracy profesora Piotra Bańkowskiego na stanowisku redaktora Archeionu, tamże, 1974, t. LX, s ; tenże, Piotr Bańkowski (12 IX II 1976), tamże, 1977, t. LXV, s ; B. Woszczyński, Profesor Piotr Bańkowski o archiwach, Studia Łomżyńskie, 2002, t. XIII, s ; H. Krajewska, Spuścizna po profesorze Piotrze Bańkowskim jako źródło do dziejów regionu łomżyńskiego, Studia Łomżyńskie, 2002, t. XIII, s ; A. Chodkowska, Piotr Bańkowski redaktor Archeionu, [w:] Wkład archiwistów warszawskich w rozwój archiwistyki polskiej. Zbiór studiów poświęconych warszawskiemu środowisku archiwalnemu, red. nauk. A. Kulecka, Warszawa 2012, s

3 odbioru polskiego dziedzictwa były na ukończeniu, pracowało już tylko pięć osób. Piotr Bańkowski nie raz podkreślał w korespondencji z Edwardem Kuntze, że w miarę postępu prac (które z powodu zawiłości omawianych kwestii stały często w martwym punkcie), liczba ekspertów malała, podobnie jak środki finansowe, którymi dysponowała polska ekipa. A to niestety działało na naszą niekorzyść w pertraktacjach w Petersburgu czy Moskwie. Po raz kolejny Piotr Bańkowski stanął na staży polskiego dziedzictwa piśmienniczego w 1939 r., już jako kustosz Biblioteki Narodowej. Wówczas, razem z innymi pracownikami książnicy (Kazimierzem Piekarskim i dwoma magazynierami Kazimierzem Myszkowskim i Józefem Szczepankowskim) 5, zabezpieczał cymelia (m.in. Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, Rocznik Świętokrzyski dawny, Objawienia św. Brygidy, Le Roman de la Rose, Kronikę Polską mistrza Wincentego, Kodeks Heilsberski oraz rękopisy Chopina), szykując je do ewakuacji. W latach okupacji hitlerowskiej prowadził, w miarę sposobności, prace porządkowo-inwentaryzacyjne np. archiwum Potockich z Jabłonnej. W czasie powstania warszawskiego sprawował, z ramienia Ekspozytury Starostwa Warszawa-Północ, opiekę nad złożonymi w Forcie Sokolnickiego najcenniejszymi zasobami warszawskich archiwów państwowych. Po zakończeniu działań wojennych zaangażowany był w odbudowę ogólnokrajowej sieci archiwów państwowych, rewindykację bibliotek i archiwów ze Związku Radzieckiego, a także prace redakcyjne, wydawanego od 1927 r. czasopisma archiwalnego Archeionu. Podstawę źródłową mojej dysertacji stanowią materiały archiwalne, głównie archiwum osobiste Piotra Bańkowskiego oraz różnego rodzaju rejestry, katalogi, inwentarze czy kartoteki rewindykacyjne. Archiwalia te zawierają dokumenty z lat Ich rozmiar to 6,5 m.b. akt zgrupowanych w 271 jednostek archiwalnych. Porządkowaniem ich zajęła się w 2004 r. Anita Chodkowska. Prace zakończyła w 2006 r., a ich efektem jest opublikowany inwentarz w Biuletynie Archiwum Polskiej Akademii Nauk w 2008 r. 7 Ponadto niewiele papierów do których dotarłam bezpośrednio związanych z postacią i działalnością Piotra Bańkowskiego znajduje się w Bibliotece Narodowej, Archiwum Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie oraz Archiwum Akt Nowych. 5 E. Kaszuba, Piotr Bańkowski..., s P. Bańkowski był także kolekcjonerem. W jego spuściźnie znajduje się m.in. osiemnastowieczna kopia księgi wpisów ziemskich. 7 A. Chodkowska, Materiały Piotra Bańkowskiego ( ), Biuletyn Archiwum Polskiej Akademii Nauk, 2008, nr 49, s

4 Zgodnie z zaproponowaną przez Marcelego Handelsmana kategoryzacją źródeł 8 w spuściźnie Bańkowskiego znajdują się zarówno źródła opisowe, jak i aktowe (dokumentowe). Do tej pierwszej grupy zaliczają się jego notatki, kartoteki 9, dzienniki 10, biografie, wspomnienia, wycinki prasowe. Do drugiej zaś korespondencja prywatna i urzędowa 11, kopie, odpisy bądź oryginały sprawozdań i protokołów Mieszanej Komisji Specjalnej 12, umowy i plany wydawnicze związane z redagowaniem Archeionu 13, akta kościelne, szkolne czy administracyjne. Przy opracowywaniu materiału źródłowego stosowałam zarówno krytykę zewnętrzną i wewnętrzną. Najtrudniejszym etapem pracy była ocena wiarygodności informacji zawartych w różnych dokumentach. W przypadku źródeł opisowych trudno było określić czy Piotr Bańkowski miał obiektywne czy subiektywne warunki poznania i zapisywania faktycznych wiadomości o rejestrowanych zdarzeniach? Czy był on ich uczestnikiem bądź świadkiem, czy też otrzymał od kogoś innego informacje. Nie bez znaczenia była także chronologia relacjonowanych przez niego wydarzeń, tzn. jaki czas upłynął od zaistnienia faktu, do jego zanotowania przez Bańkowskiego. Wyraźnie to widać na przykładzie relacji z jego pobytu w Forcie Sokolnickiego, której pierwszą wersję pisał i ukrywał na bieżąco w czasie powstania warszawskiego. Drugą zaś (przepisywaną z ocalałych fragmentów dziennika) rozpoczął pisać już pod koniec 1944 r. i zakończył po wyzwoleniu. Jak sugerowała Anita Chodkowska wersja przepisywana opatrzona jest pewną autokorektą, jest [ ] bardziej literacka, nie ma już takiego ładunku emocjonalnego, jak dziennik pisany przy wybuchach bomb 14. Zgromadzony przez Bańkowskiego materiał w postaci kartotek, spisów jest nie do przecenienia zważywszy na fakt zniszczenia, we wrześniu 1944 r., oficjalnego archiwum 8 Podobny podział zaproponował S. Kościałkowski, który wśród źródeł pisanych wydzielił 3 grupy: 1) źródła dokumentalne; 2) źródła narracyjne; 3) źródła epistolarne. Szerzej na temat podziału źródeł historycznych zob. m.in.: A. Swieżawski, Warsztat naukowy historyka. Wstęp do badań historycznych, Częstochowa 2001, s ; J. Szymański, Rodzaje i gatunki źródeł historycznych, [w:] Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2012, s Np. Wykaz i opis archiwów prywatnych na ziemiach polskich, po 1945 r., APAN, III 217, j.a. 87; Katalog rękopisów ze zbiorów Tarnowskich z Suchej, , APAN, III 217, j.a. 88, 89; Kartoteka korespondencji w archiwum Tarłów, ok. 1975, APAN, III 217, j.a. 99, 100; Kartoteka wydarzeń literacko-kulturalnych na terenach polskich w XIX w. (wypisy z czasopism, m.in. z Dziennika Powszechnego Krajowego, Dziennika Warszawskiego ), b.d., APAN, III 217, j.a. 141; Wykazy transportów dzieł i przedmiotów rewindykowanych, przed 1935, APAN, III 217, j.a. 148; Kartoteka: kalendarium prac, wykazy protokołów plenarnych Mieszanej Komisji Specjalnej, b.d., APAN, III 217, j.a. 151; Kartoteka rewindykowanych rękopisów, b.d., APAN, III 217, j.a. 152; Tematyczna kartoteka zawartości Archeionu do 1939 r., 1947, APAN, III 217, j.a Np. P. Bańkowski, Diariusz zajęć eksperta w Gabinecie Polskim w Bibliotece Publicznej w Leningradzie, 1928, 1929, , 1935, APAN, III 217, j.a Listy związane z pracą w delegacji polskiej, zob. APAN, III 217, j.a ; 223; APAN, III 217, j.a APAN, III 217, j.a. 15; 26; P. Bańkowski, Archiwista na powstańczym Żoliborzu..., s. 14.

5 polskiej delegacji w Mieszanej Komisji Specjalnej zdeponowanego w Archiwum Skarbowym. Przy opracowywaniu tematu posiłkowałam się podstawowymi metodami badawczymi stosowanymi w bibliologii, to jest metodą: bibliograficzną 15, archiwalną 16 i proweniencyjną 17. Nie korzystałam natomiast z metody analizy typograficznej 18 nawet przy omawianiu kwestii związanych z rewindykacją inkunabułów, w tym inkunabułów łańcuchowych. Bardziej pomocna była tu dla mnie metoda bibliograficzna 19, gdyż opisywane egzemplarze które udało się rewindykować dzięki zaangażowaniu Piotra Bańkowskiego zostały spalone w 1944 r. na Okólniku, zatem nie miałam żadnego materiału porównawczego. Jednym z paradygmatów badawczych charakteryzujących bibliologię jest perspektywa historyczna. Badania nad dziejami książki spowodowały ukształtowanie się licznych subdyscyplin zajmujących się poszczególnymi jej elementami zarówno w formie rękopiśmiennej, jak i drukowanej. Traktują one książkę, jako źródło kultury materialnej, badając jej morfologię oraz procesy związane z jej wytwarzaniem, rozpowszechnianiem, przemieszczaniem, przechowywaniem i użytkowaniem. Tymi aspektami zajmuje się bibliologia historyczna, pojmująca książkę, jako [ ] jedną z części procesu historycznego, która [ ] podlega takim samym aktom poznawczym, jak wydarzenia o charakterze politycznym, społecznym, gospodarczym czy kulturowym. Z tego też względu badania nad dawną książką muszą być zintegrowane z ogólnymi badaniami historycznymi, przede wszystkim na etapie heurystyki i krytyki źródeł. Refleksja badawcza nad dziejami książki musi być prowadzona na podstawie źródeł, które winny być poddawane krytycznej obróbce 15 K. Bednarska-Ruszajowa, Metoda bibliograficzna i jej zastosowanie, [w:] Z problemów metodologii i dydaktyki bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, Kraków 1990, s ; taż, Nowe metody w badaniach naukowych nad dawną książką w Polsce, Historyka. Studia Metodologiczne, 1996, t. 26, s J. Łosowski, Archiwistyka jako dyscyplina pomocnicza historii, [w:] Nauki pomocnicze historii. Teoria, metody badań, dydaktyka, pod red. A. Jaworskiej i R. Jopa, Warszawa 2013, s M. Sipayłło, O metodzie badań proweniencyjnych starych druków, Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi, 1975, t. 1, s. 9 30; L. Jarzębowski, O potrzebie i metodach badań proweniencyjnych, [w:] Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, cz. 2, Toruń 9182, s H. Bułhak, Analiza typograficzna jako metoda księgoznawcza w badaniach nad dawną książką, [w:] Prace badawcze i bibliograficzne nad zbiorami rzadkich i cennych książek i dokumentów. Materiały z seminarium polsko-radzieckiego, Warszawa 8 10 października 1985, Warszawa 1991, s ; B. Bieńkowska, Metody bibliologiczne w badaniach dziejów nauki, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 1989, r. XXIX, nr 2, s Inkunabuły w bibliotekach polskich = Incunabula quae in bibliothecis Poloniae asservantur, moderante A. Kawecka-Gryczowa, composuerunt M. Bohonos et E. Szandorowska,cz. 1 2, Wratislaviae 1970; Inkunabuły w bibliotekach polskich = Incunabula quae in bibliothecis Poloniae asservantur: addenda, indices, composuerunt M. Bohonos, M. Spandowski et E. Szandrowska, moderante A. Kawecka-Gryczowa, t. 2, Wrocław 1993; L. Hain, Repertorium bibliographicum, in quo libris omnes ab arte typographica inventa usque ad annum MD typis expressi ordine alphabetico vel simpliciter enumerantur vel adcuratius recensentur, vol. 1 2, Stuttgartiae ; Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Herausgegeben von der Kommission für den Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1 7, Lipzig , Bd. 8 11, Berlin Stuttgart New York

6 przed procesem wyjaśnienia przeszłości, zaś narzędzi do niej mają dostarczyć nauki pomocnicze gwarantujące ich zrozumienie i rzetelną ocenę w zakresie użyteczności 20. Przy kategoryzowaniu materiału źródłowego pomocna była praca Jacka Puchalskiego, poddająca analizie całokształt problematyki źródłoznawczej dziejów bibliotek w Polsce w latach W książce tej wyróżnić można trzy części. Pierwszą teoretyczną, poruszającą zagadnienia źródłoznawstwa historycznego i bibliologicznego 22, drugą, problemowo-badawczą, gdzie autor określił problematykę badawczą historiografii bibliotek w Polsce pierwszej połowy XX w. 23, oraz trzecią źródłoznawczą, zawierającą typologię i krytykę źródeł do historii polskich książnic w okresie Jacek Puchalski wykorzystał bogatą bazę źródłową, obejmującą ponad 80 zespołów archiwalnych i ponad 1050 pozycji bibliograficznych. Nie posiłkował się natomiast żadnymi dokumentami ze spuścizny Piotra Bańkowskiego. Jego nazwisko bohatera pojawiło się jedynie w kontekście rejestrowania strat w zakresie dziedzictwa piśmienniczego i innych dóbr kultury z czasów okupacji niemieckiej 25. Zakres tematyczny pracy obejmuje zaangażowanie Piotra Bańkowskiego w działania związane z rewindykacją dziedzictwa piśmienniczego w okresie dwudziestolecia międzywojennego oraz ochrony zbiorów bibliotecznych i archiwalnych w czasie II wojny światowej, chociaż przy opisywaniu pewnych faktów wykraczam poza ustalone ramy chronologiczne, by ukazać szerszy kontekst motywacji i działania Bańkowskiego. Dysertacja składa się z czterech rozdziałów głównych, wstępu, zakończenia, bibliografii oraz pięciu załączników. W rozdziale pierwszym (Piotr Bańkowski życie i praca, s ) przybliżyłam sylwetkę Piotra Bańkowskiego, opisując przebieg jego edukacji, kariery zawodowej, a także w miarę sposobności odtworzyłam jego relacje rodzinne i towarzyskie, które (moim zdaniem) wywarły wpływ na późniejszą jego postawę 26. Rozdział drugi (Sprawa rewindykacji polskiego dziedzictwa piśmienniczego w dwudziestoleciu 20 M. Juda, Bibliologia historyczna w systemie nauk pomocniczych historii, [w:] Nauki pomocnicze historii. Teoria, metody badań, dydaktyka..., s J. Puchalski, Źródła do historii bibliotek w Polsce w latach Studium bibliologiczne, Warszawa Tamże, s ; Tamże, s Tamże, s ; Tamże, s. 192, 308, Podrozdziały: Dom rodzinny szkoła powszechna gimnazjum studia stypendium (s ); Żurnalista w Petersburgu (s ); Lublin Warszawa Petersburg Warszawa. Na straży polskiego dziedzictwa piśmienniczego (s ).

7 międzywojennym, s ) dotyczy strat w zakresie dóbr kultury w okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów i pod zaborami oraz próby ich reparacji. Składa się on z podrozdziałów w których omówiłam: starania polskiego środowiska naukowego o zabezpieczenie i opisanie polskiego dziedzictwa piśmienniczego w XIX stuleciu i pierwszym dziesięcioleciu XX w., sprawy związane z redakcją artykułów omawiających kwestie rewindykacji i reewakuacji oraz ogólny przebieg czynności odbiorczych w oparciu o postanowienia dwóch punktów Traktatu pokoju między Polską, a Rosją i Ukrainą zawartego 18 marca Najobszerniejszy rozdział trzeci (Czynności rewindykacyjne i prace dokumentacyjne Piotra Bańkowskiego, s ) omawia jego udział w czynnościach rewindykacyjnych polskiego dziedzictwa piśmienniczego na tle wcześniejszych sukcesów i porażek polskiej ekspertyzy oraz jego prace ewidencyjne i dokumentacyjne, dzięki którym można dziś pozyskać quantum szczegółów na temat tamtych wydarzeń 27. Z kolei ostatni czwarty rozdział (Działalność Piotra Bańkowskiego na rzecz ochrony dziedzictwa piśmienniczego do 1945 roku, s ) porusza zagadnienia związane z zaangażowaniem Piotra Bańkowskiego w tworzenie Działu Manuskryptów Starszych formującej się w latach trzydziestych XX w. Biblioteki Narodowej oraz ochronę i zabezpieczanie materiałów bibliotecznych i archiwalnych podczas II wojny światowej. W zakończeniu starałam się w syntetyczny sposób ująć wnioski, które nasunęły się w trakcie prowadzonych badań i odnieść je do przyszłych postulatów badawczych, m.in. formułowanych przez Mariana Lecha, a dotyczących rejestracji źródeł do dziejów bibliotek w Polsce w XX stuleciu. Dysertację zamyka bibliografia podzielona na dwie części: 1) źródła rękopiśmienne (uwzględniająca zespoły archiwalne z Archiwum Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Archiwum Polskiej Akademii Nauk, Sekcji Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej, Zakładu Rękopisów Biblioteki Narodowej); 27 Podrozdziały: Rewindykacje polskich zbiorów z Rosyjskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu (s ); Odzyskiwanie polskiego dziedzictwa piśmienniczego z Rosyjskiej Biblioteki Publicznej (s ); Ilościowy stan druków polskiej proweniencji w Rosyjskiej Bibliotece Publicznej (s ); Grupa rękopisów polskiego pochodzenia pozostawiona w Petersburgu (s ); Pseudodubrowiana (s ); Rewindykacja kodeksów słowiano-ruskich (s ); Odbiór archiwaliów i rękopisów bibliotecznych z działu Collectio Autographorum (s ); Nieświeskie zbiory rękopiśmienne (s ); Rękopisy nieotrzymane kodeksy z Akademii Połockiej i instytucji wileńskich (s ); Spory o proweniencję pojedynczych rękopisów (s ); Badanie bibliotecznych znaków własnościowych (s ); Obiór dokumentów z Archiwum Koronnego zdeponowanych w Rosyjskiej Bibliotece Publicznej (s ); Prace Piotra Bańkowskiego w Gabinecie Polskim (s ); Ekspertyzy inkunabułów łańcuchowych (s ); Likwidacja delegacji polskiej w Mieszanej Komisji Specjalnej (s ); Sigla codicum manuscriptorum qui olim in Bibliotheca Publica Leninopolitana exstantes nunc in Bibliotheca Universitatis Varsoviensis asservantur (s ).

8 2) źródła drukowane (obejmująca ponad 1200 pozycji bibliograficznych, m.in. sprawozdania, inwentarze, katalogi, przewodniki, opracowania) 28. Dopełnienie omawianego tematu stanowi siedem załączników: 1) Wykaz opublikowanych prac Piotra Bańkowskiego (s ); 2) Wykaz żądań zgłoszonych przez delegację polską w Mieszanej Komisji Specjalnej, z zakresu bibliotek, archiwów historycznych i administracyjnych oraz pomocy naukowych przygotowany przez Stefana Rygla (s ); 3) Sprawozdanie delegacji polskiej w Mieszanej Komisji Specjalnej z przebiegu prac rewindykacyjnych od dnia 1stycznia 1932 r. do dnia 31 grudnia 1932 r. Fragment (s. 399); 4) Wykaz 410 rękopisów Biblioteki Narodowej wywiezionych 15 grudnia 1939 r. z Warszawy do Krakowa na polecenie Josepha Mühlmanna i Antona Krausa s ); 5) Sprawozdanie z podróży służbowej Piotra Bańkowskiego do Barczewa (Wartenberg) w województwie olsztyńskim, dnia 21 października 1947 r. (s ); 6) Wykaz rękopisów Biblioteki Publicznej w Petersburgu przejrzanych przez wybranych uczonych polskich i obcych (s ); 7) Fotografie (s ). Każdy z rozdziałów opatrzony jest odrębną numeracją przypisów (od nr 1). Przy pierwszym cytowaniu podaję pełen opis bibliograficzny pracy, artykułu itp., w kolejnych wersję skróconą. W obrębie całej pracy zastosowałam wyrażenia i skróty bibliograficzne w języku polskim. W przypadkach przypisu źródłowego z materiałów archiwalnych podawałam: autora (jeżeli jest), tytuł jednostki, nazwę archiwum lub biblioteki, sygnaturę oraz numery kart (lub stron). Wszystkie cytaty pisałam czcionką prostą w cudzysłowie. Opuszczenia lub uzupełnienia tekstu ujmowałam w nawiasy kwadratowe. W tekście starałam się podawać pełne imię omawianej bądź cytowanej postaci, w przypisach zaś już tylko inicjał. W pracy używam nazwy Rosja, mając świadomość, iż w 1922 r. utworzony został Związek Radziecki (ZSRR), w którym Rosyjska Federacja Socjalistycznych Republik Radzieckich (RFSRR czyli Rosja) odgrywała dominującą rolę. Dlatego też posługuję się przymiotnikiem rosyjski, a nie radziecki czy sowiecki. Celowo unikam określenia sowiecki (jedynie używam go w cytatach źródeł bądź literatury przedmiotu), gdyż współcześnie uważam ten wyraz za potoczny i nacechowany pejoratywnie. Przyjęłam także za obowiązującą w ramach mojej pracy pisownię Petersburg, która także jest zalecana w Nazewnictwie geograficznym świata 29. Miasto nad Newą w papierach Piotra Bańkowskiego i drukowanych dokumentach związanych z restytucją dziedzictwa piśmienniczego określane 28 Bibliografia (s ). 29 Nazewnictwo geograficzne świata, [online], [dostęp: ]. Dostępny World Wide Web: http:

9 jest jako Piotrogród, Leningrad czasem Sankt Petersburg. W cytatach pozostawiłam oryginalne nazwy grodu. Podobne ujednolicenie zastosował do dawnej Cesarskiej Biblioteki (działającej w latach ), przemianowanej później na Cesarską Bibliotekę Publiczną ( ), potem na Rosyjską Bibliotekę Publiczną ( ), która była również Państwową Biblioteką Publiczną w Leningradzie ( ) oraz Państwową Biblioteką Publiczną im. M.E. Sałtykowa-Szczedrina ( ). Od 1992 r. książnica ta jest Rosyjską Biblioteką Narodową w Petersburgu. W obrębie rozprawy najczęściej posługuję się nazwą Rosyjska Biblioteka Publiczna, nawet gdy czynności rewindykacyjne prowadzone były już w Państwowej Bibliotece Publicznej. Omawiając wkład Piotra Bańkowskiego w odzyskiwanie i ochronę polskiego dziedzictwa piśmienniczego do 1945 r. natrafiłam na opisy obiektów rękopiśmiennych i drukowanych już nieistniejących, a także na naukowo niewykorzystaną bogatą korespondencję z bibliotekarzami, historykami i archiwistami. W przyszłości chciałbym się zająć sporządzeniem w oparciu o materiały Bańkowskiego, a także inne dokumenty archiwalne wytworzone przez pozostałych członków polskiej ekipy rewindykacyjnej inwentarza rękopisów, które powróciły do Warszawy z miasta nad Newą. Obecnie nauka nie dysponuje takimi pomocami ewidencyjnymi, gdyż wraz ze zbiorami specjalnymi zdeponowanymi na Okólniku w Bibliotece Ordynacji Krasińskich w 1944 r. spłonęły kartoteki i inne ich opisy. W zasobach Biblioteki Narodowej zachował się zaledwie kilkadziesiąt kart rejestracyjnych, z których tylko dwie dotyczą rękopisów ocalałych. Ponadto zbiór listów np. z Edwardem Kuntze, Witoldem Suchodolskim, stanowi interesujące źródło do dziejów bibliotek i kolekcji archiwalnych w Polsce.