Zagadka pobytu wyprawy Komisji Północnej w Polsce

Wielkość: px

Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Zagadka pobytu wyprawy Komisji Północnej w Polsce"

Beata Paluch
7 lat temu
Przeglądów:

90 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 UKD 910.4(438) 18 =133.1: 55.(438)(091)-047.

1 90 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 UKD 910.4(438) 18 =133.1: 55.(438)(091) Zagadka pobytu wyprawy Komisji Północnej w Polsce Piotr Daszkiewicz* ) Radosław Tarkowski** ) Treść: Przypominano znaczenie wyprawy ( ) Komisji Północnej dla historii XIX-wiecznej nauki. Ustalono fakt pobytu w Polsce uczestników francuskiej wyprawy północnej, przeprowadzenia przez nich obserwacji geologicznych, jak i pozostawie-nia ilustracji. Podkreślono obecność Josepha Durocher, którego prace częściowo powstały na podstawie materiałów z Polski. Przedstawiono kilka litografii wykonanych przez uczestników wyprawy. Słowa kluczowe: Commission Scientifique du Nord, geologia, Polska, XIX wiek 1. Wprowadzenie Poszukiwania przeprowadzone w Bibliotece Głównej Narodowego Muzeum Historii Naturalnej (MNHN) w Paryżu, w dokumentacji francuskiej wyprawy na daleką Północ, do Laponii, na Spitsbergen oraz do Szwecji i Finlandii w latach , doprowadziły do ustalenia nieznanego dotychczas historykom nauki faktu, iż ekspedycja powróciła do Francji przez Polskę. W artykule autorzy przypominają znaczenie wyprawy północnej ( ) dla historii XIX-wiecznej nauki. Przedstawione są także informacje, które pozwoliły na po-twierdzenie pobytu wyprawy na ziemiach polskich. 2. Francuska wyprawa na daleką Północ W dziewiętnastowiecznej Francji administracja państwowa systematycznie organizowała wyprawy naukowe. W celu eksploracji Północy powołano Commission Scientifique du Nord (Komisja Naukowa Północy), której zadaniem było organizowanie i koordynowanie działań różnych instytucji (m.in. armii, marynarki, ministerstwa kolonii, Narodowego * ) Muséum national d Histoire naturelle. Paris. ** ) Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej. Kraków. Artykuł opiniował dr inż. Albin Zdanowski. Muzeum Historii Naturaralnej, Ecole des Mines, Politechniki i innych) prowadzących eksplorację i badania naukowe związane z Północą Europy. Komisja zorganizowała w 1838 roku wyprawę na daleką Północ, na Spitsbergen i do Laponii. Wyprawa była kierowana przez doświadczonego przyrodnika i podróżnika, Josepha Paula Gaimarda ( ), a w swo-im składzie liczyła grupę uczonych, wśród nich, wybitnego krystalografa, matematyka i botanika, a także zawodowego oficera marynarki Augusta Bravais ( ) 1, faktycznego kierownika naukowego ekspedycji przez Charlesa Martinsa ( ), profesora botaniki z Montpellier i Josepha Durocher ( ), inżyniera górnictwa i geologa. Cele naukowe wyprawy były bardzo różnorodne : badania botaniczne, zoologiczne, geologiczne, klimatyczne, antropologiczne, obserwacje astronomiczne, badania lodowców, pomiary magnetyzmu ziemskiego, a także przeprowadze-nie szeregu prób urządzeń nawigacyjnych i pomiarowych, niezbędnych dla francuskiej marynarki wojskowej. Jednym z celów wyprawy było także opisanie przemysłu wydo-bywczego i bogactw kopalnych dalekiej Północy. Pierwszy zimowy postój wyprawa spędziła w eksploatowanej przez Anglików, zatrudniającej 1500 robotników, kopalni miedzi 1 Jedyny polski biogram tego uczonego został opublikowany w Daszkiewicz i Oleksyn [1]; szczegółowa monografia biograficzna wraz licznymi informacjami na temat wyprawy na Północ została opu-blikowana przez Reynaud [7]

2 Nr 3 4 PRZEGLĄD GÓRNICZY 91 w Kaafiord w Norwegii, a opis skał i minerałów Wysp Feröe, uznawany jest za pionierską pracę dla tej części Europy [2, 3]. Korweta La Recherche opuściła wraz z ekspedycją francuskie wybrzeże 13 czerwca 1838 roku. Ekspedycja spędziła dwie zimy na dalekiej Północy by powrócić, w 1840 roku, po dwóch latach do Francji. Imponujące rezulta-ty naukowe zostały opublikowane w formie 26 tomów tekstu i 5 tomów ilustracji i map. Całość zatytułowana jest Voyages de la Commission scientifique du Nord, en Scandinavie, en Laponie, au Spitzberg et aux Feröe pendant les années 1838, 1839 et 1840, sur la corvette La Recherche. Swoistego rodzaju nowością dla historii XIX-wiecznych wypraw naukowych było to, iż w skład ekspedycji oprócz naukowców, inżynierów i wojskowych weszła także grupa wybitnych artystów grafików: Auguste Mayer ( ), Charles Giraud ( ) i Francois Auguste Biard ( ). Dzięki temu wyprawa należy do najlepiej, przed okresem wynalazku i upowszechnienia fotografii, udokumentowanych ekspedycji, także pod względem ikonograficznym. Kilkaset rycin, w większości wydrukowanych później, posiada dzisiaj ogromną wartość naukową, historyczną i kulturalną. Jako ciekawostkę można dodać, że niektóre z nich zostały przypomniane przez poczty Islandii i Wysp Feröe w formie znaczków pocztowych Polski wątek w dokumentach wyprawy Jak dotychczas nigdy nie zwrócono uwagi na fakt, że kilka z tych ilustracji pochodzi z terenów Litwy i Polski. Zapewne mylący tytuł, wskazujący wyłącznie na Islandię, Wyspy Feröe, Spitsbergen, daleką Północ i Laponię sprawił, że informacja o pobycie w Polsce członków ekspedycji pozostawała przez 170 lat nieznaną polskim historykom nauki. Wyprawa (lub przynajmniej jej część) powróciła, zimą 1839/1840 roku, do Francji drogą lądową przez ziemie polskie. W przechowywanym w Bibliotece Głównej tomie (jest to wielka rzadkość bibliofilska) autorzy odnaleźli w sumie siedemnaście ilustracji pochodzących z terenów dawnej Rzeczpospolitej : pięć z Litwy (trzy widoki Wilna, jeden Kowna oraz ilustracja z młynem z Doliny Mickiewicza), dwie z Warszawy (umundurowanie i koszary oddziałów kau-kaskich), osiem z Krakowa (dwa widoki Wawelu, Kościół Mariacki, Barbakan i Brama Floriańska, Plac Dominikański, widok miasta z oddalenia, dwie ilustracje przedstawiające chłopów w strojach ludowych, portret generała Chłopickiego) oraz dwie szczególnie cenne dla historii nauki, ilustracje z kopalni soli w Wieliczce. (Na rysunkach 1, 2, 3, 4 pokazano wybrane ilustracje) Niewiele wiadomo na temat tego, czy uczestnicy wyprawy spotkali się z kimkolwiek w Polsce. Nie wiadomo także, jakie badania naukowe przeprowadzili w Polsce. Żadna z publikacji Augusta Bravais nie zawiera jakichkolwiek wspomnień z pobytu w naszym kraju. W spisanych po latach wspomnieniach Charles Martins [6] wspomina Polskę jedynie w jednym 2 Informacja od prof. A. Garlickiego zdaniu w rozdziale na temat różnic w odczuwaniu zimna pomiędzy populacjami Północy i Południa Europy. Z geologicznego raportu jaki Durocher przedstawił po powrocie we francuskiej Akademii Nauk [4] Sur le Phénomène diluvien dans le nord de l Europe jak i w pracy l Etude sur les Glaciers du nord et du centre de l Europe, wiemy, że na pewno przebywał on w Polsce wraz z Gaimardem i że pobyt w naszym kraju był bardzo użyteczny dla jego obserwacji geologicznych. Kilka z zawartych w tym raporcie informacji dotyczy Polski, a wśród cytowanych przez niego autorów wielokrotnie pojawia się nazwisko Jerzego Bogumiła Puscha ( ). Podsumowanie Ustalenie, dotychczas nieznanego, faktu pobytu w Polsce uczestników francuskiej wyprawy północnej oraz przeprowadzenia przez nich obserwacji geologicznych jak i pozostawienia ilustracji jest interesującym przyczynkiem historii nauki. Choć nieznane w Polsce, obie ilustracje z Wieliczki, niewątpliwie wywarły wpływ dla wiedzy na temat kopalni we Francji, choćby ze względu na rangę wyprawy północnej. Sam fakt pobytu w naszym kraju grupy wybitnych francuskich naukowców w 1840 roku (czyli w okresie bardzo złym dla polskiej nauki) jest także niewątpliwie interesujący. Podkreślić należy także rangę pobytu w Polsce Josepha Durocher. Zważywszy na ogromne znaczenie, jakie przywiązuje się do jego prac [5] informacja, iż częściowo powstały one w naszym kraju niewątpliwie zasługuje na przypomnienie. Warto także opublikować, tak jak zrobiono to w krajach skandynawskich, choć-by część litografii sporządzonych przez wyprawę północną w Polsce. Poszukiwania autorów pozwoliły na zebranie bardzo skromnych informacji na temat pobytu tej wyprawy w naszym kraju. Znaczenie prac Bravais, Durocher i Martinsa dla XIX-- wiecznej nauki sprawia, iż należy kontynuować poszukiwania zarówno we francuskich jak i w polskich archiwach. Literatura 1. Daszkiewicz P., Oleksyn J.: Odkrycie prawa wzrostu sosny mało znana praca Augusta Bravais. Rocznik Dendrologiczny 53: Durocher J.: l Etude sur les Glaciers du nord et du centre de l Europe. Annales des Mines, 4ème série, t. XII, Durocher J.: Recherches sur les roches et les minéraux des îles Féroë. Paris - Carilian-Goeury et Vor. Dalmont, Élie de Beaumont L.: Rapport sur un mémoire de M. Durocher, intitulé: «Observations sur le phénomène diluvien dans le nord de l Europe». Extr. des Comptes rendus des séances de l Académie des Sciences, t. 14, 1842, pp Lapparent de, A.: Biographie de Joseph DUROCHER. LIVRE DU CENTENAIRE (Ecole Polytechnique), 1897, Gauthier- Villars et fils, TOME I. 6. Martins H.: Du Spitzberg au Sahara : étapes d un naturaliste au Spitzberg, en Laponie, en Ecosse, en Suisse, en France, en Italie, en Orient, en Egypte et en Algérie. Paris - J.B. Baillière, Reynaud M-H.: Auguste Bravais de la Laponie au Mont-Blanc. Editions du Vivarais. Annonay-France, 1991.

3 92 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 Rys. 1. Widok Wilna (1840 r.) Rys. 3. Kopalnia Soli w Wieliczce (1840 r.)

4 Nr 3 4 PRZEGLĄD GÓRNICZY 93 Rys. 4. Widok na Wawel (17 marca 1840 r.) Rys. 2. Widok Placu Dominikańskiego w Krakowie (1840 r.) (obecnie Plac Wiosny Ludów)

Podobne dokumenty

1. Wprowadzenie Narodowe Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu jako model dla polskiej nauki...21

1. Wprowadzenie Narodowe Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu jako model dla polskiej nauki...21 Piotr Daszkiewicz i Radosław Tarkowski 1. Wprowadzenie...13 2. Narodowe Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu jako model dla polskiej nauki...21 2.1. Cabinet du Roi et Jardin des Plantes długa tradycja związków