Opracował zespół: Jan Kiński Helena Malanowska Urszula Olech Wacław Ryżewski Janina Snitko-Rzeszut Teresa Żach pod kierunkiem Marka Tarczyńskiego

Transkrypt

1

2 .

3

4 Opracował zespół: Jan Kiński Helena Malanowska Urszula Olech Wacław Ryżewski Janina Snitko-Rzeszut Teresa Żach pod kierunkiem Marka Tarczyńskiego Redakcja: Janina Snitko-Rzeszut Korekta: Janina Snitko-Rzeszut Krystyna Kanecka Antonina Wojnarowicz Projekt graficzny: Studio Oficyny Wydawniczej RYTM Copyright by Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Warszawa 2000 ISBN Księgę przygotowała do druku Oficyna Wydawnicza RYTM Nakład 1500 egzemplarzy w tym 200 egzemplarzy numerowanych Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictw Naukowych w Łodzi

5 Spis treści Ryszard Kaczorowski Słowo wstępne VII XI LIII Janusz K. Zawodny Zbrodnia katyńska Andrzej Przewoźnik Cmentarz w Katyniu Marek Tarczyński Założenie i metoda opracowania księgi cmentarnej LXI... Wykaz skrótów LXXI Lista jeńców obozu w Kozielsku zamordowanych w Lesie Katyńskim w kwietniu i maju 1940 roku, spoczywających na Polskim Cmentarzu Wojennym w Katyniu A (Antoni Abramowicz Mieczysław Augustynowicz) B (Władysław Stanisław Babczuk Jerzy Bzowski) C (Mieczysław Tytus Cabanowski Kazimierz Marian Czyżewski) D (Florentyn Dabiński Włodzimierz Dżugan) E (Tadeusz Eberhardt Witold Eysymontt) F (Jan Antoni Fabianowski Józef Mieczysław Fusek) G (Jan Gabarski Wiktor Gzowski) H (Władysław Habela Wacław Hyżyk) I (Jan Nepomucen Idaszewski Kazimierz Iwicki) J (Feliks Jabłoński Władysław Ryszard Juszkiewicz) K (Włodzimierz Emil Kabarowski Edward Jan Kwitowski) L (Stanisław Henryk Laberschek Jerzy Luxenburg) V

6 Ł (Jerzy Jan Łabuzek Gotfryd Łyska) M (Zdzisław Mac Hieronim Myśliwski) N (Józef Nadobnik Kazimierz Nuszel) O (Karol Obfidowicz Artur Ożóg) P (Jan Pachecka Jan Pyziel) Q (Ryszard Herman Quandt Emanuel Franciszek Quirini) 514 R (Franciszek Augustyn Rachel Stanisław Adam Rzymkiewicz) S (Józef Sackiewicz-Steckiewicz Witold Stanisław Szyszkowski) Ś (Kazimierz Stanisław Ściesiński Aleksander Świtow) T (Adam Tabaczyński Longin Tyszkiewicz) U (Otto Ulrichs Kazimierz Uzdowski) V (Karol Wacław Veltze Zygmunt Verständig) W (Stanisław Wabia-Wapiński Juliusz Jan Wyszyński) Z (Eugeniusz Zabłocki Adam Bronisław Zyśko) Ż (Józef Żabiński Wilhelm Żyła) Glossarium

7 Słowo wstępne W milenijnym roku 2000 przypada tragiczna rocznica wydarzeń, które kładą się tragicznym cieniem na naszych dziejach. Przed sześćdziesięciu laty, kiedy po zdradzieckiej napaści na Polskę Związek Sowiecki okupował nasze Ziemie Wschodnie, w lutym 1940 roku dokonano pierwszej masowej deportacji, a w trzy miesiące później pierwszego masowego mordu, pozbawiając życia wiele tysięcy pol- skich jeńców, głównie oficerów i policjantów. Plan likwidacji państwa polskiego, unicestwienia inteligencji i wyniszczenia biologicznej substancji narodu, realizowany w okresie II wojny światowej przez naszych sąsiadów, był zbrodnią ludobójstwa, potępioną przez zwycięskie mocarstwa, ale ograniczoną jedynie do działań hitlerowców. Wojenne zbrodnie sowieckie pokryto zmową milczenia, zapominając także o tym, że systematyczną likwidację żywiołu polskiego Stalin i jego poplecznicy zaplanowali już na trzy lata przed wybuchem wojny. Sowieckiego terroru doświadczyli również Polacy mieszkający na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej, które w wyniku traktatu ryskiego pozostały w granicach państwa sowieckiego. Walka o Polskę, o jej suwerenność to także bezorężne zmagania emigracji niepodległościowej o ujawnienie prawdy o zbrodniach Stalina na naszym narodzie. Upłynęły 24 lata od historycznego wydarzenia, gdy staraniem emigracji niepodległościowej i brytyjskich przyjaciół na Cmentarzu Gunnersbury w Londynie stanął pierwszy w świecie pomnik upamiętniający ofiary mordu dokonanego na oficerach polskich w Katyniu. Londyński monument zapoczątkował serię podobnych działań. Wielki syn Polski, ks. Władysław Kardynał Rubin, mówił: Opasaliśmy świat pomnikami katyńskimi, by pamięć i sens ich ofiary nie były zapomniane. Katyń to hasło, które w rzeszach Polaków wywoływało ból; hasło, za którym stały nieodkryte wówczas rozliczne groby innych naszych rodaków, równie bestialsko pomordowanych na nieludzkiej ziemi. Nie znaliśmy jeszcze wtedy Charkowa i Miednoje. Nie znaliśmy też podpisanego przez Stalina i jego współpracowników dokumentu, VII

8 który wydał wyrok śmierci na tysiące Polaków. Wyrok skrupulatnie wykonywany nad otwartymi grobami i w kazamatach więzień so- wieckich przez oficerów i żołnierzy NKWD. Rzeka niewinnej krwi przelanej za wolność naszej Ojczyzny stanowi do dziś barierę nieufności między narodami, z których wywodzi- ły się ofiary i ich oprawcy. Trzeba było czekać pół wieku, aby w roku 1992 ujawnione zostały dokumenty wskazujące, że w sąsiednim państwie skazano na śmierć, na podstawie decyzji władz państwowych, kilkadziesiąt tysięcy obywateli polskich, wziętych do niewoli lub aresztowanych na okupowanych przez Sowietów Kresach Wschodnich naszego kraju. Nie trzeba dodawać, że tę perfidną zbrodnię popełniono w połowie XX wieku na oczach całego świata. Alianccy przywódcy podkreślali ochronę wartości, dla których przystąpili do wojny, ale związani sojuszem z Sowietami zachowywali milczenie, zajmując postawę korzystniejszą dla przestępcy. Takie działanie zrodziło w przyszłości wiele komplikacji. Ci, którzy ukrywali prawdę nie zdobyli się do dziś dnia choćby na słowo przepraszam, postępując w myśl faryzejskiej zasady określonej w roku 1944 przez sir Williamsa Malhina, głównego doradcę prawnego brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, że okoliczności uzasadniały zawieszenie oceny z naszej strony. Przez wiele lat przedstawiciele rządów alianckich przy każdej okazji powtarzali frazes o braku wystarczających dowodów winy Związku Sowieckiego, pomimo wielu opracowań na temat zbrodni popełnionej przez Sowietów, podtrzymywali zmowę milczenia. W tak ważnych sprawach nie można tolerować milczenia. Bez względu bowiem na pobudki jest to działanie nikczemne. Wobec zbrodni ludobójstwa nie można pozostawać biernym. Kto milczy w obliczu mordu staje się wspólnikiem mordercy, kto nie potępia ten przyzwala. Już w 1943 roku profesor Tymon Terlecki wypowiedział prorocze słowa: Posiew zbrodni jest trujący, rodzi groźne przekonanie, że wolno bliźniego mordować bezkarnie. Pół wieku ukrywania zbrodni w Katyniu i wielu innych miejscach kaźni na terenach Związku Sowieckiego, wydało plon: totalitarne reżimy mordują całe narody o innych przekonaniach politycznych, narody różnej rasy lub odmiennej religii. Dziś, kiedy prawie wszystkie okoliczności wydarzeń sprzed sześćdziesięciu laty są znane, niezrozumiałe staje się, że śledztwo, wszczęte po uzyskaniu suwerenności Polski, nie zostało jeszcze zakończone. Szkoda, że polski Parlament nie zdobył się na uchwałę w sprawie agresji sowieckiej, jednoznacznie określając prawdę histo- ryczną. VIII

9 Niepokojące są przypadki pewnej bagatelizacji tych spraw. Pogrobowcy stalinizmu nie dają za wygraną; podejmują publiczne próby zamazania zbrodni i puszczenia jej w niepamięć. Żaden Trybunał Międzynarodowy nie osądził tego ludobójstwa, jak osądził w Norymberdze zbrodniarzy hitlerowskich. Pomniki, przy których składamy hołd niewinnym ofiarom, świadczyły przez lata o naszej pamięci i oczekiwaniu na zadośćuczynienie nie dla zemsty ale dla prawdy historycznej i zwykłej ludzkiej uczciwości. Mord katyński był jednym z wielu niezwykle brutalnych przejawów działania przywódców Związku Sowieckiego, zmierzających do planowego wyniszczenia polskiej inteligencji i zamienienia naszej Ojczyzny w niewolniczego satelitę komunizmu. Pasmo tych zbrodniczych działań zakończyło się dopiero z chwilą klęski totalitaryzmu sowieckiego. Dziś, kiedy prawda została odkryta i znani są sprawcy, oczekuje- my aktu sprawiedliwości. Księga cmentarna powstała z inicjatywy Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, a przekazywana do rąk Czytelników w czasie otwarcia pierwszego na ziemiach byłego Związku Sowieckiego Polskiego Cmentarza Wojennego, jest ważnym elementem działań zmierzających do tego, by prawda i sprawiedliwość odniosły dziejowy tryumf. Świadectwo grobów katyńskich obowiązuje żyjących. Ryszard Kaczorowski b. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie Londyn, 3 kwietnia 2000 r.

10 .

11 Zbrodnia katyńska Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego w Katyniu to dzieło metrykalne, niemal urzędowe, zamykające pewien etap na trudnej drodze do prawdy o zbrodni katyńskiej i do godnego upa- miętnienia jej ofiar. Przypomnijmy, że na tej drodze wyszły na jaw najbardziej odrażają- ce postawy nie tylko samych katów, którzy mordowali polskich jeńców-oficerów z premedytacją i jasno sprecyzowanymi motywami, ale także osób i instytucji, których obowiązkiem wobec ludzkości i własnego su- mienia było ujawnienie wszystkich okoliczności mordu katyńskiego. Jeszcze do niedawna zaangażowanie w sprawę katyńską łamało kariery naukowcom, politykom, wojskowym. Nawet Najwyższy Międzynarodowy Trybunał milczał, gdy w czasie procesu norymberskiego padła nazwa Katyń. Milczeli lub kłamali o tej zbrodni przywódcy alianckich mocarstw, dyplomaci, politycy. Prawda przebijała się z trudem. Musiało dojść do upadku komunizmu i totalitarnych władz w Europie Środkowo-Wschodniej i w Rosji, aby dokumenty ukazujące anatomię zbrodni katyńskiej wydobyć z ukrycia. W końcu XX wieku udało się wreszcie na podstawie źródeł udowodnić i ogłosić prawdę, przy opisywaniu której posługiwaliśmy się dotąd domniemaniem i dowodami niższej rangi. Teraz pozostaje dążyć do wyjaśnienia szczegółów oraz osądzenia i ukarania winnych zbrodni, a także za- dośćuczynienia skrzywdzonym. Agresja sowiecka na Polskę 17 września 1939 roku była logicznym następstwem paktu Ribbentrop Mołotow i rozpoczęła łańcuch zbrodni, jakich doświadczył naród polski z rąk wschodniego sąsiada w okresie II wojny światowej1. Realizowany przez rządy niemiecki i rosyjski plan podziału Polski wzdłuż linii Ribbentrop Mołotow zapewnił NiemObszerny zbiór materiałów archiwalnych dotyczących eksterminacji Polaków w Związku Sowieckim znajduje się w zbiorach Instytutu Hoovera w Stanford, Hoover Institution Archiwes Holding on Poland, March 1978; J.T. Gross, Okupacja sowiecka i deportacje do Rosji, Zeszyty Historyczne 1979, z. 48, s. 55; J.T. Gross, I. Gross, W czterdziestym nas matko na Sybir zesłali. Polska a Rosja , Londyn 1983; J. Siedlecki, Losy Polaków w ZSRR w latach , Londyn XI

12 com około 190 tysiecy kilometrow kwadratowych, a Rosjanom ponad 200 tysięcy kilometrów kwadratowych terytorium Rzeczypospolitej. Rada Najwyższa ZSRS włączyła niemal natychmiast te tereny do Sowieckiej Ukrainy i Białorusi, Niemcy zaś część swej zdobyczy do Rzeszy, a z części utworzyli Generalne Gubernatorstwo, którym krwawo rządził Reichminister Hans Frank, wcielając w życie niemiecki pro- gram eksterminacji. Na terenach polskich okupowanych przez Sowietów skala ekster- minacji nie była mniejsza, miały miejsce ciągłe masowe deportacje. Całe rodziny ładowano przemocą do pociągów i wywożono na północ i wschód ZSRS. Ogólna liczba deportowanych wyniosła w przybliże- niu 1200 tysięcy2. W ręce Armii Czerwonej trafiła wielka liczba jeńców polskich, wśród nich około oficerów Wojska Polskiego3. Wśród jeńców znaleźli się żołnierze aresztowani w swoich domach już po zakończeniu działań wojennych, a także ci, którzy przeszli na Litwę i do Estonii, a po zajęciu tych terytoriów przez Związek Sowiecki dostali się w ręce władz sowieckich. W pierwszych latach wojny nie można było trafić na ślad około 15 tysięcy jeńców różnych polskich formacji. Ich zniknięcie stało się źródłem międzynarodowych kontrowersji i domysłów. W czerwcu 1941 roku, kiedy armia niemiecka zaatakowała ZSRS, rząd sowiecki podjął akcję nawiązania na nowo stosunków dyplomatycznych z polskim rządem na emigracji. Oficjalne porozumienie podpisali w Londynie 30 lipca 1941 roku generał Władysław Sikorski z ramienia rządu polskiego i ambasador sowiecki w Wielkiej Brytanii Iwan Majski. Stwierdzano w nim, że: sowiecko-niemieckie traktaty z roku 1939 odnośnie zmian terytorialnych w Polsce straciły swą ważność. Co więcej, porozumienie zawierało specjalny protokół dotyczący polskich jeńców w Sowietach; dokument ten ustanawiał amnestię dla wszystkich polskich obywateli, którzy z jakichkolwiek powodów utracili wolność na terenie ZSRS, w tym także dla jeńców wojennych4. Obydwa rządy przystąpiły natychmiast do przygotowa- nia planów zorganizowania armii polskiej w ZSRS. 2 Szacunkowe liczby deportowanych są dość rozbieżne, por. J. Tucholski, Ka- tyń liczby i motywy, Zeszyty Katyńskie 1995, nr 5, s S. Jaczyński, Jeńcy polscy w Związku Sowieckim, [w:] Obozy jenieckie NKWD, IX 1939 VIII 1941, Warszawa 1995, s. 10; N. Lebiediewa, Katyń zbrodnia przeciwko ludzkości, Warszawa 1997, s. 62; por. Zbrodnia Katyńska w świetle dokumentów, Londyn 1982, s Polish-Sowiet Relations, , Official Documents, Washington 1944, s. 108; A. Rothstein, Soviet foreign policy during the patriotic war, Docu- ments and materials, t. 1, London 1946, s. 81. XII

13 Akcję zbierania jeńców rozrzuconych po obozach i miejscach zesłania rozpoczęła na nowo utworzona ambasada polska w Związku Sowieckim. Punkt zborny zlokalizowano w Buzułuku, dokąd szybko zaczęli napływać uwolnieni Polacy. Wyszli oni z około 140 większych więzień i obozów katorżniczej pracy. Byli wycieńczeni, lecz szczęśliwi. Dowództwo nad mającą powstać z tych ludzi armią po- wierzono zwolnionemu z rosyjskiego więzienia generałowi Władysła- wowi Andersowi5. Do zorganizowania w armię napływającej do Buzułuku masy ludzi (często ponad tysiąc osób dziennie) potrzebni byli oficerowie, ci jednak zgłaszali się bardzo rzadko. Z czternastu generałów wziętych w 1939 roku do niewoli przez Armię Czerwoną wróciło tylko dwóch6. Z trzystu wyższych oficerów sztabowych do Buzułuku trafiło zaledwie sześciu. Kiedy napływ ludzi do punktów zbornych ustał, obli- czono, iż brakuje około 15 tysięcy osób, w tym oficerów7. Wzbudziło to niepokój, zwłaszcza, gdy niewielka grupa jeńców z obozu w Griazowcu złożyła sprawozdanie, że zostali oni tam przeniesieni przez władze sowieckie z trzech wielkich obozów zlokalizowanych w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. Badania i krzyżowe sprawdzanie raportów złożonych przez ludzi z Griazowca pozwoliły ustalić, że ci brakujący to jeńcy, którzy przebywali w tych trzech obozach do wiosny 1940 roku. Żaden z tych jeńców nie zameldował się w formowanych polskich jednostkach. Nie można było nigdzie ich znaleźć, a sowieckie władze twierdziły, że nie mają o nich żadnych wiadomości. Generał Anders zorganizował poszukiwania na własną rękę, tworząc w tym celu specjalne biuro. Najczynniejsi w zbieraniu informacji byli rotmistrzowie Jan Kaczkowski i Józef Czapski. Biuro poszukiwań otrzymywało tysiące listów od rodzin zaginionych z pytaniami o miejsce pobytu swoich bliskich. Z korespondencji wynikało, że jeń- cy z owych trzech obozów przestali pisać do domów wczesną wiosną 1940 roku8. Rotmistrz Czapski, były więzień obozu w Starobielsku, znał osobiście wielu z zaginionych oficerów. Wiedział także z własnego doświadczenia, że obóz starobielski został całkowicie ewakuowany na W. Anders, Bez ostatniego rozdziału, Newton 1949, s Por. Z. Siemiaszko, Generałowie polscy w rękach sowieckich, Zeszyty Historyczne 1988, z. 85, s J.K. Zawodny, Katyń, Lublin 1989, s Zeznanie Jana Kaczkowskiego, [w:] The Katyn Forest massacre. Hearings before the Select Committee to conduct an inrestigation of the facts evidense and circumstances of the Katyn Forest massacre, (dalej cyt. Hearings ), Washington , cz. 4, s XIII

14 wiosnę 1940 roku. On sam został wysłany do Griazowca z małą grupą ludzi, po czym dotarł do generała Andersa. Dokąd w tym czasie przewieziono kilka tysięcy ludzi ze Starobielska nie wiedział żaden z Polaków. Czapski, który bardzo dobrze znał język rosyjski, z pomocą generała Andersa i przy jego poparciu przeczesywał Związek Sowiecki w poszukiwaniu nawet najdrobniejszych poszlak9. 2 lutego 1942 roku odbył spotkanie z generałem Raichmanem z NKWD w więzieniu na Łubiance w Moskwie. Przedstawił mu opracowane przez siebie memorandum i poprosił o informację na temat zaginionych10. Raichman przeczytał memorandum i odpowiedział, że o losach zaginionych nic nie wie. Zebrane przez Polaków informacje wskazywały, że poszukiwani oficerowie przebywali w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku do kwietnia 1940 roku. Opuszczali obozy w grupach od kilkudziesięciu do kilkuset osób, następnie pod silną strażą NKWD byli dowożeni do najbliższej stacji kolejowej i ładowani do pociągów. Pewne ślady transportów z Kozielska (napisy wydrapywane na ścianach wagonów) prowadziły w okolice Smoleńska, kończyły się jednak kilkanaście kilometrów od tego miasta11. Próbowano poszukiwań na tym terenie, ale bezskutecznie. Ambasador polski w Związku Sowieckim, Tadeusz Romer (który zajął miejsce profesora Stanisława Kota), zapewniał, że do rządu sowieckiego skierowano ponad pięćdziesiąt oficjalnych not w sprawie zaginionych ludzi, ale żadnej informacji na ten temat nie otrzymano. 15 października 1941 roku generał Sikorski w imieniu rządu polskiego wystosował w tej sprawie specjalną notę do sowieckiego ambasa- dora w Londynie, Aleksandra Bogomołowa; stwierdził w niej, że los kilku tysięcy polskich oficerów, których nie znaleziono w sowieckich obozach wojskowych, ciągle pozostaje niepewny, a przecież są oni bardzo potrzebni w polskiej armii. Miesiąc później Bogomołow odpowiedział, że wszyscy polscy oficerowie, którzy przebywali na terytorium ZSRS, zostali zwolnieni12. Jednak władze polskie nie dowierzały temu zapewnieniu i zdecydowały się wystąpić bezpośrednio do Stalina. Miesiąc później (14 listopada) w czasie audiencji u Stalina ambasador polski powiedział: Proszę pana, panie przewodniczący, żeby wyj. Czapski, Na nieludzkiej ziemi, Paryż 1942, s Hearings, cz. 4, s J. Czapski, op. cit., s. 133; Hearings, cz. 5, s W tym czasie rejon Lasu Katyńskiego był już częściowo spenetrowany przez wywiad polskiego podziemia, por. J. Trznadel, Powrót rozstrzelanej armii, Warszawa 1994, s Stosunki polsko-sowieckie od września 1939 do kwietnia 1943 roku (zbiór dokumentów MSZ), Londyn 1944, s. 54, 59, 106, 307 i in. 9 XIV

15 dał pan polecenie zwolnienia oficerów, których potrzebujemy dla organizacji armii. Posiadamy dane, kiedy zostali wywiezieni z obozów. Stalin telefonując do NKWD zapytał, czy wszyscy Polacy zostali zwolnieni z więzień, wysłuchał odpowiedzi, następnie dodał: Mam u siebie polskiego ambasadora, który mówi mi, że nie wszyscy. Znowu wysłuchał odpowiedzi, następnie położył słuchawkę i powrócił do stołu konferencyjnego. Na tym sprawa się skończyła13. 3 grudnia 1941 roku generał Sikorski przyleciał do Moskwy. Jednym z głównych tematów rozmów ze Stalinem na Kremlu była sprawa oficerów z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa. Na uporczywe pytania, gdzie są ci ludzie Stalin odpowiedział: Uciekli. Generał Anders, który także był tam obecny, zapytał: Dokąd mogli uciec? Do Mandżurii odparł Stalin maja 1942 roku admirał William H. Standley, ambasador Stanów Zjednoczonych w Związku Sowieckim, poinformował prokuratora generalnego ZSRS Andrieja Wyszyńskiego, że rząd sowiecki odkłada wykonanie pewnych punktów polsko-sowieckiego porozumienia, zwłaszcza dotyczących zwolnienia polskich jeńców wojennych 15. Gdy miesiące mijały, a żadna odpowiedź nie nadchodziła, Standley podczas rozmowy z Mołotowem znowu podniósł kwestię zaginionych Polaków. Ten ostatni odparł ze złością, że zbyt wiele osób interesuje się sprawami polskiej polityki16. Podobne starania ambasadora brytyj- skiego również zakończyły się fiaskiem. Poszukiwania trwały od lipca 1941 roku do kwietnia 1943 roku. Nie szczędzono wysiłków, nie przeoczono żadnej okazji umożliwiającej zdobycie od władz sowieckich informacji o zaginionych. Wydawało się, że wszystko na próżno. Jeńcy polscy w niewoli rosyjskiej wrzesień 1939 maj 1940 Dokonując agresji na Polskę, Sowiety nie były dostatecznie przygo- towane do wojny. To z tego głównie powodu Stalin, mimo wielokrotnych nacisków Hitlera, odkładał termin napaści. Najlepszy sprzęt, kadry 13 S. Kot, Rozmowy z Kremlem, Londyn 1959, s Stenogram rozmowy Sikorski Stalin, [w:] Stosunki polsko-sowieckie od września 1939, s W.H. Standley, A.A. Ageton, Murder or high strategy? The US Embassy, the Kremlin and the Katyn forest massacre, United States Naval Institute Pro- ceedings 1952, nr 10, s Ibidem, s XV

16 i zaopatrzenie ściągnięto nad granicę z Polską do dwóch Specjalnych Okręgów Wojskowych Białoruskiego i Kijowskiego, przekształconych na czas agresji we Front Białoruski (pod dowództwem Michaiła Kowalowa) i Front Ukraiński (pod rozkazami Siemiona Timoszenki)17. Ogromne siły skoncentrowane do ataku na Polskę były w pew- nym zakresie wyposażone w najnowsze zdobycze techniki (wojska pancerne), a jednocześnie miały ogromne niedostatki techniczne, co najlepiej odzwierciedlały karabiny na sznurkach. Szczególnie szwan- kowały służby zaopatrzenia i ewakuacji, w tym również zbieranie, ewakuacja i przetrzymywanie jeńców wojennych18. W pierwszych dniach agresji panowała tu całkowita improwizacja, co najdotkliwiej odczuwali jeńcy. Pierwsze wytyczne Sztabu Generalnego Armii Czerwonej dotyczące jeńców wojennych ukazały się dopiero 15 września 1939 roku i polecały utworzenie obozów rozdzielczych w Putywlu i Kozielsku oraz powołanie punktów przekazywania jeńców w obu Specjalnych Okręgach Wojskowych19. Dwa dni później Ławrientij Beria zwrócił się do Wieczesława Mołotowa z prośbą o zezwolenie na mobilizacyjne rozwinięcie wojsk konwojowych NKWD dla zapewnienia ochrony i eskortowania jeńców wojen- nych 20. W tym samym czasie ludowy komisarz obrony Klimient Woroszyłow wydał rozkaz określający zasady ewakuacji jeńców przez oddziały podległe Armii Czerwonej. Jeńcy, którzy zostali wzięci do niewoli na polu walki, eskortowani byli bocznymi drogami, przez konwoje wydzielane z wojsk liniowych, do granicy w rejon punktów zbornych. Dla Frontu Białoruskiego były to miejscowości Orzechowo, Radoszkowicze, Stołpce, Tymkowicze i Żytkowicze. Front Ukraiński dostarczał jeńców do Olewska, Szepie- tówki, Wołoczysk, Jarmoliniec i Kamieńca Podolskiego21. W punktach zbornych jeńcy przechodzili pod zarząd NKWD i zgodnie z zaleceniami byli przewożeni transportami kolejowymi do obozów rozdzielczych w Putywlu i Kozielsku. Przekazywanie jeńców władzom NKWD miało rozpocząć się 20 września 1939 roku Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumentów 17 września 1939 r., t. 1: Geneza i skutki agresji, t. 2: Działania wojsk Frontu Ukraińskiego, t. 3: Działania wojsk Frontu Białoruskiego, wybór i oprac. C. Grzelak, S. Jaczyński, E. Kozłowski, Warszawa ; Biała księga, dokumenty, oprac. W. Sukiennicki, Paryż 1964; R. Szawłowski, Wojna polsko-sowiecka 1939, Warszawa Agresja sowiecka, t. 1, s. 175, 190, 219 i in. 19 S. Jaczyński, op. cit., s Katyń dokumenty zbrodni, t. 1: Jeńcy nie wypowiedzianej wojny sierpień 1939 marzec 1940, Warszawa 1995, s. 77 (dalej cyt. Katyń dokumenty ). 21 Agresja sowiecka, t. 1, s Katyń dokumenty, t. 1, s. 78. XVI

17 Na dzień przed upływem tego terminu szef NKWD Ławrentij Beria rozpoczął pospieszne formowanie Zarządu NKWD ds. Jeńców Wojennych oraz tworzenie ośmiu obozów do przetrzymywania jeńców, m.in. w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Szefem Zarządu został Piotr Soprunienko, komisarzem Zarządu Siemion Niechoroszew, zastępcami szefa lejtnant bezpieczeństwa Iwan Chochłow i major Josif Połuchin. Komendantem obozu w Kozielsku mianowano majora Wasilija Korolowa, a komisarzem starszego politruka Michaiła Aleksiejewa. Komendantem obozu w Starobielsku był kapitan bezpieczeństwa Aleksander Bierieżkow, a w Ostaszkowie major Paweł Borisowiec23. Inwigilację i tworzenie agentur w obozach (obsługę operacyjno-czekistowską) powierzono Wydziałowi Specjalnemu NKWD, zaopatrzeniem materiałowym zajmował się Główny Zarząd Obozów NKWD24. Funkcjonariuszem odpowiedzialnym za zaopatrzenie obozów dla polskich jeńców wojennych został zastępca Berii, Wasilij Czernyszow, a za ochronę obozów i transport jeńców Iwan Maslennikow. Odpowiedzialnością za przygotowanie obozów na przyjęcie jeńców obarczył Beria obwodowych szefów NKWD. Warunki, w jakich polscy jeńcy mieli przebywać w obozach, określał regulamin postępowania z jeńcami, którego projekt przedstawiony został 19 września 1939 roku. Dokument ten definiował pojecie jeńca wojennego w następujący sposób: za jeńców wojennych uważa się osoby przynależne do sił zbrojnych państw pozostających w stanie wojny z ZSRR, wzięte do niewoli w toku działań wojennych, a także obywateli innych państw, internowanych na terytorium ZSRR. W myśl zarządzenia Naczelnego Dowództwa Wojskowego za jeńców mogą być także uznane: osoby wzięte do niewoli w toku działań wojennych, wchodzące w skład uzbrojonych oddziałów nie należących do sił zbrojnych nieprzyjaciela, jeżeli pozostawały one na terytorium nie zajętym przez jednostki RKKA, [Roboczo-Kriestianskaja Krasnaja Armija], mają cechy organizacyjne wojska, noszą jawnie broń i przestrzegają ustalonych przez prawo międzynarodowe zwyczajów i zasad wojny; wzięte do niewoli osoby cywilne towarzyszące wojsku i flocie nieprzyjaciela za właściwym zezwoleniem, takie jak dziennikarze, dostawcy i inni 25. Była to, jak widać, definicja bardzo szeroka, pozwalająca w praktyce uznać każdego obywatela za jeńca wojennego. Regulamin dość szczegółowo omawiał także zasady transportu jeńców, warunki ich przetrzymywania i status prawny, zatrudnienie Agresja sowiecka, t. 1, s Ibidem, s Katyń dokumenty, t. 1, s. 89. XVII

18 i odpowiedzialność dyscyplinarną oraz organizację i zasady funkcjonowania instytucji, którym powierzono los jeńców. Obok wielu praw dokument ten przewidywał dla jeńców zaopatrzenie pieniężne zgod- nie z normami ustalonymi przez Zarząd 26. Regulamin kategorycznie zabraniał stosowania wobec jeńców okrucieństw, zniewag, pogróżek, odbierania im przedmiotów osobistych, pieniędzy, odznaczeń itp. Jeńcy mieli prawo noszenia mundu- rów bez dystynkcji i odznaczeń. Przesyłki pocztowe dla jeńców były bezpłatne. Regulamin przewidywał też, że jeńcy, którzy podejmą pra- cę, zostaną skreśleni z bezpłatnego zaopatrzenia. Szczególnego podkreślenia wymagają przepisy dotyczące odpowiedzialności karnej jeńców, które są przykładem sowieckiej przewrotności i bezprawia: Za popełnione przestępstwa jeńcy wojenni podlegają odpowiedzialności karnej na podstawie ustaw Związku SRR i republik związkowych O wyroku skazującym na najwyższy wymiar kary bezzwłocznie po jego wydaniu zawiadamia się Komitet Wykonawczy Stowarzyszenia Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca; wyrok może zostać wykonany nie wcześniej niż po upływie miesiąca od powyższego powiadomienia 27. Z każdym dniem trwania agresji sowieckiej liczba jeńców polskich lawinowo rosła. Zarówno polskie jednostki liniowe, jak i ośrodki zapasowe, składnice i szpitale, instytucje i szkoły wojskowe, zgodnie z dyrektywami Naczelnego Wodza, docierały do południowowschodniej rubieży obronnej, na tzw. przedmoście rumuńskie, by tam zorganizować ostatnią pozycję obronną oraz ewakuować się na Węgry i do Rumunii. Działające w kierunku zachodnim zgrupowania sowieckie przecinały drogi odwrotu oddziałom polskim, zagarniając je często po stoczeniu ciężkich walk, mimo że rozkaz Naczelnego Wo- dza brzmiał: Z Sowietami nie walczyć. Grupując na południowym skrzydle Frontu Ukraińskiego formacje szybkie, Sowieci starali się odciąć Polakom drogę wycofywania się na Węgry i do Rumunii września Timoszenko wydał specjalną dyrektywę, w której czytamy: W żadnym wypadku nie dopuścić do wyjścia polskich żołnierzy i oficerów z Polski do Rumunii. Do- wódcy Południowej Grupy komandarmowi tow. Tiuleniewowi przydzielić do dyspozycji tow. Osokina oddziały w składzie według Waszego przekonania zdolne zabezpieczyć granicę zajętego terytorium 27 Ibidem, s. 89. Ibidem, s C. Grzelak, Agresja Związku Sowieckiego na Polskę we wrześniu 1939 r., 26 Zeszyty Katyńskie 1992, nr 2, s. 16. XVIII

19 z Rumunią. Przydzielone oddziały odpowiednio wyposażyć, przydzielić paliwo i amunicję 29. Największa liczba jeńców polskich, według danych rosyjskich, została wzięta do niewoli przez oddziały Frontu Ukraińskiego, zwłaszcza 5 armię. Od 17 do 30 września 1939 roku miało trafić w jej ręce 10 generałów, 52 pułkowników, 72 podpułkowników, 5131 oficerów niższych stopni, 4096 podoficerów i szeregowców, łącznie jeńców. Front Białoruski od 17 do 28 września wziął do niewoli jeńców, w tym 2193 oficerów. Razem dawałoby to liczbę około 250 tysięcy jeńców ewakuowanych z punktów zbornych30. Niektóre opracowania rosyjskie mówią nawet o wziętych do niewoli przez oba fronty31. Rozbieżność statystyk jest ogromna, co przy rygorach rejestracji jeńców wprowadzonych w myśl zarządzenia NKWD wydaje się dziwne, chociaż nie można wykluczyć, że jeńcy, których zwalniano, a potem ponownie brano do niewoli, byli liczeni po raz drugi. Odnosić się to może zwłaszcza do szeregowców, z którymi nie bardzo wiedziano co zrobić. W zachodnich rejonach zgromadzona jest wielotysięczna masa żołnierzy uciekających z frontu, którzy zapełniają ulice Jednostki RKKA nie biorą ich do niewoli wobec czego polscy żołnierze mogą poruszać się swobodnie pisał szef NKWD Białorusi Ławrientij Canawa32. Dowództwo operacyjne Armii Czerwonej, aby nie komplikować sprawy, usiłowało zwalniać do domów jeńców pochodzenia ukraiń- skiego czy białoruskiego i prawdopodobnie wielu z nich zwolniło. Ponieważ Stalin początkowo nie poparł tego stanowiska, zwalnianie przerwano33. Powstała natomiast koncepcja wymiany jeńców-niemców, którzy znaleźli się w niewoli polskiej i wraz z Polakami dostali się do niewoli Armii Czerwonej. Od początku października 1939 roku Sowieci zaczęli przygotowywać plany rozwiązania kwestii jeńców polskich. Ich podstawę stanowiły wnioski tzw. Komisji Żdanowa, przyjęte w formie decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 2/3 października 1939 roku w sprawie postępokatyń dokumenty, t. 1, s J. Łojek, Dzieje sprawy Katynia, Białystok 1989, s. 12; S. Jaczyński, op. cit., s. 10; Agresja sowiecka, t. 1, s. 309, t. 3, s. 346; N. Lebiediewa, op. cit., s. 62; A. Głowacki, Jeńcy września w niewoli sowieckiej w 1939 r. Przed zagładą, Zeszyty Katyńskie 1999, nr 10, s Grif sekrietnosti snjat. Potiery woorużennych sił SSSR w wojnach w bojowych dieistwijach i wojennych konfliktach, red. G.P. Kriwoszewiej, Moskwa 1993, s Katyń dokumenty, t. 1, s. 19, por. Zachodnia Białoruś 17 IX 22 VI 1941, wydarzenia i losy ludzkie, rok 1939, Warszawa 1998, s Agresja sowiecka, t. 1, s. 190; Katyń dokumenty, t. 1, s XIX

20 wania z jeńcami wojennymi. W myśl tej decyzji zaakceptowano zwolnienie do domów szeregowców Ukraińców, Białorusinów i przedstawicieli innych narodowości, których Ojczyzną jest obszar Ukrainy Za- chodniej i Białorusi Zachodniej, wydzielenie 25 tysięcy jeńców do budowy drogi Nowogród Wołyński Lwów, skoncentrowanie jeńców mieszkańców obszarów polskich zajętych przez Niemcy, w celu przekazania ich władzom niemieckim, a także utworzenie obozów specjalnych dla oficerów od stopnia podpułkownika do stopnia generała w Starobielsku, funkcjonariuszy wywiadu, kontrwywiadu, żandarmów, policjantów i strażników więziennych w Ostaszkowie, jeńców z obszarów polskich pod okupacją niemiecką w Kozielsku i Putywlu34. Na podstawie wytycznych tej decyzji Beria kazał przeprowadzić selekcję jeńców i wysłać ich do odpowiednich obozów. Jednocześnie polecił tworzyć w obozach agenturę, która miała umożliwić ujawnienie pracowników wywiadu i kontrwywiadu oraz wszelkiej działalności antysowieckiej. Do agentury obok jeńców należało również wciągać okoliczną ludność, z którą jeńcy mogli się kontaktować. Działalność i zadania agentury zostały szczegó- łowo omówione w odpowiedniej dyrektywie35. Komendanci obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku otrzymali specjalne rozkazy Berii, dotyczące przeznaczenia podległych im jednostek i sposobu realizacji ciążących na nich zadań. Komendanci pozostałych obozów otrzymali rozkazy, aby do trzech wspomnianych obozów kierować jeńców wyselekcjonowanych zgod- nie z odpowiednimi wytycznymi. Odsyłanie do domów jeńców z Kresów rozpoczęło się zaraz po powzięciu decyzji z 3 października i prowadzone było z nasileniem około 1500 jeńców dziennie (łącznie we wszystkich obozach). Do 19 października rozesłano do domów jeńców z obozów, i jeńców z punktów zbiorczych36. Jednocześnie wytypowano do odesłania na tereny polskie zajęte przez Niemców jeńców, których Soprunienko chciał przetransportować od 22 października do 3 listopada 1939 roku37. Na miejsce wywiezionych z obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku zaczęli napływać ze wszystkich innych obozów jeńcy wyselekcjonowani według kryteriów określo- nych w rozkazie NKWD nr Byli to oficerowie, wywiadowcy, kontrwywiadowcy, wyżsi urzędnicy państwowi i wojskowi, policjan34 Katyń dokumenty, t. 1, s N. Lebiediewa, Operacyjno-czekistowska obsługa jeńców wojennych (wrzesień 1939 maj 1940), Zeszyty Katyńskie 1996, nr 6, s. 109; por. Katyń dokumenty, t. 1, s Katyń dokumenty, t. 1, s Ibidem. XX

21 ci, żandarmi, prowokatorzy, tajni agenci policji i defensywy, aktywni działacze antyradzieckich partii politycznych i organizacji, obszarnicy i książęta38. Do grupy tej dołączeni zostali profesorowie, duchow- ni, lekarze, artyści, prawnicy oraz inni specjaliści. Zadaniem służb obozowych, a zwłaszcza agenturalnych, było czekistowskie rozpracowanie poszczególnych grup jeńców. Do tego celu służyła odpowiednia ewidencja sporządzana wielokrotnie na kilku formularzach. Przybywający do obozów przyjmowani byli według tzw. spisów etapowych, następnie wpisywani do księgi rejestrowej, potem wypełniano kwestionariusze osobowe, a po nich karty ewidencji ogólnej w dwóch egzemplarzach, z których jeden wysyłany był do Zarządu ds. Jeńców Wojennych w Moskwie, a drugi pozostawał w obozie39. Starannego wypełnienia i systematycznego przesyłania tych kart do Zarządu ds. Jeńców Wojennych domagał się bardzo energicznie So- prunienko. Administracje obozowe nie mogły poradzić sobie z tym problemem, gdyż działały niesprawnie. Mniej więcej w połowie listopada 1939 roku zakończyły się wielkie przemieszczenia jeńców z obozu do obozu. Osoby zakwalifikowane do zwolnienia i do wymiany z Niemcami w większości już odjechały, kontyngenty jeńców do pracy na budo- wie dróg, w zagłębiach węglowych i ośrodkach metalurgicznych Krzywego Rogu, Donbasu, Dniepropietrowska, Zaporoża oraz na północy, zostały skompletowane i odesłane do miejsc przeznaczenia40. Według danych Zarządu ds. Jeńców Wojennych 19 listopada 1939 roku w Starobielsku i Kozielsku było 8500 jeńców, a w Ostaszkowie Do wiosny 1940 roku skład tych obozów zmienił się nieznacznie 41. Obóz kozielski Obóz kozielski znajdował się w klasztorze znanym w Rosji pod nazwą Pustelnia Optyńska (Optina Pustyń), dawnej fundacji książąt Puzynów kniaziów z Kozielska, położonym w pobliżu miasteczka Kozielsk. Klasztor składał się z kilku cerkwi i kilkunastu innych budynków, w większości murowanych. Otoczony był wysokim, trzymetrowym murem obronnym i fosą. W pobliżu, w niewielkim lasku, znajdował się tzw. skit, czyli miejsce zamieszkania eremitów i piel Ibidem, t. 1, s Ibidem, s. 124, 234, 239, 249, 244 i in. Ibidem, s Ibidem, s XXI

22 grzymów, złożone z drewnianych domów mieszkalnych różnej wielkości. Skit otoczony był dwuipółmetrowym drewnianym płotem42. W związku z wprowadzeniem 17 listopada 1939 roku Tymczasowej instrukcji o wojskowej ochronie obozów dla jeńców wojennych przeprowadzono stosowną do jej wymogów modernizację urządzeń ochronnych. Na wierzchu muru obronnego naciągnięty został zasiek kolczasty, a przed murem i fosą ustawiono dwurzędowy płot, również z drutu kolczastego. Z zewnętrznej i wewnętrznej strony ogrodzenia wytyczono strefy ostrzegawcze z zakazem zbliżania się. Ustawiono wieżyczki wartownicze i oświetlenie reflektorowe. Kierownictwo obozu składało się z komendanta, jego zastępców i komisarza. W skład komendy wchodziły: kancelaria, siedem oddzia- łów (specjalny, polityczny, ewidencyjno-rozdzielczy, gospodarczy, finansowy, sanitarny, ochrony wewnętrznej) i jednostka straży pożarnej. Personel obozu liczył ponad 130 osób. Ludzie ci to przede wszystkim starsi wiekiem rezerwiści Armii Czerwonej, rezerwiści NKWD z zarządu smoleńskiego oraz okoliczni mieszkańcy, zatrudnieni dorywczo. Ochronę zewnętrzną obozu zapewniał pododdział 136 batalionu wojsk konwojowych43. Fachowa i moralna ocena personelu obozu w Kozielsku w dokumentach NKWD jest raczej negatywna. W meldunku z 24 października 1939 roku czytamy: bez względu na prowadzoną pracę uświadamiającą w zakresie kontaktów i postępowania z jeńcami wojennymi w obozie mimo wszystko ma miejsce wiele przypadków, kiedy personel obsługujący kupuje zegarki kieszonkowe, brzytwy i papierośnice 44. Na nagany zasłużyli strażnicy Rodin, Chromowiczew, Wołkow oraz kierowniczka poczty Wołkojedowa za to, że kupili oni trzynaście zegarków, dwie papierośnice, parę butów. Uchybienia organizacyjne stwierdzał kontroler z Moskwy mają miejsce na skutek wyraźnie niewystarczającej kontroli i nadzoru wykonania zadań przez kierownictwo obozu 45. Bardzo krytyczną ocenę kierownictwa dał również major Zarubin46. Natomiast jeńcy polscy, mimo wyjątkowo uciążliwych warunków bytu w Kozielsku, pozytywnie oceniali personel obozowy w odróżnieniu od wojsk konwojowych. Pierwszą rzeczą pisał Swianiewicz która nas uderzyła, były brutalne twarze naszej eskorty, sta42 S. Jaczyński, op. cit., s. 44; S. Swianiewicz, W cieniu Katynia, Warszawa 1990, s S. Jaczyński, op. cit., s Katyń dokumenty, t. 1, s Ibidem, s. 274, por. s Ibidem, s XXII

23 nowiące kontrast z dobrodusznym na ogół sposobem bycia tych striełków, do których byliśmy przyzwyczajeni 47. Obóz w Kozielsku, zwłaszcza na przełomie września i października, gdy funkcjonował jako obóz rozdzielczy, a następnie dla jeńców zamieszkałych na obszarach Polski okupowanych przez Niemcy, miał złą opinią. Był on przepełniony do tego stopnia, że jeńcy, z braku miejsc, spali na zmianę, źle funkcjonowały komory dezynfekcyjne i dezynsekcyjne, łaźnie, uszkodzony był system pobierania wody i zasilania w elektryczność, brakowało sanitariatów48. W ramach przygotowania obiektów obozowych na przyjęcie oficerów wykonano wiele remontów i napraw, ale nie poprawiło to stanu tego obiektu. Przede wszystkim nie był on przystosowany do przyjęcia ogromnej masy jeńców w krótkim czasie. W pierwszej kolejności przygotowano 1500 miejsc dla oficerów w skicie, gdy tymczasem tylko 3 i 4 listopada 1939 roku do obozu skierowano 2472 oficerów49. Od razu zabrakło sienników i pościeli, słomy, mioteł. Okazało się też, że kuchnia w skicie nie dysponuje wystarczającą liczbą kotłów. Aby poprawić zaopatrzenie w wodę, rozpoczęto kopanie nowej studni. Większość pomie- szczeń ogrzewana była piecami kaflowymi, dwa bloki miały ogrzewanie nawiewowe, a jeden centralne ogrzewanie. Władze obozowe zakupiły na zimę 4000 metrów sześciennych torfu, który trzeba było wozić z torfowiska. Aby uczynić to w miarę sprawnie, rozpoczęto budowę kolejki wąskotorowej. Z dziewięćdziesięciu wagonów drewna opałowego obóz otrzymał tylko dwadzieścia sześć. Piece centralnego ogrzewania oraz elektrownię, łaźnie i kuchnie przestawiono na opalanie torfem50. Zaopatrzenie w produkty żywnościowe było słabe. Brakowało przede wszystkim jarzyn, zwłaszcza kapusty, oraz cukru i kasz, oleju, świeżego mięsa. Braki te miały charakter ciągły, ujawniały je kolejne kontrole prowadzone w obozie51. Ciężkie warunki bytowe obniżały odporność organizmów. W pierwszych tygodniach pobytu jeńców liczba zachorowań była ogromna, zwłaszcza na grypę, choroby skórne i układu pokarmowego. Z czasem jeńcy sami zaczęli wpływać na poprawę warunków życia. Szczególnie skuteczne okazało się włączenie polskich lekarzy do obozowej służby zdrowia, natomiast mechanicy i elektrycy zajęli się elektrownią S. Swianiewicz, op. cit., s Katyń dokumenty, t. 1, s Ibidem, s Ibidem, s N. Lebiediewa, Katyń, s. 97. Katyń dokumenty, t. 1, s XXIII

24 Plagą życia obozowego były ciągłe przesłuchania, mające związek z prowadzoną akcją ewidencjonowania jeńców i operacją wywiadowczą, tzw. czekistowską. Miały one doprowadzić do gruntownego rozpoznania środowiska jeńców, zwłaszcza ich nastawienia do Związku Sowieckiego, możliwości skolaborowania oraz zbudowania siatki wywiadowczej na potrzeby obozu i na przyszłość. Do realizacji tych zadań w służbach obozowych wydzielono dwie komórki oddział specjalny i oddział ewidencyjno-rozdzielczy. Utworzenie sieci agenturalno-informacyjnej zgodnie z odpowiednią dyrektywą, miało na celu wykrycie wśród jeńców wojen- nych ugrupowań kontrrewolucyjnych oraz naświetlania nastrojów jeńców wojennych 53. Aby osiągnąć ten cel usiłowano utworzyć w obozie dwie siatki. Zadaniem pierwszej było przenikanie do działających wśród jeńców i poza obozem organizacji antysowieckich i niepodległościowych, drugiej zaś rozpoznawanie nastrojów wśród jeńców oraz ustalanie ich powiązań rodzinnych i służbowych z okresu przedwo- jennego. O wynikach tych działań naczelnik oddziału specjalnego składał meldunki komendantowi obozu i naczelnikowi wydziału specjalnego NKWD. Szefem oddziału specjalnego w Kozielsku był porucznik bezpieczeństwa państwowego Hans Ejlman ze smoleńskiego Zarządu NKWD54. W skład oddziału wchodzili oficerowie i pracow- nicy bezpieczeństwa państwowego: Krul, Starykowicz, Tiutienkow, Dubczenko, Kisielow, Pietrow, Kratow, Worobiow, Karasiow, Stawin. 31 października 1939 roku zostali wysłani do Kozielska: inspektor zarządu major bezpieczeństwa państwowego Zarubin oraz kapitan Aleksandrowicz. Nadzorowali oni prace oddziału specjalnego oraz podejmowali na miejscu ważne decyzje dotyczące losu poszczególnych jeńców oraz pracy agentur. Działalność i sposób bycia pracowników Ejlmana cechowały nad wyraz prymitywne formy, a zachowanie podczas przesłuchań często miało grubiański charakter, natomiast Zarubin był zdecydowanie inny. Bardzo uprzejmy w kontaktach z jeńcami, zachowywał się z godnością i wrażliwością czło- wieka, który dużo w życiu przeszedł. Był wykształcony, znał niemie- cki, francuski i trochę angielski55. Czasami, wydawałoby się przypadkowo, zapraszał jakiegoś jeńca na pogawędkę. Obecny był przy niej zazwyczaj jakiś inny oficer NKWD z obozowej służby wywiadowczej. Podawano herbatę i dobre papierosy. W takim komforcie jeniec tajał fizycznie i psychicznie Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s J.K. Zawodny, op. cit., s XXIV

25 Wywiązywała się żywa rozmowa, często przerywana dygresjami na temat filozofii, teorii politycznych i stosunków zagranicznych. Opinie te wygłaszał przeważnie jeniec. Zarubin przywiózł ze sobą bibliotekę składającą się z około pięciuset tomów w języku francuskim, nie- mieckim i angielskim; chętnie książki pożyczał, zezwalając oficerom na samodzielne dokonywanie wyboru. Lektura książek miała dla jeń- ców wielkie znaczenie. Najpopularniejszą pozycją był The World Crisis Winstona Churchilla, wydany w 1931 roku57. W biurze Zarubina jeńcy zachowywali poczucie własnej godności58. Nie trzeba głębokiej wiedzy z zakresu psychologii, by zrozumieć, że w takich okolicznościach wypowiadali się swobodnie, gdyż to pozwalało na rozładowanie napięcia59. Efekty działalności pracowników oddziału specjalnego nie były zbyt wielkie, niemniej jednak udało im się stworzyć sieć agenturalną liczącą około dwudziestu osób, która informowała o działalności religijnej i patriotycznej, denuncjowała przywódców i aktywistów obozowych60. Dążenie do załamania odporności psychicznej jeńców zależało w rozumieniu NKWD od właściwej i pełnej ewidencji możliwie wszystkich danych osobowych. Do wypełniania obszernych i złożo- nych dokumentów ewidencyjno-wojskowych utworzono specjalny oddział. W Kozielsku na jego czele stał początkowo Michaił Mariachin 61. Zarządzenie Soprunienki z 6 listopada zobowiązywało komendantów obozów do zakończenia wypełniania kart ewidencyjnych i wtórników w terminie do 20 listopada. Już po kilku dniach okazało się, że oddziały obozowe własnymi siłami nie wykonają tego zadania. W związku z tym postanowiono wzmocnić je pracownikami z centrali. Do Kozielska zostali więc skierowani podporucznik bezpieczeństwa państwowego, starszy inspektor Dmitrij Kabanow i pomocnik inspektora Anna Rodina62. Do oddziału ewidencyjno-rozdzielczego skierowano też czternastu pracowników z innych oddziałów. Do fotoibidem, s S. Swianiewicz, op. cit., s. 106, J.K. Zawodny, op. cit., s Toczy się obecnie dyskusja, czy należy ujawnić nazwiska jeńców współpracujących z agenturą. Por. J. Trznadel, Czy ujawnić agenturę NKWD, Gazeta Polska z 27 października 1999 r., s. 18. Nim rozstrzygną się założenia badawcze, wymienić można pseudonimy operacyjne jeńców z Kozielska, współpracowników agentury: Walter, Mały, Sportowy, Kiercz, Zuch, Pawłow, Tygrys, Strzała, Pszczoła, Towarzysz, Zmiejewski, Jeniec, Wiktor, Poznański, Wolski, Józef, W. Kostrowicki, Liniejnyj, Jabłoński, Bronicki, Wileński. 61 Katyń dokumenty, t. 1, s. 187 i Ibidem, s. 491 i XXV

26 grafowania jeńców zaangażowano specjalistów ze spółdzielni fotograficznej w Kozielsku i ściągnięto fotografa z Zarządu NKWD w Smoleńsku. Mimo wysiłków wyniki były raczej mierne. Okazało się, że blisko trzydzieści procent stanu tzw. rejestratorów to osoby niepiśmienne63. W rubrykach bazgrali oni nieprawdopodobne rzeczy. Do pracy rejestracyjnej włączono więc osoby podległe Zarubinowi, który chętnie kierował tą pracą i nadzorował ją. W związku z niezadowalającą pracą oddziału inspektor Kabanow wystąpił do władz o zwolnienie Mariachina, którego zastąpił Demidowicz64. Aby jak najszybciej wykonać zadanie, rejestratorzy prowadzili przesłuchania w dzień i w nocy, a mimo to do końca lutego nie zdołali wypełnić wszystkich dokumentów żądanych przez centralę, która wciąż domagała się nowych szczegółów, na przykład czterech fotografi każdego jeńca, możliwie w pełnym umundurowaniu. Jeńcy nigdy nie wiedzieli, kiedy zostaną wezwani na przesłuchanie, a przesłuchiwani odnosili wrażenie, że wciąż mówią za mało pytający nigdy nie mieli dość informacji. Przesłuchiwania rejestracyjne łączyły się z przesłuchaniami operacyjnymi, ponieważ często prowadzone były przez tych samych śledczych. Niekiedy były one bardzo krótkie, a czasami ciągnęły się nawet przez 72 godziny, w czasie których zmieniali się przesłuchujący 65. Nigdy nie można było przewidzieć zmian w nastroju i zachowaniu śledczych. Bywało, że oficer NKWD prowadził uprzejmą dyskusję polityczną z chłodnym dystansem, innym znów razem, w obecności tego samego jeńca, podniecony wykrzykiwał groźby i rzucał przekleństwa, po czym nagle zmieniał się w troskliwego, współczującego przyjaciela. Za każdym razem zadawano te same pytania. Odpowiedzi z zasady interpretowano w sposób pozwalający na udowodnienie, że jeniec służył sprawie burżuazji i brał udział w kontrrewolucji skierowanej przeciwko Związkowi Sowieckiemu. Był to zarzut stawiany każdemu jeńcowi. Poglądy polityczne wypowiadane w czasie prze- słuchań były starannie rejestrowane66. Jeńcy z zasady mówili o sobie prawdę. Większość z nich była dumna ze swego pochodzenia, osiągnięć i zdobytej pozycji. Zorientowali się jednak, że NKWD zbiera o nich informacje także z innych źródeł. Jeden z oficerów oniemiał z osłupienia, gdy przesłuchujący go dokładnie opisał umeblowanie jego domu na Polesiu Ibidem, s N. Lebiediewa, Katyń, s. 90. J.K. Zawodny, op. cit., s Hearings, cz. 6, s J.K. Zawodny, op. cit., s XXVI

27 Jeńcy przeważnie mówili to, co myśleli. Uważali, że życie w Sowietach nie było lepsze niż w Polsce, ani też nie chcieli, żeby Polska stała się częścią Związku Sowieckiego. Od czasu do czasu niektórym jeńcom podsuwano propozycję przyjęcia roli agenta w okupowanej przez Niemców Polsce68. Po pewnym czasie kartoteka każdego jeńca zawierała między innymi zdjęcia, odciski palców, oficjalne raporty z przesłuchań, raporty i oceny władz obozowych, zeznania innych jeńców, fragmenty prac publikowanych przez jeńca, fragmenty biografii dotyczące jego przeszłości, kopie (lub oryginały zatrzymane przez cenzora) listów od rodziny lub do rodziny i przyjaciół. Jeśli nawet niektórzy z przesłuchujących nie wydawali się szczególnie wyrafinowani, to ogólna polityka obchodzenia się z jeńcami zmierzała do wytworzenia stanu niepewności i poczucia nierealności, kiedy to wartości i ideały człowieka są podane w wątpliwość i w końcu ulegają destrukcji. Przesłuchujący mieli nadzieję, że jeniec straci poczucie swej tożsamości, a to ułatwi prowadzenie dalszych procedur69. Komórką, która odpowiadała w obozie za indoktrynację jeńców i łamanie ich ducha, był oddział polityczny. Podlegał on bezpośrednio starszemu politrukowi Aleksiejewowi70. Oceny postaw politycznych oficerów polskich przetrzymywanych w obozie w Kozielsku dokonał w końcu listopada komisarz Zarządu ds. Jeńców Wojennych Niechoroszew na podstawie okresowych meldunków Aleksiejewa. Przede wszystkim stwierdził on, że oficerowie okazują uczucia patriotyczne i otwarcie wypowiadają się, że jeszcze Polska będzie istnieć w takim kształcie, w jakim była, odnoszą się z szacunkiem do mundurów i stopni wojskowych, są religijni, nie kradną. Zauważył, że skoncentrowanie dużej liczby oficerów uzmysłowiło im, że będą przetrzymywani przez dłuższy czas, a w związku z tym domagają się wypłaty należnego im żołdu jenieckiego, pasty do butów, środków do utrzymania higieny itp. Do pogadanek politycznych oficerowie odnosili się z uwagą, ale zadawali podchwytliwe pytania, wielu z nich ignorowało je i działało w celu ich przerwania. Ponieważ w obozie skupowano drogocenne przedmioty, jeńcy mieli ruble, lecz nic nie mogli za nie kupić w obozowym sklepiku. Taki brak zaopatrzenia obniżał prestiż Związku Sowieckiego zauważał Niechoroszew Hearings, cz. 6, s J.K. Zawodny, op. cit., s Katyń dokumenty, t. 1, s Ibidem, s XXVII