FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS 288

Transkrypt

1 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS 288 antea: Folia Universitatis Agriculturae Stetinensis abbrev.: Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. OECONOMICA 64 WYDAWNICTWO UCZELNIANE ZACHODNIOPOMORSKIEGO UNIWERSYTETU TECHNOLOGICZNEGO W SZCZECINIE SZCZECIN 2011

2 ZACHODNIOPOMORSKI UNIWERSYTET TECHNOLOGICZNY W SZCZECINIE WEST POMERANIAN UNIVERSITY OF TECHNOLOGY, SZCZECIN Rada Naukowa Krystyna Brzozowska przewodnicząca (Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie), Peter Bielik (Slovak University of Agricultural in Nitra), Inta Bruna (University of Latvia, Riga), Toomas Haldma (University of Tartu), Grażyna Karmowska (Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie), Bogdan Klepacki (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa), Marek Kłodziński (Polska Akademia Nauk, Warszawa), Barbara Kożuch (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie), Sergiy Kvasha (National Agricultural University of Ukraine), Edward Nowak (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu), Marek Ratajczak (Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu), Sławomir Sojak (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Lajos Szabo (Uniwersytet Godollo, Węgry), Andrzej Szopa (Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie), Stanisław Urban (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu), Ryszard Wierzba (Uniwersytet Gdański), Jan Zawadzki (Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie), Janusz Żmija (Uniwersytet Rolniczy w Krakowie) Recenzenci dr hab. Jan Sikora, prof. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu dr hab. Jolanta Wojciechowska, prof. Uniwersytetu Łódzkiego w Łodzi Redaktor naukowy Krystyna Brzozowska Redaktor wydania dr Janusz Majewski mgr inż. Elżbieta Kmita-Dziasek Opracowanie redakcyjne Anna Mariańska Skład komputerowy Magdalena Słodkowska Wydano za zgodą rektora Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie ISSN Copyright by Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie Copyright by Wydawnictwo Uczelniane Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie Szczecin 2011 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Wydawnictwo Uczelniane Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie Szczecin, al. Piastów 50, tel , wydawnictwo@zut.edu.pl Druk PPH Zapol Dmochowski, Sobczyk Sp.j., Szczecin, al. Piastów 42, tel zarzad@zapol.com Nakład: 400 egz.

3 SPIS TREŚCI Turystyka społeczna na wsi koncepcje teoretyczne Wacław Idziak Turystyka społeczna inspiracje dla turystyki wiejskiej... 9 Andrzej Stasiak Wieś jako obszar turystyki społecznej Zbigniew Galor, Janusz Majewski Po co turystyce polityka społeczna? Rafał Kurczewski Rola społeczności lokalnej w rozwoju ekoturystyki Magdalena Kachniewska Funkcja turystyczna jako determinanta jakości życia na wsi Janusz Majewski Społeczne aspekty wiejskiego produktu turystycznego Sebastian Wacięga Przedsiębiorczość obywatelska w działalności wioski tematycznej Społeczny wymiar turystyki wiejskiej badania empiryczne Izabella Sikorska-Wolak, Jan Zawadka Postawy społeczności lokalnej wobec rozwoju turystyki wiejskiej Joanna Kosmaczewska Rozwój ekonomiczno-społeczny gminy wiejskiej a realizacja funkcji turystycznej metodologiczna koncepcja badań empirycznych Daniel Puciato, Barbara Woś Innowacje jako forma wzbogacenia oferty wybranych gospodarstw agroturystycznych w Górach Świętokrzyskich Marlena Prochorowicz, Bogusław Stankiewicz Turystyka zdrowotna w gospodarstwie agroturystycznym Arkadiusz Niedziółka, Małgorzata Bogusz Uwarunkowania rozwoju turystyki społecznej na przykładzie gminy Istebna Marta Pisarek, Jadwiga Lechowska Rola rolnictwa w budowaniu produktu agroturystycznego w południowo-wschodniej Polsce Iwona Połucha, Abdalla Omer Elkhatib Znaczenie komunikacji społecznej w projektowaniu przestrzeni ogrodowej na potrzeby turystyki wiejskiej Ekonomiczno-społeczne aspekty turystyki na wsi studia przypadków Agata Balińska, Piotr Nowakowski Eksplo jako forma turystyki alternatywnej

4 Emilia Marks Safari jako przykład możliwości kształtowania przestrzeni rolniczej w tworzeniu specyficznego produktu turystycznego Anna Sieczko Mazowieckie produkty lokalne jako potencjał budowy sieciowego produktu markowego turystyki wiejskiej Danuta Szpilko Rola lokalnej społeczności w tworzeniu produktu turystycznego regionu na przykładzie Piątki znad Biebrzy Iwona Połucha, Emilia Marks Zasady kreowania przestrzeni ogrodowej w gospodarstwach agroturystycznych Lichacy Jarosław Podnoszenie jakości usług w turystyce wiejskiej narzędziem rozwoju ekonomii społecznej Krzysztof Szpara, Marek Gwóźdź Zastosowanie nowoczesnych technologii w promocji turystyki kulinarnej na przykładzie terenów wiejskich województwa podkarpackiego

5 CONTENTS Social tourism in the rural areas theoretical concepts Wacław Idziak Social tourism inspiration for rural tourism... 9 Andrzej Stasiak Countryside as an area of social tourism Zbigniew Galor, Janusz Majewski Why does tourism need social policy? Rafał Kurczewski Local community and its role in development of ecotourism Magdalena Kachniewska Tourism function as the determinant of the quality of life in village areas Janusz Majewski Social aspects of rural tourism product Sebastian Wacięga Entrepreneurial citizenship in the activities of theme village Social dimension of rural tourism empiric research Izabella Sikorska-Wolak, Jan Zawadka Attitudes of the local community towards the development of rural tourism Joanna Kosmaczewska Social and economic development of a rural commune versus the performance of tourist functions methodological concept of empirical research Daniel Puciato, Barbara Woś Innovation as a form enriching offers of selected agrotourist farms in the saint cross mountains Marlena Prochorowicz, Bogusław Stankiewicz Ervicing of government target funds in Poland Arkadiusz Niedziółka, Małgorzata Bogusz Determinants of social tourism on rural areas in the Commune of Istebna Marta Pisarek, Jadwiga Lechowska The role of agriculture in development of agrotourist product in South-Eastern part of Poland Połucha Iwona, Abdalla Omer Elkhatib The importance of social communication in the design of garden space for rural tourism Economic and social aspects of rural tourism case studies Agata Balińska, Piotr Nowakowski Explo as a form of alternative tourism

6 Emilia Marks Safari as an example of the agricultural space shaping in the process of creation of the specific tourism product Anna Sieczko Mazovian local products as the potential construction of a network of branded products of rural tourism Danuta Szpilko The role of the local community in the creation of the tourist product of the region based on the exaple of Five from Biebrza Iwona Połucha, Emilia Marks Principles for the creation of garden space in agro tourist farms Lichacy Jarosław The improvement of the quality of services in rural tourism as a tool for development of social economy Krzysztof Szpara, Marek Gwóźdź Application of modern technologies in the promotion of culinary tourism, on example of rural areas in the Podkarpacie Region

7 Turystyka społeczna na wsi koncepcje teoretyczne Social tourism in the rural areas theoretical concepts

8 8 W. Idziak

9 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), 9 18 Wacław Idziak TURYSTYKA SPOŁECZNA INSPIRACJE DLA TURYSTYKI WIEJSKIEJ SOCIAL TOURISM INSPIRATION FOR RURAL TOURISM Koszalińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne ul. Westerplatte 13, Koszalin, ktsk@wp.pl Summary. A decreasing meaning of farming in modern economy is causing rural areas development opportunities to drop. One might say, that a rural areas have a negative balance of exchange with external environment. A decreasing meaning of farming also negatively influences an exchange of values within a rural areas, which reduces its social capital. One can see a tourism as a new chance for rural areas development. Unfortunately use of this chance appears only areas rich in touristic attractions and equipped in proper infrastructure. In this paper one assumed, that social tourism might be one of chances for improving a balance of village city exchange and internal exchange within rural areas. Various forms of social tourism were presented and a possibility of its adaptation and implementation into Polish rural areas, especially marginally located, was analyzed. The analysis showed, that thematic villages are as well a good example of social tourism and a good background for development of its various forms. Słowa kluczowe: teoria wymiany, turystyka społeczna, turystyka społecznie odpowiedzialna, wioska tematyczna. Key words: community based tourism, exchange theory, social tourism, socially responsible tourism, thematic villages. WSTĘP Stopniowe ograniczenie roli rolnictwa w gospodarce i życiu społecznym wsi wymaga poszukiwania nowych źródeł dochodu dla jej mieszkańców. Wśród alternatywnych możliwości zarobkowania na wsi bardzo często wymienia się turystykę (Majewski 2001). Niestety, możliwości jej rozwoju na wsi są na ogół ograniczone do regionów zasobnych w atrakcje turystyczne i odpowiednią infrastrukturę, w których są tradycje i umiejętności związane ze świadczeniem usług turystycznych. Jednak nawet tam, ze względu na sezonowość, trudno oczekiwać, by turystyka stała się głównym źródłem dochodu mieszkańców wsi (Rowiński 2011). W lepszym wykorzystaniu potencjału turystyki jako alternatywnej i uzupełniającej funkcji wsi przeszkadza też zbyt wąski zakres usług turystycznych i niedostatek produktów turystycznych wsi. Możliwości poszerzenia zakresu tych usług oraz tworzenia nowych produktów turystycznych, mniej wrażliwych na sezonowość, można upatrywać między innymi w potencjale turystyki społecznej. Jest to turystyka z dodaną wartością moralną, która ma przynosić korzyści zarówno gospodarzom, jak i gościom uczestniczącym w wymianie turystycznej (Minnaert i in. 2006). Turystyka społeczna w szerszym ujęciu uwzględnia aspekt społeczny w takich obszarach, jak tworzenie oferty, zarządzanie ofertą, podział zysków, rodzaj oferty, rodzaj klientów, zachowanie się w stosunku do miejscowej ludności i jej kultury oraz do środowiska przyrodniczego, a także wkład twórców i odbiorców usług turystycznych w rozwój społeczno-gospodarczy i w solidarność społeczną.

10 10 W. Idziak Wśród form turystyki społecznej najczęściej wyróżnia się turystykę socjalną oraz turystykę opartą na lokalnej społeczności (ang. comunnity-ased tourism CBT) i zbliżone do niej takie formy turystyki, jak ekoturystyka oparta na społeczności lokalnej (ang. community- -based ecotourism CBET), turystyka społecznościowa (ang. community tourism). Za pewną odmianę CBT można także uznać humanitarne i społecznie zaangażowane odmiany turystyki slumsowej (favelowej) 1 w postaci turystyki społecznie odpowiedzialnej i turystyki donatorów 2. Turystyka socjalna, najczęściej utożsamiana z turystyką społeczną, to według Komisji Europejskiej działalność organizowana w niektórych państwach przez stowarzyszenia, spółdzielnie i związki zawodowe, której celem jest zapewnienie możliwości podróżowania jak największej liczbie osób, a w szczególności osobom należącym do najmniej uprzywilejowanych grup społeczeństwa 3. Turystyka socjalna koncentruje się na odbiorcach usług turystycznych (osoby, które z różnych względów nie mogą korzystać z turystyki), natomiast w turystyce społecznej typu CBT bierze się pod uwagę dostarczycieli usług turystycznych i ich środowisko. W definicjach CBT podkreśla się najczęściej, że jest to turystyka zarządzana przez społeczności lokalne, które aktywnie uczestniczą w tworzeniu oferty i jej obsłudze. Turystyka ta jest także elementem strategii rozwoju wykorzystującej lokalne zasoby przyrodnicze i kulturowe. Większość zysków z prowadzenia tego typu działalności jest do dyspozycji przedstawicieli lokalnej społeczności (Braun 2008). Turystyka oparta na lokalnej społeczności rozwija się szczególnie w Azji, Afryce i Ameryce Południowej i jest tam traktowana jako przeciwwaga przemysłu turystycznego prowadzonego przez firmy zagraniczne, które zagarniają dla siebie większość zysków i powodują dalsze ubożenie miejscowej ludności (Puchnarewicz 2008). Przykładem funkcjonowania CBT jest Kirgistan, gdzie turystyka ta jest zorganizowana w formie sieci i centralnie zarządzana 4. Pojawiają się jednak głosy, że ten typ turystyki nie jest łatwy do prowadzenia i zbyt rentowny (Godwin 2009). Za odmianę CBT można uznać także humanitarne i społecznie zaangażowane odmiany turystyki slumsowej (favelowej) 5 w postaci turystyki społecznie odpowiedzialnej i turystyki donatorów 6. Turystyka społecznie odpowiedzialna, nazywana też turystyką na rzecz biednych (ang. pro-poor tourism), to światowy trend zyskujący coraz większą popularność (Ashley i Haysom 2005). Celem odpowiedzialnej turystyki jest podróżowanie w humanistycznym i ekologicznym wymiarze. Turysta odwiedzający miejsca, w których panuje bieda, 1 Por. dostęp kwiecień 2011 r. 2 Por. dostęp kwiecień 2011 r. 3 Różne koncepcje turystyki socjalnej: ewolucja podaży i popytu, Komisja Europejska, XXIII Dyrekcja Generalna, Dział Turystyki, 1993, dostęp kwiecień 2011 r. 4 Por. dostęp kwiecień 2011 r. 5 Por. pful-or-just-an-exercise-in-voyeurism.html; dostęp kwiecień 2011 r. 6 Por. dostęp kwiecień 2011 r.

11 Turystyka społeczna inspiracje dla turystyki wiejskiej 11 stara się przyczynić do rozwiązywania miejscowych problemów i pomagać w rozwoju społeczności lokalnej. Ten typ turystyki oprócz autentycznego zaangażowania w poprawę losu ludności zamieszkującej odwiedzane miejsca ma też niekiedy wymiar czysto biznesowy, służący głównie budowaniu wizerunku firmy lub będący jeszcze jednym rodzajem wydarzenia firmowego wyjazdu integracyjnego. Zapomina się przy tym, że turystyka jest zbyt często traktowana jako panaceum na problemy lokalne, bez zwracania uwagi na to, że jest ona przemysłem globalnym, kierującym się zasadami neoliberalnej gospodarki rynkowej (Hall i Brown 2008). Do turystyki społecznej można też zaliczyć różne formy turystyki w gospodarstwach rolnych, takie jak rolnictwo społeczne (ang. social farming) oferujące aktywność emerytom i młodzieży szkolnej. W gospodarstwach społecznych prowadzone są także zajęcia dla młodzieży z problemami 7. Tego typu farmy są też nazywane farmami opiekuńczymi (ang. care farm). Ich działalność polega na tym, że społeczeństwa rolnicze w całej Europie mają bogate doświadczenia w promowaniu różnych praktyk i form solidarności oraz pomocy i integracji społecznej 8. Inną formą turystyki społecznej są usługi oferowane w ramach przedsięwzięć ekonomii społecznej, np. usługi przez Park Jurajski w Bałtowie 9 czy ekomuzea 10. Kończy się już czas prostych rozwiązań w turystyce wiejskiej. Są one skuteczne na obszarach o wyraźnych atrakcjach. Tam, gdzie ich nie ma, trzeba tworzyć specjalne produkty. Źródłem pomysłów na te produkty i sposoby docierania z nimi do rynku wydają się rozwiązania z dziedziny turystyki społecznej. Chodzi tu szczególnie o CBT oraz turystykę odpowiedzialną społecznie, a także potencjał uspołeczniający gospodarstw rolnych. Miejscem projektowania, testowania i wdrażania nowych produktów turystycznych wsi zorientowanych na turystykę społeczną mogą być wioski tematyczne (Idziak 2008). Są one same z siebie przykładem turystyki społecznej i eksperymentu społecznego. W takim środowisku łatwiej adaptować i tworzyć nowe rozwiązania, a następnie upowszechniać je. Wpływ konkretnego przykładu produktu turystycznego czy zajęć proponowanych na wsi jest silniejszy i trwalszy niż tradycyjnych form szkoleń. Wymaga to jednak większego zaangażowania w ich tworzenie i zarządzanie nimi zarówno mieszkańców wsi, jak i osób oraz organizacji i instytucji spoza wsi. TEORIA WYMIANY Według zwolenników teorii wymiany, stosunki społeczne są wymianą między ich uczestnikami. Ludzie ponoszą koszty, inwestują, aby osiągnąć korzyści. Na gruncie tej teorii społeczeństwo i kultura powstają i istnieją dlatego, że przynoszą korzyści, choć nie zawsze muszą mieć postać materialną czy finansową. W wymianie między ludźmi bardzo często chodzi o dobra mniej namacalne, takie jak przynależność do grupy, kontrola, władza, sza- 7 dostęp kwiecień 2011 r. 8 Por. dostęp kwiecień 2011 r. 9 Por. dostęp kwiecień 2011 r html, dostęp kwiecień 2011 r.

12 12 W. Idziak cunek, duma, miłość, dobre samopoczucie, poważanie, czyli o zasoby wpływające na identyfikację oraz samoocenę i spajające społeczeństwo (Turner 1998). Wartość mają osoby, grupy i instytucje dysponujące poszukiwanymi dobrami materialnymi i niematerialnymi. Ich wymiana może następować w zamian za inne dobra. Jednostki mało zasobne w dobra mogą oddawać swoją uległość, dzięki czemu dysponent dóbr rozszerza zakres kontroli i władzy (Sztompka 2002). Teoria wymiany jest oczywistym uproszczeniem, jednym z możliwych modeli stosunków społecznych i w tej właśnie roli jest tutaj przywołana. WYMIANA WEWNĄTRZ WSI Hasło wieś ma tyle znaczeń, ile jest różnych wsi. Nie wchodząc w spory definicyjne dotyczące wsi i obszarów wiejskich, przyjmiemy tu, że interesuje nas przestrzeń poza granicami administracyjnymi miast, w której jeszcze do niedawna dominowała działalność rolnicza w formie gospodarstw indywidualnych bądź państwowych lub spółdzielczych. Pod koniec XX wieku w polskim rolnictwie pracowało około 25% ogółu zatrudnionych. Obecnie z pracy na roli utrzymuje się około 15% Polaków. Coraz mniej rolników pracuje na coraz większych areałach. W uprawach przeważają zboża, natomiast zmniejsza się pogłowie bydła. Zmniejszyły się hodowla i uprawy pracochłonne. Duże gospodarstwa rolne są przeważnie wyposażone w nowoczesny i wydajny sprzęt, którego naprawa wykonywana jest głównie przez serwis producenta. Najczęściej zaopatrują się one w nasiona i środki ochrony roślin z pominięciem rynków lokalnych. Podobnie odbywa się sprzedaż płodów rolnych i zwierząt. Nowoczesny rolnik nie musi się w zasadzie komunikować z wsią, lecz może żyć swoim życiem. Tylko od jego dobrej woli zależy, czy będzie się udzielał społecznie. Dotyczy to szczególnie rolników, którzy gospodarują na majątku dawnych PGR-ów. Wraz z unowocześnianiem rolnictwa zmniejsza się pula walorów nadających się do wymiany między mieszkańcami wsi. Zanikają takie formy wymiany, jak wspólne pasienie krów, pomoc w pracach polowych i żniwach, pożyczanie sobie maszyn i pomoc w ich naprawie. Dożynki bardziej przypominają dawne rytuały niż wynikające z potrzeby wspólnego świętowania z okazji zebrania plonów. Mieszkańcy wsi, wyposażeni w samochody, telewizję satelitarną i Internet, są coraz bardziej samowystarczalni. W mniejszym niż kiedyś stopniu muszą liczyć na pomoc sąsiadów. Rolnictwo było podstawą do rozmów, często na temat własnych spraw i historii. Dzisiaj zajmują je tematy wzięte z telewizji i Internetu. Trudno jednak je poruszać, bo mało jest historii wspólnych, natomiast przybywa tematów drażliwych i związanych z opcją polityczną. Jednak kiedyś wesoło było. Schodzili się wieczorami i takie piosenki śpiewali, że hej. A teraz telewizory spowodowały, że zarosły ścieżki do sąsiadów. Kiedyś każdy wieczór opowiadali różne historie. A teraz stój panie w korytarzu, bo gospodarz za telewizorem siedzi i nie ma jak wejść. Z opowieści pana Benedykta Pałuboka, osadnika ze wsi Nowogródek w woj. zachodniopomorskim. Kuchcińska (Głos Koszaliński z , s. 9). W myśl teorii wymiany, jeżeli kogoś nie potrzebujemy, to nie będziemy specjalnie zabiegali o podtrzymanie z nim dobrych stosunków. Zmniejsza się przez to wartość sąsiadów, wartość mężczyzn, wartość kobiet i wartość dzieci. Kiedy ubywa gospodarstw, a te, które działają, są coraz bardziej zmechanizowane, zaczyna brakować zajęcia dla dzieci

13 Turystyka społeczna inspiracje dla turystyki wiejskiej 13 wiejskich. W niczym specjalnie nie mogą pomóc, a trzeba je żywić i ubierać. Bywa, że przeszkadzają też w zajęciu się własnymi sprawami i zarabianiu. Wyrazem tego są tzw. sieroty unijne dzieci podrzucane na wychowanie dziadkom lub innym krewnym przez rodziców pracujących za granicą. Obraz jest oczywiście przerysowany i nie dotyczy wszystkich wsi. Niemniej zjawisko rozpadu tradycyjnych struktur społecznych wydaje się dość powszechne, zarówno na wsi, jak i, z nieco innych powodów, w mieście. WYMIANA MIASTO WIEŚ W wymianie wieś miasto polska wieś stoi przeważnie na słabszej pozycji więcej kupuje (dostaje) od miasta, niż mu sprzedaje (daje). Najważniejszą wartością wsi jest jej przestrzeń, dotyczy to zarówno terenu pod rozbudowę miast, zajmowanego przez centra handlowe i przemysł, jak i na rekreację. Wieś jest wówczas obszarem eksploracji. Na wymianie gruntów za pieniądze korzystają nieliczni jej mieszkańcy, a pozostali stają się ofiarami rozwoju. Paradoksalnie pozycję wymienną wsi wobec otoczenia zewnętrznego dodatkowo osłabia system dopłat do rolnictwa. Wraz z dopłatami rośnie bowiem uległość rolników wobec administracji państwowej i unijnej. O arogancji tej administracji, biorącej się z siły darowanego pieniądza, może świadczyć język przepisów i dokumentów, które należy znać i wypełniać. Cross compliance zasada wzajemnej zgodności, zasada współzależności oznacza powiązanie wysokości uzyskiwanych płatności bezpośrednich ze spełnianiem przez beneficjentów określonych wymogów: W przypadku nieprzestrzegania wymagań, płatności bezpośrednie są redukowane proporcjonalnie do naruszeń. Wymiar sankcji za nieprzestrzeganie wymogów podstawowych będzie uzależniony od wielu czynników 11. TURYSTYKA SPOŁECZNA W WIOSKACH TEMATYCZNYCH Wieś tematyczna to wieś, której rozwój podporządkowany jest wiodącej idei, tematowi. Dzięki temu wyróżnia się i jest jedyna w swoim rodzaju. Wieś koncentrująca się na określonym kierunku, temacie rozwoju, w porównaniu z innymi wsiami o podobnym stanie wyjściowym, rozwija się lepiej pod względem gospodarczym i społecznym. W takiej wsi wzrasta też wyraźnie poziom optymizmu. U podstaw tworzenia wsi tematycznych legły przesłanki wynikające z teorii różnych dyscyplin naukowych 12 : a) organizacja i zarządzanie: koncentracja na silnych stronach sukcesy odnoszą organizacje mające unikatową pozycję na rynku i potrafiące ją wykorzystać; b) teoria polityki: polityka może być pojmowana jako zarządzanie przyszłością, proces stopniowego urzeczywistniania wizji odnoszącej się do przyszłości; c) filozofia: obecnie działania czerpią swą siłę i sens z celu umieszczonego w przyszłości; d) psychologia społeczna: koncentracja na jasno zdefiniowanych, wspólnych zadaniach 11 dostęp kwiecień 2011 r. 12 Por. dostęp kwiecień 2011 r.

14 14 W. Idziak (system zewnętrzny), co znacznie polepsza jakość stosunków międzyludzkich (system wewnętrzny); wynika z tego, że realizacja klarownych, dobrze zdefiniowanych i przyjętych przez społeczność celów prowadzi do harmonizacji życia społecznego; e) socjologia: ważny, mocny cel stojący przed społecznością prowadzi do jej lepszego zgrania i wspólnego przekonania co do celowości działań; f) nauki ekonomiczne: produkt o silnej, rozpoznawalnej marce wzbudza większe zainteresowanie i jest atrakcyjniejszy dla klientów. Wynika z tego, że tworzenie i funkcjonowanie wioski tematycznej jest przedsięwzięciem o charakterze interdyscyplinarnym. Mamy tu do czynienia z różnorodnymi zjawiskami i zależnościami wynikającymi z działania na żywym organizmie wsi. Można postawić tezę, że wioski tematyczne są same w sobie przykładem turystyki społecznej oraz wielu odmian turystyki społecznej. Tezę te zweryfikowano na przykładzie pięciu wiosek tematycznych utworzonych wokół Koszalina przez Partnerstwo Razem w ramach programu IW EQUAL oraz wioski Karwno w województwie pomorskim i w mniejszym stopniu innych wiosek polskich i zagranicznych. Analizie poddano różne formy turystyki społecznej w tych wioskach i na tej podstawie rekomendowano rozwój turystyki społecznej na obszarach wiejskich. TURYSTYKA SOCJALNA W WIOSKACH TEMATYCZNYCH Turystyka socjalna w wioskach tematycznych polega na przyjmowaniu i obsłudze wycieczek ze szkół, przedszkoli i organizowanych zielonych szkół. W niektórych wioskach organizowane są także biwaki dla gimnazjalistów i licealistów oraz trasy wycieczkowe po kilku wioskach. Do wiosek tematycznych trafiają też grupy emerytów i kuracjusze z sanatoriów z Kołobrzegu, Mielna i Dąbek. Oferta wiosek jest odpowiednia dla turystów mniej zamożnych oraz dla organizatorów różnych form zbiorowego wypoczynku. Ważna jest także unikatowość ofert poszczególnych wiosek oraz nasycenie ich zabawami, grami i zajęciami rękodzielniczymi. Do wsi przyciąga też klimat swojskości tworzony przez jej mieszkańców. CBT I WIOSKI TEMATYCZNE Wioski tematyczne można potraktować w zasadzie jako przykład CBT, ponieważ, przynajmniej w modelowym wydaniu, są one tworzone z udziałem społeczności lokalnej. Pomysły na wioskę są wspólnie uzgadniane i najczęściej dotyczą zasobów przyrodniczych, kulturowych i społecznych danej wsi. Ze względu na niedostatki w infrastrukturze technicznej wsi główny nacisk kładziony jest na tworzenie produktów niematerialnych i ograniczanie wydatków na infrastrukturę. Dąży się przy tym do wykorzystania istniejących budynków i ratowania przed dewastacją niepotrzebnych już stodół, obór itp. obiektów. Oferta wsi i zarządzanie nimi leży w gestii przedstawicieli społeczności lokalnej, a udział doradców z zewnątrz jest niewielki. Wioski reprezentowane są przez stowarzyszenia lub firmy założone przez ich mieszkańców. Dochody z turystyki prawie w całości pozostają do dyspozycji mieszkańców wsi. Zatrudnienie w wiosce tematycznej znajdują osoby z małymi kwalifikacjami formalnymi, które nie znalazłyby zatrudnienia w zwykłych formach turystyki. Trzeba dodać, że pracują one także w charakterze animatorów.

15 Turystyka społeczna inspiracje dla turystyki wiejskiej 15 Tworzenie wiosek tematycznych skutkuje wzrostem samooceny mieszkańców, zaczynają oni także bardziej doceniać zasoby przyrodnicze i kulturowe swoich miejscowości. Można zauważyć, że poprawia się estetyka wsi, a ich mieszkańcy wzmacniają się w swojej obywatelskości 13. TURYSTYKA SPOŁECZNIE ODPOWIEDZIALNA I WIOSKI TEMATYCZNE W przypadku wiosek tematycznych można mówić o kilku formach społecznej odpowiedzialności. Występuje ona już na etapie tworzenia wioski dzięki stosowaniu partycypacyjnych metod planowania oraz metodyki badań doceniających 14. Społeczna odpowiedzialność ważna jest także w tworzeniu ofert wsi. Zwraca się uwagę na ubezpieczenie tego procesu od strony emocjonalnej i finansowej. Zaleca się tu daleko idącą ostrożność w inwestowaniu, proponując tworzenie ofert niskonakładowych. Formą turystyki społecznie odpowiedzialnej jest udział wolontariuszy w tworzeniu ofert wiosek tematycznych 15. Podjęto także próby zainteresowania przedstawicieli biznesu współpracą z wioskami tematycznymi. Zorganizowano np. trzykrotnie sesje wyjazdowe Studium MBA Uniwersytetu Szczecińskiego w wioskach tematycznych. Podczas tych sesji część zajęć prowadzili mieszkańcy wsi. Współdziałanie z biznesem i tworzenie dla niego ofert to ciągle wyzwanie dla wiosek tematycznych, ale także dla przedstawicieli biznesu. Dobre przykłady można czerpać z doświadczeń organizatorów turystyki społecznie odpowiedzialnej w tzw. Krajach Trzeciego Świata, ale także z Korei Południowej, gdzie działa system ich wsparcia w formie partnerstwa firm i wsi (Idziak 2008). Wielką szansą i wyzwaniem dla wiosek tematycznych jest organizacja różnego typu szkoleń dla przedstawicieli biznesu, np. z zakresu różnych umiejętności. Na tego typu szkoleniach można wykorzystać właściwą dla tradycyjnej wsi wielozawodowość rolnik był zmuszony do tego, żeby znać się na wielu sprawach. TURYSTYKA USPOŁECZNIAJĄCA (SOCJALIZUJĄCA) I WIOSKI TEMATYCZNE Tworzenie wiosek tematycznych wzmacnia kapitał społeczny wsi (Bielski 2011). W każdej z opisywanych tu wiosek powstały stowarzyszenia, mieszkańcy częściej niż przed rozpoczęciem projektu kontaktują się ze sobą i współpracują, mają też więcej okazji do wspólnego spędzania czasu i świętowania. Więcej jest też kontaktów i współpracy między mieszkańcami poszczególnych wiosek tematycznych. Poszerzyła się także skala współpracy mieszkańców z osobami i organizacjami spoza wsi. Zapraszani są oni np. do uczestnictwa w szkoleniach i innych imprezach organizowanych poza wsiami. 13 Por. reportaż radiowy Pan Kazik, dostęp r. 14 W badaniach doceniających ważne jest wychodzenie poza oczywiste zasoby i szukanie okazji do chwalenia. Wykorzystuje się w nich techniki otwierające serca, oparte na grach, zabawach i współpracy. Nie zawsze są stosowane z intencją, że są to jakieś badania. Można je utożsamiać z pozytywnym, odkrywczym podejściem do posiadanych zasobów, koncentrowaniem się na tym, co dobre. 15 Por. reportaż radiowy Młodzi z miasta budzą wieś, ,Mlodzi-z-miasta-budza-wies, dostęp r.

16 16 W. Idziak W takich wioskach jak Sierakowo Sławieńskie i Karwno kilka razy przeprowadzono kilkudniowe zajęcia dla tzw. trudnej młodzieży. Efekty są zadowalające i wskazują na możliwość ich kontynuacji. Ilustracją przemian, które dokonują się w młodzieży dzięki zajęciom w wioskach tematycznych, jest wypowiedź jednego z uczestników zajęć: taki jestem nakręcony, taki jestem nakręcony! A nic nie brałem!? Szczególną misją wsi Karwno (wioska fantazji) jest zachęcenie ludzi do zabawy i rozwijania wyobraźni. Przygotowywana jest tu we współpracy z Gminnym Ośrodkiem Pomocy Społecznej oraz Urzędem Gminy oferta zajęć dla rodzin z problemami alkoholowymi i tych, które mają trudności z komunikowaniem się. WNIOSKI Wioski tematyczne to przykład turystyki społecznej, które mogą oferować wiele innych odmian tej turystyki. Turystyka społeczna otwiera nowe horyzonty i wzmacnia gospodarkę oraz kapitał społeczny wsi. Jest szansą dla wsi. Wieś nie skorzysta z turystów, jeżeli nie będzie miała oferty. Gdy taką ofertę przygotuje ktoś z zewnątrz, to mieszkańcy wsi otrzymają tylko część zysków. Inwestorzy kierują się najczęściej do tych miejsc, które mają walory. W miejscach mniej zasobnych, daleko od drogi i słabo wyposażonych w infrastrukturę trudno będzie o inwestora. Wioski tematyczne oferujące produkty należące do turystyki społecznej poprawiają swój potencjał wymiany z miastami i komunikację między swoimi mieszkańcami. Wprowadzają duże zmiany w życiu społecznym wsi i mogą być powodem wielu konfliktów. Dotyczą one najczęściej sposobu dzielenia dochodów z działalności zarobkowej oraz zmian w układach ról społecznych. Osoby, które do tej pory miały dominujące pozycje we wsi i nie przyłączyły się do tworzenia wioski, mogą stać się jej przeciwnikami, ponieważ zagraża to ich pozycji społecznej. Potencjał rozwojowy turystyki społecznej na wsi jest daleki od wyczerpania. Warto również skorzystać z wzorów wypracowanych w innych częściach świata, zwłaszcza z doświadczenia Kirgistanu związanych z wdrażaniem CBT. PIŚMIENNICTWO Ashley C., Haysom G From philanthropy to a different way of doing business, Presented in Pretoria, October Submitted as a paper, January 2005, Publications%20by%20partnership/propoor_business _ATLASpaper.pdf, dostęp kwiecień 2011 r. Bielski P Karwno w stronę wsi uczącej się, Zrównoważony Rozwój Zastosowania nr 2, 2011, Braun J Community-based tourism in Northern Honduras: Opportunities and Barriers, Department of Environment and Geography University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba 2008, dostęp kwiecień 2011 r. Brazzil, Since 1989 Trying to Understand Brazil, may-2011/10480-rios-favela-tours-helpful-or-just-an-exercise-in-voyeurism.html, dostęp kwiecień 2011 r. Care Farming UK, dostęp kwiecień 2011 r.

17 Turystyka społeczna inspiracje dla turystyki wiejskiej 17 Cross compilance, dostęp kwiecień 2011 r. Donor Tourism: a new form of slum tourism?, dostęp kwiecień 2011 r. Favela tour, dostęp kwiecień 2011 r. Goodwin H. Community-based tourism: a success?, /3/1/ html, dostęp kwiecień 2011 r. Gostevye doma, suveniry meropriâtiâ, Èlektronnoe bronirovanie uslug, dostęp kwiecień 2011 r. Hall D., Brown F The tourism industry s welfare responsibilities: An adequate response? Tourism Recreation Research Vol. 33 (2), 2008: , dostęp kwiecień 2011 r. Idziak W Wymyślić wieś od nowa. Wioski tematyczne. Koszalin, Wyd. Alta Press. Majewski J Turystyka i ożywienie gospodarcze wsi, w: Turystyka wiejska i rozwój lokalny. Red. J. Majewski, B. Lane. Poznań, Fundacja Fundusz Współpracy, Minnaert L., Maitland R., Miller G Social tourism and its ethical foundations. Tourism Culture & Communication 7 (1), Minnaert L., Maitland R., Miller G Social tourism and its ethical foundations. Tourism, Culture & Communication, 7 (12), 7 17, Printed in the USA. All rights reserved. Cognizant Comm. Corp., dostęp kwiecień 2011 r. Młodzi z miasta budzą wieś, dostęp kwiecień 2011 r. Pan Kazik, dostęp kwiecień 2011 r. Puchnarewicz E Wpływ turystyki na społeczności lokalne. Doświadczenia krajów rozwijających się, w: Turystyka i rekreacja. Warszawa, Wyższa Szkoła Turystyki i Języków Obcych w Warszawie, 1 (1), 7 21, doc, dostęp maj 2010 r. Rowiński J Uwarunkowania i szanse rozwoju regionów wiejskich wymiar krajowy i regionalny, s. 10, dostęp kwiecień 2011 r. Różne koncepcje turystyki socjalnej: ewolucja podaży i popytu Komisja Europejska, XXIII Dyrekcja Generalna, Dział Turystyki. Social Services in Multifunctional Farms, dostęp kwiecień 2011 r. Studie Themendoerfer Brunnmayr, Brunnmayr.doc, dostęp kwiecień 2011 r. Turner J Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie. Poznań, Wyd. Zysk i S-ka, 30. Witaj w Bałtowie największym kompleksie turystycznym w Polsce, dostęp kwiecień 2011 r. Wrzosowa kraina, 21.html, dostęp kwiecień 2011 r.

18 18 W. Idziak

19 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Andrzej Stasiak WIEŚ JAKO OBSZAR TURYSTYKI SPOŁECZNEJ COUNTRYSIDE AS AN AREA OF SOCIAL TOURISM Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Łodzi ul. Senatorska 11, Łódź, andrzej.stasiak@wsth.edu.pl Summary. The countryside is a specific area generating and receiving tourist movement. The tourist activity of rural population in Poland is significantly lower than in case of urban citizens. The main barrier is related to the economic factors as well as summer farming activities and organizational, informational, social and infrastructural restraints. As the large percentage of rural population has no possibility to fulfil their tourist-recreational needs, they should be covered by a special support programme in terms of social tourism (as well as quasi-social and socially committed tourism). On the other hand, creating social travel agencies in areas endangered by marginalisation can become a beginning of important social-economic changes, stimulate entrepreneurship, create new jobs, help prevent pathology and social exclusion, integrate local community, build the socalled social capital and increase the general life quality of the inhabitants. That is why the support for both inbound and outbound tourism should be the way of helping the socially excluded rural inhabitants. Słowa kluczowe: obszary wiejskie, turystyka społeczna. Key words: countryside, social tourism. WSTĘP Koniec pierwszej dekady XXI w. przyniósł ogólnoeuropejską debatę na temat pojęcia turystyka społeczna. Przyczyną był marketingowy i ekonomiczny sukces hiszpańskiego programu Europe Senior Tourism (por. np. Górska 2010, Mokras-Grabowska 2010), a także realizacja unijnego programu Calypso (Śledzińska 2010). Zainteresowanie Unii Europejskiej wspieraniem turystyki swoich obywateli wynika z jednej strony z niekorzystnych zjawisk społeczno-gospodarczych (zmiana struktury rodziny, starzenie się ludności, problem bezrobocia, ograniczenia finansowe, marginalizacja niektórych grup społecznych itd.), z drugiej zaś z coraz powszechniejszego przekonania, że wszyscy ludzie mają prawo do wypoczynku i czasu wolnego. Prawo to zapisane jest już w wielu konstytucjach narodowych. W tym kontekście turystyka jawi się jako szczególnie pożądane dobro (merit good), które powinno być dostępne wszystkim członkom społeczności na zasadzie równości i powszechności. Wyrównywanie szans udziału w turystyce grup z różnych powodów upośledzonych staje się więc kolejną powinnością władz publicznych (oprócz tradycyjnego już zapewnienia dostępu do oświaty, kultury, sportu, ochrony zdrowia). Co do ogólnej zasady, że państwo powinno w jakiejś formie dofinansowywać wypoczynek osób w trudnej sytuacji życiowej (ekonomicznej, zdrowotnej, losowej itp.), panuje powszechna zgoda. Jednak już próba określenia, jakie grupy społeczne należy wspierać, prowadzi do wielu rozbieżności. W Polsce przyjmuje się, że beneficjentami turystyki społecznej powinny być czte-

20 20 A. Stasiak ry podstawowe segmenty: dzieci i młodzież, osoby niepełnosprawne, rodziny w specjalnej sytuacji, seniorzy (Analiza rozwoju 2007, Działania na rzecz 2010). Niekiedy wspomina się jeszcze o piątej grupie: Polonii z krajów byłego ZSRR. Umożliwienie odwiedzin kraju ojców powinno być moralną powinnością państwa polskiego (por. Stasiak 2010). Dofinansowywanie wypoczynku upośledzonych grup społecznych nie jest tylko formą pomocy socjalnej. W końcowym efekcie opłaca się bowiem wszystkim: donatorom i sponsorom (kreowanie wizerunku, budowa kapitału politycznego), branży turystycznej (wzrost dochodów) i co oczywiste, ostatecznym beneficjentom możliwość podróżowania (Włodarczyk 2010). Ostatnio podkreśla się przede wszystkim korzyści ekonomiczne płynące z rozwoju turystyki społecznej (por. np. Górska 2010, Mokras-Grabowska 2010), nie można jednak zapominać, że ma ona przynosić głównie efekty ważne z punktu widzenia całego społeczeństwa, m.in. powodować jego wewnętrzną integrację, wzrost solidarności, poczucie wspólnoty, przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu, ograniczać patologię, poszerzać horyzonty podróżujących, umożliwiać zdobywanie nowych doświadczeń, budować kapitał społeczny (por. Stasiak 2010). Aktualny stan wiedzy na temat turystyki społecznej w Polsce jest więcej niż skromny. Mimo długich tradycji wspierania wypoczynku różnych grup społecznych, praktycznie brakuje bieżących badań dotyczących zarówno skali zjawiska, jak i rzeczywistych efektów wsparcia 1. Próby automatycznego przenoszenia wyników badań z czasów PRL-u i innych krajów (z Hiszpanii, Portugalii) są z oczywistych względów niewłaściwe. Istnieje więc pilna potrzeba rozpoznania oblicza współczesnej turystyki społecznej de facto starego zjawiska, ale w zupełnie nowych realiach społeczno-gospodarczych. Początek XXI w. to również okres może mniej spektakularnego, ale systematycznego rozwoju (a właściwie odnowy) ekonomii społecznej w Polsce. Jest ona często określana jako narzędzie mobilizacji ekonomicznej i społecznej zaniedbanych społeczności lokalnych/ obszarów oraz metoda zwiększania uczestnictwa ich członków/mieszkańców w wymianie gospodarczej i życiu publicznym (Kapitał społeczny 2007). Podstawą ekonomii społecznej jest przedsiębiorstwo społeczne, definiowane jako instytucja prowadząca działalność gospodarczą, która wyznacza sobie cele ściśle społeczne i która inwestuje wypracowane nadwyżki zależnie od wyznaczonych sobie celów w działalność lub we wspólnotę, zamiast kierować się potrzebą osiągania maksymalnego zysku na rzecz właścicieli (udziałowców) (Branco 2007, cytat za Reichel 2010). Do najważniejszych cech przedsiębiorstwa społecznego zalicza się m.in. prymat misji nad zyskiem, orientację na cele społeczne, oddolny, obywatelski charakter, zanurzenie się w lokalnych społecznościach (Reichel 2010). Współcześnie jednak coraz bardziej zaciera się granica między firmą czysto komercyjną (nastawioną na zysk) a typową instytucją non profit. Pomiędzy tymi skrajnościami znajduje się wiele podmiotów pośrednich (hybrydowych), które funkcjonując w realiach gospo- 1 Oprócz kilku rozproszonych artykułów (m.in. Kosmaczewska 2010, Górska 2010) i dwóch raportów (Analiza rozwoju 2007, Działania na rzecz 2010) pierwszą w miarę kompleksową analizą zjawiska w ujęciu regionalnym jest publikacja Turystyka społeczna w regionie łódzkim (pod red. A. Stasiaka).

21 Wieś jako obszar turystyki społecznej 21 darczych, realizują też ważne społecznie cele (firmy z misją społeczną, przedsiębiorstwa społecznie zaangażowane, spółdzielnie socjalne 2 itp.). Głównym celem przedsiębiorstwa społecznego jest działalność na rzecz lokalnej społeczności, zwłaszcza w obszarze walki z długotrwałym bezrobociem (tworzenie miejsc pracy w ramach zatrudnienia socjalnego), różnymi patologiami i wykluczeniem społecznym (pokonywanie apatii, wskazywanie nowych perspektyw, przerywanie izolacji społecznej). W ramach ekonomii społecznej coraz częściej podejmowane są też różnorodne działania na rzecz bardzo szeroko rozumianej poprawy jakości życia mieszkańców (ekologia, etyka gospodarcza, społeczeństwo obywatelskie). Cele te doskonale może realizować również przedsiębiorstwo społeczne z branży turystycznej. W artykule podjęto próbę analizy występowania na obszarach wiejskich turystyki społecznej w jej dwóch przejawach: dofinansowywania wyjazdów wypoczynkowych mieszkańców wsi oraz powstawania turystycznych przedsiębiorstw społecznych jako swoistych lokomotyw lokalnej gospodarki. WIEŚ JAKO OBSZAR GENERUJĄCY RUCH TURYSTYCZNY Oczywiste jest, że najważniejszym obszarem generującym ruch turystyczny są wielkie miasta. Panujące w nich niekorzystne warunki życia (zanieczyszczenie środowiska, tłok, hałas itd.) sprawiają, że mieszkańcy aglomeracji chętnie wyjeżdżają wypoczywać poza miasto, na tereny wiejskie. Cele, motywy i kierunki tych wyjazdów są dość dobrze opisane w literaturze naukowej. Czy istnieje jednak zjawisko odwrotne, czyli czy obszary wiejskie generują ruch turystyczny? Jeśli tak, to jaka jest skala tego zjawiska? Ludzie mieszkający na wsi, choć przez większą część roku przebywają w sprzyjających warunkach otoczenia, z pewnością odczuwają podobne potrzeby: zmiany miejsca pobytu, oderwania się od zawodowych obowiązków i monotonii codzienności. Czy jednak te potrzeby są zaspokajane przez podejmowanie podróży turystycznych? Czy też, z różnych powodów, nie dochodzi do takich wyjazdów? Odpowiedź na te pytania nie jest prosta, zwłaszcza że problematyka aktywności turystycznej mieszkańców wsi pozostaje na marginesie głównych zainteresowań badaczy i bardzo rzadko jest przedmiotem szczegółowych studiów. Niekiedy tylko pojawia się przy okazji ogólnych badań warunków bytowych i czasu wolnego społeczeństwa (np. GUS-u). W ostatnim czasie zagadnieniem tym w odniesieniu do wsi Wielkopolski bliżej zajmowała się J. Górka (2007, 2008, 2010). W skali kraju jedynym opracowaniem na temat podróży mieszkańców wsi są raporty Instytutu Turystyki (Łaciak 2004). Wobec niezwykle istotnych, jakościowych zmian zachodzących aktualnie na obszarach wiejskich (odchodzenie od tradycyjnego, rolniczego charakteru wsi), zarzucenie tego obszaru badań wydaje się niezrozumiałe. Prawdopodobnie dość ograniczoną skalę zjawiska mo- 2 Spółdzielnia socjalna jest specyficzną formą przedsiębiorstwa społecznego. Tworzą ją w większości osoby zagrożone marginalizacją ze względu na bezrobocie, niepełnosprawność czy chorobę psychiczną, które mają trudności w znalezieniu pracy. Praca w spółdzielniach socjalnych daje im szansę aktywizacji społecznej i zawodowej, integracji, podniesienia swoich kwalifikacji ( dostęp r.).

22 22 A. Stasiak gą bowiem rekompensować rozpoczynające się przemiany w modelu wypoczynku wiejskich społeczności. Jest to jednak tylko hipoteza. Z konieczności skazani jesteśmy na dość szczątkowe, często już trochę przestarzałe, wyniki badań, które nie zawsze w pełni odzwierciedlają aktualną rzeczywistość polskiej wsi. Ze wszystkich dostępnych opracowań jednoznacznie wynika, że aktywność turystyczna mieszkańców wsi jest zdecydowanie mniejsza niż mieszkańców miast. Dotyczy to społeczności wiejskiej en bloc i jej poszczególnych segmentów. Przykładowo, Instytut Turystyki szacuje, że do najrzadziej wyjeżdżających grup społeczno-zawodowych w Polsce należą: rolnicy, renciści, bezrobotni i emeryci. Przy średnim poziomie 3 47,2% uczestnictwo w wyjazdach w żadnej z tych grup nie przekracza 34% (Analiza rozwoju 2007). Młodzież w wieku zamieszkała w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców ponad 3,5-krotnie częściej uczestniczyła w wyjazdach zagranicznych niż młodzież wiejska. Młodzież z rodzin o dobrej sytuacji materialnej ponad czterokrotnie częściej uczestniczyła w wyjazdach krajowych niż młodzież z rodzin ubogich (Działania na rzecz 2010). Wpływ na taki stan rzeczy ma wiele czynników. Na pierwszym miejscu wymienia się względy ekonomiczne. Tereny wiejskie są z reguły słabiej rozwinięte gospodarczo, cechują się gorszą sytuacją materialną i niższym standardem życia mieszkańców. W roku 2008 dochód rozporządzalny na osobę w rodzinie wiejskiej był o około 30% niższy od dochodu na osobę w rodzinie miejskiej (średni miesięczny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwach zamieszkujących wieś wyniósł 836 zł, a w miastach 1176 zł). Różnica wynika nie tylko z wysokości dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwa, ale również z większej liczby osób wchodzących w skład gospodarstw zamieszkujących wieś (Działania na rzecz ). Finanse są więc (podobnie jak w całym polskim społeczeństwie) główną przeszkodą uniemożliwiająca mieszkańcom wsi podejmowanie podróży. Do tego dochodzi jeszcze specyficzny charakter wykonywanej pracy zawodowej. Ludność wiejska w Polsce nadal jest w zdecydowanej większości związana (bezpośrednio lub pośrednio) z rolnictwem. Kulminacja prac polowych w sezonie wakacyjnym praktycznie wyklucza udział w turystyce letniej. Aktywność turystyczną mieszkańców wsi ograniczają też inne bariery: a) organizacyjne (upadek organizacji społecznych turystycznych, brak fachowej kadry turystycznej, utrudniony dostęp do touroperatorów); b) informacyjne (brak wiedzy o dostępnej ofercie); c) społeczne (nieaktywny styl życia, brak tradycji wyjazdów, preferowany model biernego wypoczynku); d) techniczno-infrastrukturalne (zły stan bazy turystycznej w regionie, brak odpowiedniego sprzętu) por. np. Górka i Chmurska (2004), Górka (2010). W tej sytuacji należałoby uznać mieszkańców wsi, a już na pewno rolników, za dyskryminowaną grupę społeczno-zawodową, której prawo do wypoczynku i podróżowania jest poważnie zagrożone (ograniczone). Byłby to więc kolejny segment docelowy turystyki społecznej. 3 Według GUS-u uczestnictwo Polaków w wieku 15 lat i więcej w wyjazdach turystycznych w latach wahało się w przedziale 47 49%. Nie podano jednak procentowego udziału w ujęciu miasto wieś (Mały rocznik statystyczny Polski 2010, w wersji elektronicznej, rde/xbcr/gus/publ_oz_mały_rocznik_statystyczny_2010.pdf, dostep r.).

23 Wieś jako obszar turystyki społecznej 23 Trzeba pamiętać, że wiejskie obszary w Polsce są bardzo zróżnicowane regionalnie: inna jest wieś-sypialnia w strefie podmiejskiej dużych aglomeracji, inna wieś popegeerowska na północy czy zachodzie kraju, inna wielkopolska, podkarpacka czy podlaska. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można założyć, że aktywność turystyczna mieszkańców w niektórych wsiach będzie wyższa od średniej krajowej, w większości jednak zdecydowanie poniżej średniego poziomu. Wydaje się jednak, że głównym kryterium wsparcia zaspokajania potrzeb turystyczno- -wypoczynkowych powinno być nie miejsce zamieszkania, ale występowanie barier (ekonomicznych, społecznych czy zdrowotnych) ograniczających możliwość podróżowania. Inna rzecz, że szanse wyjazdu osoby starszej, niepełnosprawnej czy dziecka z rodziny w specjalnej sytuacji (np. niepełnej lub zagrożonej patologią) drastycznie spadają już przez fakt zamieszkania na terenach wiejskich. Często oznacza to chociażby dodatkową trudność w dotarciu do organizacji, która mogłaby udzielić wsparcia finansowego. Istotne jest zatem wykorzystanie wszystkich sposobów zwiększenia aktywności turystycznej wykluczonych społecznie (lub zagrożonych wykluczeniem) mieszkańców wsi, których sytuacja życiowa całkowicie lub częściowo uniemożliwia skorzystanie z prawa do turystyki. Do środków tych należy zaliczyć rozwój turystyki społecznej, społecznie zaangażowanej, a nawet quasi-społecznej (rys. 1). Pierwszoplanowe cele ekonomiczne społeczne nie Turystyka zaangażowana społecznie Dofinansowanie tak Turystyka komercyjna Turystyka społeczna Turystyka quasi-społeczna Rys. 1. Rodzaje turystyki ze względu na dwa kluczowe parametry: dofinansowanie i cele Źródło: Stasiak (2010). Wobec braku możliwości udziału znacznej części (2/3, 3/4?) mieszkańców wsi w jakiejkolwiek formie czysto komercyjnej turystyki (w której uczestnicy opłacają 100% kosztów imprezy) niezbędne jest dofinansowywanie wyjazdów turystycznych szczególnie dyskryminowanych grup społecznych (turystyka społeczna). Brak skutecznego krajowego systemu zapewniającego wszystkim obywatelom prawo do podróżowania oraz praktycznie nieuwzględnienie turystyki w polityce społecznej państwa sprawiają, że w praktyce zadanie wyrównywania szans w dostępie do wypoczynku spada na władze lokalne. Przeprowadzone w województwie łódzkim badania (Rzeńca 2010) pokazują, że samorządy nie przejawiają pod tym względem większej inicjatywy. Rodzi się pytanie: czy wynika to z niedoceniania znaczenia turystyki w życiu mieszkańców, konieczności zaspokajania w pierwszej kolejności innych, zdecydowanie pilniejszych, potrzeb obywateli, czy z nieznajomości będących do dyspozycji narzędzi?

24 24 A. Stasiak Co prawda, obecnie nie ma instrumentów legislacyjnych jednoznacznie regulujących założenia polityki lokalnej w tym zakresie, jednak wsparcie turystyki społecznej możliwe jest przez przekazywanie dotacji celowych z budżetu własnego gminy, m.in. w ramach działów: ochrona zdrowia (851), pomoc społeczna (852), turystyka (630), kultura fizyczna i sport (926), pozostałe działania w zakresie polityki społecznej (853) czy edukacyjna opieka wychowawcza (854). W praktyce największe znaczenie ma realizacja programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz zwalczania narkomanii. Środki na ich realizację pochodzą bezpośrednio z wpływów do budżetu gminy z opłat za wydanie zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych (tzw. kapslowe). Co ciekawe, marginalny udział w organizacji dotowanych wyjazdów turystycznych miały w województwie łódzkim środki unijne. W badanych 18 gminach (w tym 10 wiejskich) zorganizowano w latach tylko jedną (!) imprezę (Rzeńca 2010). Turystykę społecznie zaangażowaną (społecznie odpowiedzialną) stanowią wszystkie podróże pozbawione wprawdzie formalnego dofinansowania, ale z założenia przygotowywane w celu osiągnięcia głównie efektów społecznych, a nie ekonomicznych. Należą do nich wyjazdy organizowane po kosztach lub z minimalną marżą. Ich organizatorzy 4, mając na uwadze ważny cel społeczny, rezygnują z całości lub części swojego zysku, aby udostępnić podróż grupom słabszym ekonomicznie (Stasiak 2010). Innym sposobem obniżania kosztów może być społeczna praca opiekuna, pilota, przewodnika. Turystykę społecznie zaangażowaną organizują przede wszystkim placówki edukacyjne, organizacje społeczne i kościół. Jest nią również np. działalność biura podróży, które poprzez specjalną, preferencyjną ofertę ułatwia wyjazdy turystyczne wiejskim dzieciom lub osobom niepełnosprawnym. Turystyka quasi-społeczna obejmuje podróże, które są co prawda dofinansowane (często nawet w 100%), ale chodzi w nich nie tyle o wyrównywanie szans uczestnictwa w turystyce pracowników o najniższych dochodach, ile o nowoczesne narzędzie zarządzania zasobami ludzkimi w firmie. Budowaniu lojalności i zadowolenia z pracy w zakładzie o licznych przywilejach socjalnych służy turystyka motywacyjna. Takiego charakteru nabierają też wypłaty z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych w ramach tzw. wczasów pod gruszą (Stasiak 2010). Ponieważ coraz częściej nie wymaga się nawet udokumentowania poniesionych wydatków turystycznych, środki te pracownik może wydać na dowolny cel. Wobec rosnącego odsetka mieszkańców wsi zatrudnionych w zawodach pozarolniczych (np. w administracji publicznej, edukacji, przemyśle) takie subwencje mogą jednak sprzyjać wzrostowi aktywności turystycznej całych rodzin. Ich niekwestionowaną zaletą jest wyraźna sugestia, na co można przeznaczyć te dodatkowe środki. WIEŚ JAKO OBSZAR RECEPCJI TURYSTYKI SPOŁECZNEJ Określenie obszar recepcji turystyki społecznej można rozumieć dwojako: jako obszar przyjmujący turystów, których wypoczynek został przez kogoś dofinansowany, lub jako obszar, na którym funkcjonują niekomercyjne przedsiębiorstwa turystyczne, zajmujące się obsługą przyjezdnych. W pierwszym przypadku wpływ turystyki społecznej na otoczenie wydaje się dość ograniczony. Wynika to z kilku powodów. Najważniejszym jest duże rozproszenie kierunków wyjaz- 4 Mogą to być zarówno organizacje non profit, jak i komercyjne podmioty gospodarcze.

25 Wieś jako obszar turystyki społecznej 25 dów turystyki społecznej w Polsce. Analiza celów takich podróży przygotowywanych przez organizacje społeczne w województwie łódzkim pokazała, że dominują obszary pozamiejskie, przede wszystkim góry i wybrzeże Bałtyku, mniejsze znaczenie mają pojezierza i region macierzysty (por. Turystyka społeczna w regionie łódzkim 2010). Brak wyraźnej koncentracji przestrzennej z jednej strony rozprasza efekty ekonomiczne, a z drugiej znacznie utrudnia badanie tego zjawiska. Trzeba podkreślić, że z recepcji dofinansowywanych wyjazdów praktycznie wyłączone są gospodarstwa agroturystyczne. Podstawową barierą jest ograniczona liczba miejsc noclegowych w tego typu obiektach. Turystyka społeczna to dotychczas z reguły turystyka zorganizowana, grupowa. Sytuację mogłoby zmienić zapowiadane już kilkukrotnie wprowadzenie bonów wakacyjnych, które zapewniłyby większą swobodę w wyborze miejsca wypoczynku poszczególnym rodzinom. Po włączeniu gospodarstw agroturystycznych do tego systemu zyskałyby one bez wątpienia potężny impuls (również ekonomiczny) do dalszego rozwoju. Organizatorzy turystyki społecznej (zarówno firmy komercyjne, jak i organizacje społeczne) najczęściej jednak wybierają zbiorową bazę noclegową: hotele, ośrodki wypoczynkowe, domy wycieczkowe, schroniska. Obiekty te z zasady są w pewien sposób hermetyczne, wyizolowane z otoczenia zapewniają swoim gościom wszelkie niezbędne usługi na miejscu, ograniczając w efekcie ich kontakty ze światem zewnętrznym. Oczywiście, rozwój turystyki społecznej może przyczynić się do poprawy ekonomiki pojedynczej firmy (wzrost dochodów, wydłużenie sezonu, stabilizacja zatrudnienia) czy grupy firm (dostawcy hotelu), ale dla lokalnej gospodarki ma już mniejsze znaczenie, chyba że takich obiektów noclegowych na danym obszarze byłoby więcej. Żaden polski region nie podjął jednak podobnej hiszpańskiej, skoordynowanej akcji dotowania przyjazdów np. poza sezonem. Trudno oczekiwać, by osoby wymagające dofinansowania wyjazdu wydawały podczas wypoczynku duże środki finansowe na zakup dodatkowych usług i produktów (rozrywka, gastronomia, pamiątki itp.). Z pewnością suma wydatków będzie znacznie niższa niż w przypadku seniorów odpoczywających w Hiszpanii 5, ale czy będzie odbiegać też od średnich wydatków turystów w Polsce 6? W tym kontekście rodzi się wiele pytań (i zarazem problemów badawczych): Czy w polskich warunkach klimatycznych wypoczynek poza sezonem może być atrakcyjnym produktem turystycznym? 5 Całkowita średnia kwota wydatków poczynionych przez jednego turystę podczas pobytu w Hiszpanii w ramach programu Europe Senior Tourism wyniosła średnio 280,51 euro brutto (Mokras- -Grabowska 2010). 6 Może jednak za wszelką cenę, kosztem dodatkowych wyrzeczeń, osoby te starałyby się naśladować zachowania konsumpcyjne zwykłych turystów? Trzeba też pamiętać, że w przypadku podróży osób niepełnosprawnych, z uwagi na często konieczne towarzystwo opiekuna, wydatki ulegają podwojeniu. Efekty ekonomiczne są więc wyższe, niż wynikałoby to z prostej kalkulacji. Wobec braku badań nad strukturą wydatków tego typu turystów skazani jesteśmy jedynie na przypuszczenia.

26 26 A. Stasiak Czy turystyka społeczna może rozwijać się poza głównymi obszarami turystycznymi (nawet przy czynnym zaangażowaniu i wsparciu władz lokalnych oraz branży turystycznej)? Czy napływ na dany obszar reprezentantów wykluczonych grup społecznych (być może gorzej ubranych, specyficznie się zachowujących) nie spowoduje erozji wizerunku obszaru (jako miejsca wypoczynku biedniejszych turystów)? Wobec przewidywanych niewielkich efektów ekonomicznych wynikających z przyjazdu i pobytu dofinansowywanych turystów podstawowym narzędziem aktywizacji lokalnej gospodarki może być przedsiębiorstwo społeczne. Pojęcie turystyka społeczna można bowiem rozumieć szerzej jako turystykę służącą społeczeństwu. Z tego punktu widzenia turystyka może okazać się właśnie tą gałęzią gospodarki, która przyczyni się do osiągnięcia celów ważnych dla całej miejscowej społeczności (poprawy sytuacji ekonomicznej mieszkańców, ograniczenia bezrobocia, podnoszenia jakości życia, integracji wspólnoty). Początkiem procesu i swoistym kołem zamachowym przemian społeczno-gospodarczych jest w tym przypadku powstanie przedsiębiorstwa społecznego. Jak już wspomniano, jest to specyficzny rodzaj firmy, która działając w realiach rynkowych, nastawiona jest jednak przede wszystkim na realizację założonej misji. Uzyskane dochody przeznaczane są albo na dalszy rozwój firmy, by w przyszłości multiplikować efekty jej funkcjonowania, albo na bieżącą realizację ważnych społecznie przedsięwzięć. Działalność przedsiębiorstwa społecznego ma m.in. przeciwdziałać marginalizacji wykluczonych grup społecznych, przełamywać bariery ograniczające możliwości rozwoju, stwarzać szanse na lepsze życie. Niezwykle ważnym celem jest też propagowanie dobrych wzorców i kształtowanie pożądanych postaw. Mają one stać się fundamentem tzw. kapitału społecznego, który wyraża się m.in. poczuciem osobistej odpowiedzialności za dobro wspólne, obywatelskim zaangażowaniem mieszkańców, wzajemnym zaufaniem oraz respektowaniem zwyczajów sprzyjających porządkowi. Przedsiębiorstwa społeczne funkcjonują w bardzo różnych dziedzinach gospodarki, w tym również w sektorze usług turystycznych. O tym, że takie przedsięwzięcie może być skutecznym środkiem rozwoju lokalnego, przekonuje przykład Bałtowa (woj. świętokrzyskie). Upadek największego pracodawcy w regionie, Huty Ostrowiec, w okresie transformacji ustrojowej stał się przyczyną ponad 35-procentowego bezrobocia na okolicznych obszarach wiejskich. W roku 2001 najaktywniejsi mieszkańcy gminy Bałtów powołali Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Gminy Bałtów Bałt, które miało walczyć z bezrobociem, zacofaniem infrastrukturalnym, powszechnym marazmem i brakiem perspektyw na życie. Pomysłem na skok cywilizacyjny było wykorzystanie naturalnych zasobów do rozwoju turystyki. Na początku uruchomiono spływ rzeką Kamienną i przystąpiono do budowy pierwszego w Polsce parku dinozaurów, z czasem pojawiły się kolejne projekty: ośrodek jazdy konnej, stok narciarski, zwierzyniec, ścieżka edukacyjna Żydowski Jar, polska stolica questingu 7. 7 Questing wymyślony przez Amerykanów sposób prezentacji, udostępniania i interpretacji dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego obszaru. Polega na tworzeniu nieoznakowanych szlaków (questów), którymi wędrują turyści, wykorzystując informacje zawarte w wierszowanych wskazówkach. Zwieńczeniem wędrówki jest odnalezienie skarbu (np. skrzyni z pieczątką, która potwierdza przebycie całej trasy). Zabawa przypomina trochę harcerskie gry terenowe różnica polega jednak na ścisłym związku z dziedzictwem danego miejsca (zob. dostęp r.).

27 Wieś jako obszar turystyki społecznej 27 Utworzenie stowarzyszenia zaowocowało powołaniem kolejnych podmiotów ekonomii społecznej 8. Powstawały one w miarę poszerzania się oferty turystycznej. Mają jasno sprecyzowane i zróżnicowane cele, dlatego ich działalność nie dubluje się, lecz wzajemnie uzupełnia. Obecnie na terenie gminy Bałtów funkcjonują: 1. Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Gminy Bałtów Bałt (stowarzyszenie prowadzące działalność gospodarczą, organizacja pożytku publicznego) zajmuje się organizacją spływów tratwami po rzece Kamiennej, zarządza terenem rekreacyjno-sportowym Okręglica, prowadzi działalność edukacyjną i projektową, prowadzi grupę młodzieżową Junior Bałt. Liczy 300 członków, zatrudnia 9 pracowników. 2. Stowarzyszenie Delta (stowarzyszenie prowadzące działalność gospodarczą) zarządza dwoma parkami dinozaurów (JuraPark Bałtów i JuraPark Solec Kujawski), stokiem narciarskim Szwajcaria Bałtowska, ośrodkiem jazdy konnej Kraina Koni oraz Zwierzyńcem Bałtowskim. Ma 30 członków, pracuje w nim 181 pracowników (stan na koniec 2009 r.). 3. Allozaur (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, założona przez Stowarzyszenie Delta i osobę fizyczną; jej dochód statutowo przeznaczany jest na cele społeczne) zajmuje się obsługą ruchu turystycznego w gminie, utrzymaniem porządku, infrastruktury i zieleni, wyrobem pamiątek turystycznych. Zatrudnia 25 pracowników. Co ciekawe, nie wszystkie podejmowane przedsięwzięcia są samowystarczalne ekonomicznie. Roczne przychody ze spływu Kamienną wystarczają jedynie na pokrycie 80 90% kosztów (wynagrodzenie 10 flisaków w okresie kwiecień październik, koszty eksploatacji tratw, promocji i marketingu). Z kolei parki jurajskie (Bałtów, Solec Kujawski) i firma Allozaur Sp. z o.o. co roku uzyskują dodatni wynik finansowy, ale ich rentowność 9 nie jest wysoka, bo na poziomie 3 4%. Najważniejsze efekty działalności wymienionych podmiotów są następujące: utworzenie w nich ok. 200 miejsc pracy, głównie dla osób długotrwale bezrobotnych, spadek bezrobocia w gminie w 2010 roku do poziomu ok. 4%, powstanie infrastruktury turystycznej, m.in. 5 obiektów hotelarsko-gastronomicznych (zatrudniających od 5 do 10 osób każdy), 25 gospodarstw agroturystycznych, 5 jednoosobowych firm (m.in. stolarskich, garncarskich, pszczelarskich), odtworzenie infrastruktury społecznej, miejsca na działalność społeczną, kulturalną oraz na imprezy plenerowe (m.in. powstanie zespołu ludowego Bałtowianie, organizacja pikników, festynów, jarmarków), ruch turystyczny na poziomie ok. 500 tys. (w latach 2008 i 2009). Warto podkreślić, że bałtowskie przedsiębiorstwa społeczne nie ograniczyły działalności do własnego terenu, lecz od początku starały się zawiązać partnerstwo z różnymi podmiotami spoza gminy (od 2002 r. w ramach nieformalnej grupy, od 2006 roku jako fundacja). Ostatecznym efektem tych starań jest powstałe w 2008 roku stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Krzemienny Krąg. Skupia ono samorządy kilkunastu gmin pogranicza świętokrzysko- -mazowieckiego oraz miasta Ostrowiec Świętokrzyski, a także organizacji pozarządowych, 8 Informacje na temat podmiotów ekonomii społecznej w gminie Bałtów opracowano na podstawie Atlasu dobrych praktyk portalu dostęp r. 9 Liczona jako stosunek wypracowanego zysku do sumy przychodów.

28 28 A. Stasiak mediów, placówek edukacji i kultury, przedsiębiorców. Jej celem jest działanie na rzecz rozwoju gmin objętych porozumieniem (m.in. poprzez pozyskiwanie funduszy na odnowę wsi, tworzenie mikroprzedsiębiorstw czy różnicowanie działalności na obszarach wiejskich) i budowa na podstawie bałtowskich doświadczeń wspólnego, markowego produktu turystycznego obszaru (co widoczne jest m.in. w ścisłej współpracy JuraParku z Rezerwatem Archeologicznym w Krzemionkach Opatowskich i Żywym Muzeum Porcelany w Ćmielowie). Bałtów nie jest jedynym przykładem wykorzystania ekonomii społecznej do rozwoju turystyki na obszarach wiejskich w Polsce. Podobny charakter miał projekt tworzenia w latach przez Partnerstwo Razem wiosek tematycznych w ramach Programu Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Zadaniem tego przedsięwzięcia było ułatwienie wchodzenia i powrót na rynek pracy mieszkańcom wsi położonych na trenach o niskiej konkurencyjności, w których panuje duże bezrobocie spowodowane w znacznej mierze niedostatecznym przystosowaniem do warunków współczesnej gospodarki (Idziak 2009). W wyniku działań projektowych rozwinięto ofertę wsi Sierakowo Sławieńskie (wioska hobbistów) i przygotowano tematyzację czterech kolejnych miejscowości: Dąbrowy (wioska zdrowego życia), Iwięcina (wioska końca świata), Paprotów (wioska labiryntów i źródeł) oraz Podgórek (wioska bajki i rowerów). Do najważniejszych efektów projektu należy zaliczyć: zatrudnienie łącznie blisko 40 osób w bezpośredniej obsłudze turystów, wizyta ok. 16 tys. turystów w 2008 roku, przychód ze sprzedaży głównej oferty: blisko 240 tys. zł + ok. 40 tys. zł ze sprzedaży pamiątek, posiłków i noclegów, liczne korzyści pośrednie, m.in. dzięki szkoleniom 10 osób znalazło stałą pracę poza wsią, dwie osoby założyły własną działalność gospodarczą, a 5 zarejestrowało gospodarstwo agroturystyczne (Idziak 2009). Innym, ciekawym przykładem przedsiębiorstwa społecznego w branży turystycznej jest Ośrodek Wypoczynkowy w Jedliczach koło Zgierza. Firma powstała w ramach projektu KŁOS (Koalicja Łamania Oporów Społecznych), który był realizowany przy wsparciu Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL (od 2004 r. do 2008 r.). Na potrzeby projektu powstało lokalne partnerstwo, którego liderem zostało Towarzystwo Przyjaciół Niepełnosprawnych. Zadaniem ośrodka jest nie tylko odpłatne świadczenie gościom usług noclegowych, konferencyjnych i rekreacyjnych (m.in. jazda konna), ale przede wszystkim przygotowanie do funkcjonowania na rynku pracy osób długotrwale bezrobotnych i chorych psychicznie z terenów wiejskich gminy Zgierz 10. Chodzi o readaptację zawodową osób wykluczonych i poprawę ich sytuacji na rynku pracy (w tym celu równolegle działają Centrum Szkoleniowe i hotel). Od roku 2008 realizowane są autorskie programy aktywizacji zawodowej (APAZ), obejmujące kompleksowe szkolenia: podnoszenie kwalifikacji (szkolenia zawodowe), zajęcia z psychologiem, praktyczną naukę zawodu w branży hotelarskiej (staże zawodowe) oraz współpracę z pracodawcami. W ramach trzeciej edycji do lutego 2012 roku ma być przeszkolonych 60 osób niepełnosprawnych. 10 Podobny, terapeutyczny charakter ma pensjonat i restauracja U Pana Cogito w Krakowie, w których pracują osoby chore na schizofrenię, a osiągnięte zyski przekazywane są na działalność Stowarzyszenia na rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej.

29 Wieś jako obszar turystyki społecznej 29 Ukazane studia przypadków dowodzą, że nie wszystkie firmy społeczne wywołują podobne efekty. Zdecydowanie większe korzyści dla regionu przynoszą przedsięwzięcia związane z kreowaniem nowych atrakcji i produktów turystycznych (Bałtów, wioski tematyczne), które pobudzają indywidualną przedsiębiorczość mieszkańców i zachęcają do obudowania rdzenia produktu wieloma dodatkowymi usługami i produktami (przewodnictwo, pamiątkarstwo, rękodzieło, lokalne specjały itd.). Oddziaływanie projektów związanych z infrastrukturą turystyczną (OW w Jedliczach), choć niewątpliwie bardzo korzystne dla bezpośrednich beneficjentów, w skali całej lokalnej społeczności jest mocno ograniczone. PODSUMOWANIE Przemiany społeczno-gospodarcze w ostatnich dwudziestu latach nieodwracalnie zmieniają również oblicze polskiej wsi. Mimo dopływu środków unijnych, licznych inwestycji, systematycznej modernizacji infrastruktury etc., w większości przypadków standard życia na obszarach wiejskich jest niższy niż w miastach. Wpływa na to nie tylko gorsza sytuacja materialna mieszkańców, ale również poważne utrudnienia (organizacyjne, informacyjne, społeczne i infrastrukturalne) w dostępie do wielu powszechnie pożądanych dóbr, w tym i turystyki. Należałoby więc uznać znaczną część ludności wiejskiej za dyskryminowaną grupę społeczeństwa, której prawo do wypoczynku i podróżowania jest poważnie zagrożone. Zamieszkanie na wsi dodatkowo jeszcze ogranicza możliwości podróżowania najsłabszych grup: dzieci i młodzieży, rodzin w trudnej sytuacji życiowej (niepełnych, dysfunkcyjnych, patologicznych), a także osób starszych oraz niepełnosprawnych. Dofinansowanie właśnie ich wyjazdów jawi się jako podstawowe zadanie turystyki społecznej. Wobec braku wizji roli turystyki w polityce społecznej państwa zadanie to w znacznej mierze spada na samorządy. Jak wspomniano, możliwe jest dofinansowywanie wyjazdów ze środków budżetowych władz lokalnych (dotacje celowe, otwarte konkursy ofert na realizację zadania publicznego), pozyskiwanie środków unijnych, wspieranie organizatorów tanich podróży (w tym turystycznych organizacji społecznych). Oprócz typowej turystyki społecznej warto popierać też rozwój pewnych form turystyki komercyjnej, określanych tu mianem turystyki społecznie zaangażowanej i quasi-społecznej. Wszystkie one bowiem ułatwiają realizację prawa każdego człowieka do czasu wolnego, wypoczynku i podróżowania. Argumentem za dofinansowywaniem wyjazdów jest nie tylko zadowolenie bezpośredniego beneficjenta, ale również korzyści dla całej lokalnej społeczności. Wszak turystyka poszerza horyzonty, wzbogaca o nową wiedzę, umiejętności, sprzyja podglądaniu innych światów, uczy otwartości na ludzi i tolerancji dla obcych te doświadczenia uczestnicy turystyki społecznej przywożą ze sobą. Jest to niewidzialny, ale niezwykle ważny kapitał, który może być wykorzystany do rozwoju małej ojczyzny. Bardzo często podkreśla się, że szansą aktywizacji gospodarczej obszarów wiejskich jest rozwój turystyki. Czy jednak może to być turystyka społeczna? Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna. Ponieważ dotychczas żaden polski region nie zrealizował spójnego programu zachęcania turystów do przyjazdu za pomocą systemu zniżek i rabatów (ani w jakikolwiek inny sposób dofinansowywania pobytu), nie można mówić o realnych efektach ekonomicznych czy społecznych. Automatyczne przenoszenie na nasz grunt wyników hiszpańskiego programu Europe Senior Tourism jest nieuzasadnione Tym bardziej że program ten obejmował nie tylko obszary wiejskie.

30 30 A. Stasiak Dotychczasowe polskie doświadczenia pokazują jednak duże możliwości w zakresie tzw. ekonomii społecznej. Zawiązanie przedsiębiorstwa społecznego może stać się zalążkiem rozwoju turystyki na danym terenie, a w konsekwencji siłą napędową całej lokalnej gospodarki. Oddziaływanie takiej firmy początkowo jest dość ograniczone, ale z czasem szybko zatacza coraz szersze kręgi. W pewnym uproszczeniu można wymienić następującą sekwencję korzyści ekonomicznych: powstanie pierwszych miejsc pracy dla wykluczonych wzrost popytu na usługi komplementarne rozwój sektora turystycznego wzrost dochodów branży turystycznej rozwój sektora okołoturystycznego wzrost zatrudnienia i dochodów mieszkańców rozwój lokalnej gospodarki (efekt mnożnikowy). Poza wymiernymi efektami finansowymi o wiele ważniejsze są jednak korzyści społeczne (zdecydowanie trudniejsze do uchwycenia). Stanowią one przecież o istocie ekonomii społecznej. Do najważniejszych rezultatów działalności przedsiębiorstwa społecznego zalicza się integrację lokalnych liderów (wokół realizacji projektu), aktywizację grup wykluczonych (zagrożonych wykluczeniem), wskazanie nowych perspektyw (szans) rozwoju, możliwość pracy na miejscu (bez konieczności wyjazdu ze wsi), kontakty z różnymi ludźmi, otwarcie na świat, rozwój osobisty i podnoszenie poczucia własnej wartości, budowanie lokalnego patriotyzmu i dumy ze swej małej ojczyzny, integracja całej wiejskiej wspólnoty. Przeprowadzone rozważania upoważniają do sformułowania następującej konkluzji: dążąc do wielofunkcyjnego rozwoju polskiej wsi i podnoszenia jakości życia jej mieszkańców, warto inwestować w różne przejawy turystyki społecznej. Formą pomocy osobom wykluczonym społecznie (zagrożonym wykluczeniem) powinno być wsparcie zarówno turystyki wyjazdowej, jak i przyjazdowej. Ważne jednak, by były to spójne i celowe działania, wynikające z jednej strony z systemu polityki społecznej państwa (w której turystyka powinna znaleźć należyte miejsce), z drugiej zaś z przemyślanej i konsekwentnie realizowanej lokalnej strategii rozwoju. PIŚMIENNICTWO Analiza rozwoju turystyki społecznej w Polsce: Stan, szanse, zagrożenia Warszawa, Instytut Turystyki. Działania na rzecz rozwoju turystyki społecznej w Polsce Warszawa, Ministerstwo Sportu i Turystyki. Ekonomia społeczna, dostęp r. Górka J Uwarunkowania aktywności rekreacyjnej i turystycznej mieszkańców wsi Wielkopolski, w: Nowe tendencje w kulturze fizycznej i turystyce w kontekście hotelarstwa i gastronomii. Red. W. Siwiński, D. Tauber, E. Mucha-Szajek. Poznań, Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Gastronomii, Górka J Formy aktywności rekreacyjnej i turystycznej mieszkańców gmin wiejskich Wielkopolski, w: Współczesne tendencje w rekreacji i turystyce. Red. W. Siwiński, D. Tauber, E. Mucha-Szajek. Poznań, Wyd. Nauk. Bogucki, Górka J Uwarunkowania aktywności turystycznej i rekreacyjnej mieszkańców wsi Wielkopolski. Konin. Wyd. PWSZ w Koninie. Górka J., Chmurska M Wykorzystanie czasu wolnego przez mieszkańców wsi. Poznań, Roczniki Naukowe AWF, z. 53.

31 Wieś jako obszar turystyki społecznej 31 Górska E Turystyka społeczna jako forma aktywizacji rynków turystycznych na przykładzie programów turystyki społecznej w Hiszpanii. Acta Scientiarum Polonorum, Oeconomia 9 (4), Idziak W Wioska tematyczna w aspekcie ekonomicznym, w: Kultura i turystyka wspólnie zyskać! Red. A. Stasiak. Łódź, Wyd. WSTH, Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna Red. T. Kaźmierczak, M. Rymsza. Warszawa, ISP. Kosmaczewska J Turystyka socjalna jako narzędzie minimalizowania negatywnych skutków sezonowości w regionach turystycznych. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 591, Ekonomiczne Problemy Usług nr 53, Łaciak J Aktywność turystyczna mieszkańców wsi w 2003 roku. Warszawa, Instytut Turystyki. Mały rocznik statystyczny Polski W wersji elektronicznej: xbcr/gus/publ_oz_maly_rocznik_statystyczny_2010.pdf, dostęp r. Mokras-Grabowska J Program Europe Senior Tourism założenia, realizacja, efekty ekonomiczne, w: Turystyka społeczna w regionie łódzkim. Red. A. Stasiak. Łódź, Wyd. WSTH. Ośrodek Szkoleniowy Kłos, dostęp r. Questing Bałtow, dostęp r. Reichel J Znaczenie i rozwój ekonomii społecznej w Polsce, w: Turystyka społeczna w regionie łódzkim. Red. A. Stasiak. Łódź, Wyd. WSTH. Rzeńca P Turystyka społeczna a samorządy gmin województwa łódzkiego, w: Turystyka społeczna w regionie łódzkim. Red. A. Stasiak. Łódź, Wyd. WSTH. Stasiak A Cele i zadania turystyki społecznej, w: Turystyka społeczna w regionie łódzkim. Red. A. Stasiak. Łódź, Wyd. WSTH. Śledzińska J Projekt Calypso powstanie, stan obecny, perspektywy rozwoju, w: Turystyka społeczna w regionie łódzkim. Red. A. Stasiak. Łódź, Wyd. WSTH. Włodarczyk B Turystyka społeczna próba definicji zjawiska, w: Turystyka społeczna w regionie łódzkim. Red. A. Stasiak. Łódź, Wyd. WSTH.

32 32 A. Stasiak

33 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Zbigniew Galor, Janusz Majewski 1 PO CO TURYSTYCE POLITYKA SPOŁECZNA? WHY DOES TOURISM NEED SOCIAL POLICY? Katedra Socjologii, Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, Poznań, zbigniew.galor@wsnhid.poznan.pl 1 Zakład Agroturystyki, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu ul. Wojska Polskiego 28, Poznań, majewski@up.poznan.pl Summary. Tourism policy is not present in the basic concepts of social policy and among its subdisciplines. However it appears in strategies for social development, as part of municipal, regional and national strategic planning. On the basis on this contradiction, a question about the usefulness of social policy for tourism is worded in the article. An attempt has been taken to answer based on the characteristics of the place of tourism in three multisectorial models for the social welfare state. These models show the usefulness of many dimensions of social policy for tourism: this presents as both a part of the phenomenon of social welfare, welfare state, and an element of social policy. At the end, some conclusions have been formulated on the necessity to treat tourism as a tourism policy, to identify specific constituents of that policy an element of social policy-with social economy and new forms of as social tourism. Słowa kluczowe: modele trójkąta dobrobytu, państwo dobrobytu, polityka społeczna, polityka turystyczna, turystyka społeczna, turystyka, welfare state. Key words: social policy, tourism, tourism policy, social tourism, triangle model of welfare, welfare state. WSTĘP Podjęty przez nas problem przydatności polityki społecznej w turystyce jest pytaniem o funkcję polityki turystycznej w gospodarce rynkowej. We współczesnej Polski chodzi o gospodarkę powstałą wskutek przyspieszonej transformacji, która nie jest tym samym, co reforma i rewolucja czy zmiana społeczna (Szczepański 1999, s ) 1. Polityka społeczna i polityka turystyczna kształtują się w kontekście skutków transformacji ustrojowej (wprowadzania instytucji i procedur demokratycznych); transformacji gospodarczej (kształtowania wolnego rynku opartego na własności prywatnej); transformacji społecznej (zmian mentalności społecznej, akceptacji nowych reguł w stosunkach społecznych). Na zmiany systemowe nałożyły się równocześnie zachodzące procesy integracji europejskiej oraz globalizacji. Gdyby podstawą do wyodrębnienia współcześnie najbardziej zasadniczego problemu w naukach o turystyce (Winiarski 2003, 2004) 2 było to, co dla jej organizatorów i uczestników jest na co dzień najważniejsze, wówczas pytanie o wzajemne relacje turystyki i polityki społecznej miałoby prawdopodobnie większe szanse na zdobycie pierwszego miejsca, niż 1 Decydujące znaczenie ma tu źródło zmian (endogenne) i ich zakres (zmiana wszystkich elementów systemu społecznego). 2 W publikacji tej jest artykuł W. Alejziaka poświęcony polityce turystycznej; inne wymienione tam nauki o turystyce to geografia, socjologia, psychologia, historia, filozofia, teologia, pedagogika, ekologia, statystyka, prawo, marketing, finanse, biometeorologia, medycyna i antropologia.

34 34 Z. Galor i J. Majewski mogliby sądzić niektórzy przedstawiciele tych nauk. Na przekór temu, że polityka turystyczna nie jest wymieniana w publikacjach podstawowych (np. Rajkiewicz 1976, s. 155; Olędzki 1978, s. 15; Podoski i Turnowiecki 2003, s. 10) 3, wśród polityk szczegółowych zaliczanych do polityki społecznej ani nie było o niej wzmianki w projekcie ustawy o zasadach prowadzenia polityki społecznej w grudniu 2006, ani też nie ma jej w Ustawie o zasadach prowadzenia polityki rozwoju ( r.). Doświadczenia organizatorów turystyki oraz paradygmaty nauk o turystyce, choć z natury nieprzystawalne do rzeczywistości, kształtują się jednak w tych samych ogólnych warunkach gospodarczo-społecznych. Do warunków tych należy sposób postrzegania wzajemnych relacji między praktyką ruchu turystycznego i polityką społeczną. Ta ostatnia w gospodarce wolnorynkowej (wolnej od ingerencji państwa, z którym polityka społeczna jest związana) nie ma racji bytu ze względu na regulującą funkcję niewidzialnej ręki rynku (tj. prawa równowagi popytu i podaży). Możemy więc zauważyć, że pytanie o potrzebę polityki społecznej w turystyce wyrasta zarówno z pomijania polityki turystycznej wśród polityk szczegółowych składających się na politykę społeczną, jak i z funkcji niewidzialnej ręki przypisywanej wolnemu rynkowi, zastępującej działanie państwa i jego polityki. Oparta na tych dwóch źródłach myśl o zbędności polityki społecznej w turystyce, ruchu turystycznym i przemyśle turystycznym pozostaje w sprzeczności z praktyką życia społecznego, gdzie turystyka, w tym wiejska, a w jej ramach agroturystyka, staje się elementem (np. gminnych) strategii rozwoju społecznego, a przez to podlega planowaniu strategicznemu w ramach lokalnej polityki społecznej. Dodatkowym argumentem przeciwko zbędności polityki społecznej jest praktyka planowania na szczeblu lokalnym polityki turystycznej związana z takimi tematami, jak rozwój turystyki zrównoważonej, turystyki aktywnej i specjalistycznej, religijnej i pielgrzymkowej; propagowanie dziedzictwa kulturowego; miejsce miasta, wsi, ośrodka na rynku turystycznym (promocja); podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników zatrudnionych w turystyce. POLITYKA SPOŁECZNA I TURYSTYKA: NAUKA I DOKTRYNA PRAKTYCZNA Aby odpowiedzieć na pytanie: po co turystyce polityka społeczna, odwołaliśmy się do modelu tzw. trójkąta dobrobytu jako teoretycznego modelu wielosektorowości. W tym celu w trzech jego wersjach, uwzględniających historyczne zmiany społeczeństwa kapitalistycznego, podjęliśmy próbę identyfikacji zagadnień turystyki wiejskiej. Z takim zamiarem przyjęliśmy ogólne rozumienie polityki społecznej i turystyki. Do obydwu tych dziedzin stosujemy odróżnienie teorii naukowej od doktryny praktycznej G. Simmla. Ta ostatnia odpowiada na pytanie: jak osiągnąć dany cel? Polityka społeczna jako nauka obejmuje teorie zaspokajania potrzeb, dobrobytu społecznego (element ekonomiczny), struktury stosunków międzyludzkich (element socjologiczny), sprawiedliwości i prawa ludzi element normatywny (Szarfenberg 2008, s ). W znaczeniu doktryny praktycznej polityka społeczna to działalność państwa, samorządu i organizacji pozarządowych, której celem jest wyrówny- 3 Na przykład M. Olędzki (1978) wyróżnia następujące polityki szczegółowe ogólnej polityki społecznej: ludnościową i rodzinną; w dziedzinie zatrudnienia, płac, warunków i ochrony pracy; mieszkaniową; ochrony zdrowia; oświatową; kulturalną; zabezpieczenia społecznego i opieki społecznej; ochrony środowiska naturalnego; prewencji zwalczania zjawisk patologii społecznej.

35 Po co turystyce polityka społeczna? 35 wanie drastycznych różnic socjalnych między obywatelami, dawanie im równych szans i asekurowanie ich przed skutkami ryzyka socjalnego (Auleytner 2000, s. 169). Turystyka w ujęciu naukowym to całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej, związanych z dobrowolną, czasową zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia oraz z wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym, bądź społecznym) (Przecławski 1994, s. 29). W sensie doktryny praktycznej turystyka jest określana np. jako podróże dla przyjemności, wypoczynku lub leczenia, pieszo lub jakimkolwiek środkiem komunikacji (Warszyńska 2003) 4. Pytanie: po co turystyce polityka społeczna, odnosi się zarówno do ujęcia teoretycznego, jak i praktycznego. Na poziomie praktycznym jest pytaniem o to, czy działalność państwa, samorządu, organizacji pozarządowych, zmierzająca do zapewnienia dobrobytu obywatelom (wyrównywania różnic socjalnych, tworzenia równych szans i in.), ma korzystny wpływ na rozwój turystyki, np. na podróże dla przyjemności, wypoczynku lub leczenia. Podejmując próbę odpowiedzi na to pytanie, założyliśmy, że turystyka stanowi także element dobrobytu społecznego, a przez to powinna być uwzględniana w koncepcjach welfare state (państwa dobrobytu). Nie rozstrzygamy w tym miejscu, czy chodzi o każdy rodzaj turystyki, czy tylko o jej określoną postać. Jakkolwiek możemy zauważyć, że turystyka elitarna, np. wysokogórska, gdyby była jedynym rodzajem turystyki zaliczanej do dobrobytu społecznego, nie wchodziłaby tu w grę z taką oczywistością, jak turystyka społeczna nastawiona na umożliwienie udziału w ruchu turystycznym ludziom ekonomicznie słabym, wykluczonym i in. (Stasiak 2010). Zagadnienie wskaźników wiejskiego dobrobytu jest też jednym z obszarów zainteresowań badaczy turystyki wiejskiej, np. A. Copusa i McLeoda (Roberts i Hall 2001, s ). Drugie założenie, które przyjmujemy, odwołuje się do występowania państwa w roli głównego podmiotu polityki społecznego dobrobytu. Jako państwo dobrobytu jest ono różnie rozumiane. Ryszard Szarfenberg zestawił trzydzieści dwie definicje welfare state (Szarfenberg 2008, s ). Za reprezentatywną uznajemy definicję, której autorem jest P. Hall: Wyróżniającą cechą welfare state jest założenie, że wspólnota, działając poprzez państwo, jest odpowiedzialna za dostarczenie takich środków, aby wszyscy jej członkowie mogli osiągnąć minimalny poziom zdrowia, bezpieczeństwa ekonomicznego i cywilizowanego życia oraz mogli dzielić według swoich możliwości jej społeczne i kulturowe dziedzictwo (Szarfenberg 2008, s. 352). Sądzimy przy tym, że koncepcja państwa dobrobytu dotycząca państwa kapitalistycznego z silnym interwencjonizmem państwowym, nastawiona szczególnie na rozwiązywanie problemów społecznych, mimo że popularna szczególnie w latach XX wieku, nadal pozostaje przeciwwagą dla ekonomicznego liberalizmu. PODMIOTY PAŃSTWA DOBROBYTU Nie oznacza to, że historycznie państwo (sektor państwowy) to jedyny podmiot społecznej polityki dobrobytu. O ile na początku lat 50. XX wieku przyznawano mu rolę opiekuna, 4 Określenie z Międzynarodowego słownika turystycznego, które omawia J. Warszyńska.

36 36 Z. Galor i J. Majewski który w zaspokajanie potrzeb socjalnych obywateli przez rodzinę i rynek (stan społecznie normalny) interweniuje tylko w razie potrzeby, to z biegiem czasu, jak zobaczymy w modelach wielosektorowości, oprócz sektora państwowego rodzina i rynek są traktowane jako dwa inne, samodzielne sektory tej polityki. W pewnej mierze zmianę tę, na podstawie doświadczeń USA z lat ubiegłego wieku odzwierciedla odróżnienie dwóch koncepcji wefare state: rezydualnej i instytucjonalnej. W książce z 1965 roku Industrial Society and Social Welfare (Społeczeństwo przemysłowe i państwo dobrobytu) H.L. Wilensky i Ch.N. Lebeaux dowodzą wpływu kryzysu lat 30. na wzrost roli państwa i przekształcenie się koncepcji rezydualnej, popularnej przed kryzysem (rodzina i rynek najlepiej zaspokajają potrzeby socjalne), w koncepcję instytucjonalną (zaspokojenie potrzeb socjalnych obywateli jako standardowe zadanie powołanych do tego instytucji, a korzystanie z nich jest czymś normalnym nie stygmatyzuje ich jako należących do klasy nieszczęśliwców ). Wyobrażenie o państwie dobrobytu nie ma jednego uniwersalnego charakteru. Różnicuje się zasadniczo ze względu na tendencje polityczne. Spektrum jego odmian sprowadza się do trzech zasadniczych typów welfare state: liberalnego, konserwatywnego oraz socjaldemokratycznego (np. Grewiński 2007). Typ liberalny pomoc socjalna stygmatyzuje, ponieważ jej beneficjenci traktowani są jak nieudacznicy (USA, Kanada, Australia). Typ konserwatywny, nazywany także korporacjonistycznym pomoc socjalna przyznawana jako prawo do korzystania z jej form zależnie od statusu społecznego, np. prawo do emerytury (Niemcy, Austria, Francja, Włochy). Typ socjaldemokratyczny pomoc socjalna nastawiona na zapewnienie przez państwo wszystkim kategoriom obywateli możliwie najwyższych standardów, a nie jedynie minimum dla najbiedniejszych, łączona z pracą (kraje skandynawskie). Wszystkie typy welfare state związane są z gospodarkami rynkowymi. Stąd pomoc socjalną przedstawia się także jako uniezależnienie jednostek i całych kategorii obywateli od stosunków towarowo-pieniężnych, co następuje przez powszechne prawa, a nie przywileje. Uniezależnienie od rynku, odtowarowanie (dekomodacja), jest najsłabsze w modelu liberalnym, a najsilniejsze w socjaldemokratycznym. Z ideą państwa dobrobytu zbieżna jest idea badania przez psychologię społeczną dobrostanu psychicznego w społecznych wymiarach ekonomii szczęścia. W badaniach tych przyjmuje się, że dobrostan psychiczny jednostek i zbiorowości uwarunkowany jest przez dochód, zdrowie i długość życia, twórczość i relacje społeczne (Czapiński 2004, s. 27). Od roku 1947 występuje paradoks, nazywany paradoksem szczęścia albo paradoksem Easterlina, pioniera tych badań. Oznacza on, że wzrost gospodarczy niekoniecznie wiąże się ze wzrostem satysfakcji obywateli. W pewnych okolicznościach potwierdza się więc powiedzenie, że pieniądze nie dają szczęścia. Sądzimy, że perspektywy poznawcze i badawcze, jakie wyłaniają się z podjętej przez nas problematyki, odnoszą się nie tylko do turystyki jako elementu polityki dobrobytu społecznego, ale także dobrostanu psychicznego różnych kategorii społecznych jako uczestników ruchu turystycznego w jego różnych postaciach. Jedną z funkcji turystyki jest wszak zaspokajanie marzeń.

37 Po co turystyce polityka społeczna? 37 DWA RODZAJE PODMIOTOWOŚCI W POLITYCE SPOŁECZNEJ Z dwóch rodzajów podmiotowości w praktyce polityki społecznej, w której wyróżnia się podmioty określające cele oraz podmioty realizujące cele (Szarfenberg 2008, s. 61), wynika również potrzeba podobnego odróżnienia w zakresie turystyki, a właściwie polityki turystycznej, którą rozumiemy tutaj jako jedną z polityk szczegółowych składającą się na ogólną politykę społeczną w danym społeczeństwie. Jak wspomnieliśmy na wstępie, polityka turystyczna nie jest jednak w zasadniczy sposób ugruntowana w roli jednej z dziedzin polityki społecznej. Jest za to głównie łączona z polityką gospodarczą, czego przykładem jest hasło polityka turystyczna w portalu Polski Serwis Naukowy (Polityka 2011). Zgodnie z nim polityka turystyczna to świadome oddziaływanie państwa i innych podmiotów na turystykę realizowane w ramach ogólnej polityki gospodarczej kraju, polegające na określaniu celów ekonomicznych i pozaekonomicznych oraz na doborze odpowiednich środków i metod niezbędnych do ich realizacji. W węższym ujęciu oznacza to, że jest ona realizowana przez państwo i samorząd terytorialny na podstawie ustawowych kompetencji w zakresie turystyki i rozwoju; a w szerszym ujęciu, że obejmuje również działania pozarządowych podmiotów dotyczące turystyki (Polityka 2011). Wymienienie pięciu grup podmiotów polityki turystycznej nie wiąże się z odróżnieniem podmiotów wyznaczających cele i je realizujących: a) międzynarodowe podmioty polityki turystycznej (np. UN WTO, OECD, Komitet ds. Turystyki Unii Europejskiej); b) podmioty krajowej polityki turystycznej, tj. państwo i jego organy ustawodawcze i wykonawcze, określane jako NTA, oraz narodowe organizacje turystyczne NTO; c) podmioty regionalnej polityki turystycznej władze samorządowe regionów, np. w Polsce sejmiki samorządowe i zarządy województw oraz przedstawiciele administracji rządowej w regionie; d) podmioty lokalnej polityki turystycznej rady gminne i miejskie, organy wykonawcze gmin i powiatów oraz związki i stowarzyszenia lokalne; e) podmioty polityki turystycznej o charakterze zawodowym, m.in. izby turystyczne, izby gospodarcze i stowarzyszenia zawodowe, np. związki restauratorów, hotelarzy, przewodników, pilotów. Rozumienie polityki turystycznej jako element polityki gospodarczej ugruntowuje najnowsza praca z tego zakresu Marka W. Kozaka, Turystyka i polityka turystyczna a rozwój: między starym a nowym paradygmatem, kładąca nacisk na budowę nowoczesnej infrastruktury w polityce wobec turystyki, a nowy paradygmat w turystyce łącząc nie z posiadaniem, lecz z przeżywaniem (Kozak 2009). Możemy zatem stwierdzić brak w zasadzie w literaturze przedmiotu ustalonego nawyku wiązania turystyki z polityką społeczną, czego wyrazem jest łączenie polityki turystycznej tylko z polityką gospodarczą (ekonomią i ekonomiką turystyki). TURYSTYKA A MODELE WIELOSEKTOROWOŚCI POLITYKI SPOŁECZNEJ Przedmiotem naszego zainteresowania są modele trójkąta dobrobytu. Wyróżnianie w nich trzech sektorów wyraża pluralizm w rozumieniu polityki społecznej. Zgodnie z przyjętym założeniem, podejmiemy próbę zidentyfikowania elementów polityki turystycznej w tych

38 38 Z. Galor i J. Majewski modelach, opierając się głównie na pracy Mirosława Grewińskiego Modele wielosektorowości w pluralizmie polityki społecznej (Grewiński 2011), uzupełnionej przez tego autora artykułami: Wielosektorowa polityka społeczna w kierunku welfare pluralism (Grewiński 2006) oraz O przeobrażeniach wefare state (Grewiński 2007). Obiektem naszego zainteresowania są trzy modele: wersja pierwotna modelu trójkąta dobrobytu A. Eversa (1988); wersja rozwinięta tego modelu oraz wersja współczesna P. Abrahamsona. Interesują nas one również z tego powodu, że jak podkreśla M. Grewiński są propozycją dla teoretycznych analiz i praktycznych rozwiązań w poszukiwaniu nowej polityki społecznej, a to oznacza pytanie o nowe role i znaczenie nie tylko sektora publicznego, ale i pozostałych sektorów. Sądzimy, że propozycja ta odnosi się również do polityki turystycznej. WERSJA PIERWOTNA MODELU TRÓJKĄTA DOBROBYTU A. EVERSA Pierwotna wersja modelu trójkąta dobrobytu A. Eversa z 1988 roku nawiązywała do koncepcji trzech instytucji społecznych: państwa, rynku, gospodarstwa domowego, wyróżnionych przez R. Rosego jako elementy mieszanego dobrobytu (welfare mix), będącego rezultatem wkładu tych trzech instytucji w ogólny dobrobyt społeczeństwa (Grewiński 2011, s. 2). Model Eversa graficznie jest przedstawiony jako odwrócony trójkąt, który zawiera: sektor gospodarki rynkowej (tworzą go podmioty ekonomiczne), sektor państwa (tworzą go podmioty publiczne), sektor gospodarstwa domowego (tworzą go podmioty społeczne). Wcześniej, przed dekadą lat 70. XX wieku, sektor trzeci gospodarstwa domowe nie był ujmowany poprzez funkcje produkcyjne, czyli jako wytwórcy usług społecznych, ważnych dla państwa i rynku. A. Evers przyjął, że gospodarstwa te mogą być trzecim sektorem, istotnym gospodarczo. Myśląc o produktywności gospodarstwa domowego zgodnie z tym modelem, możemy odwołać się do następującego przykładu z zakresu turystyki: jeśli rodzice zabierają ze sobą dzieci w czasie wakacji zimowych, to zachowują się tak, jakby byli podmiotami polityki społecznej, ponieważ ich działanie ma charakter alternatywny w stosunku do rynku, instytucji publicznych lub organizacji społecznych. Gdyby z jakiś powodów nie wykazali takiego działania, wtedy pomoc mogłoby stać się domeną podmiotów publicznych, np. szkoły czy pozarodzinnych instytucji społecznych (kluby sportowe). W modelu tym założono, że sektor nieformalny, czyli rodzina i jej najbliższe otoczenie, im jest mniej wydajny, tym bardziej zwiększa zapotrzebowanie na działalność pozostałych sektorów (Grewiński 2011, s. 3). W polityce turystycznej prowadziłoby to do konkluzji o znaczeniu nie tyle samej formy turystyki rodzinnej, ile jej wzajemnego powiązania z innymi formami sektorowymi: turystyką podmiotów publicznych czy turystyką organizowaną przez firmy turystyczne (podmioty ekonomiczne). WERSJA ROZWINIĘTA MODELU TRÓJKĄTA DOBROBYTU A. EVERSA Wersja rozwinięta modelu trójkąta dobrobytu Eversa wprowadza do pierwotnej wersji instytucje i organizacje, które dzieli na: a) formalne i nieformalne b) publiczne i prywatne, i sytuuje w następujący sposób:

39 Po co turystyce polityka społeczna? 39 organizacje formalne najbliżej sektora rynkowego, nieformalne i prywatne w pobliżu gospodarstw domowych, publiczne najbliżej państwa. W położeniu między trzema sektorami (rynkowym, państwowym i gospodarstw domowych) A. Evert umieścił grupy samopomocy, spółdzielnie, organizacje wolontariackie, przez które możliwe jest realizowanie celów społecznych. Cele ogrywają rolę aktywizującą wobec motywów i układów wartości. Rozmieszczenie wartości w trójkącie dobrobytu pisze M. Grewiński jest następujące gospodarstwa domowe cechują wartości mikrosolidarności i wspólnoty. Najbliżej gospodarki rynkowej położone są wartości wyborów i anonimowości. Sektor państwowy cechuje bezpieczeństwo socjalne i równość (Grewiński 2011, s. 4). Jeśli dokonamy interpretacji tego modelu w kategoriach własności rozumianej ekonomiczno-socjologicznie (Kozyr-Kowalski 2000), to: gospodarstwu domowemu przysługiwałaby własność osobista (zaspokajanie własnych potrzeb właściciela i rodziny), gospodarce rynkowej własność prywatna, sektorowi państwowemu własność publiczna, narodowa. Model ten zawierałby wówczas także rodzaje gospodarczej działalności turystycznej widziane przez ich formy organizacyjno-własnościowe. Po zastosowaniu ogólnej ekonomiczno- -socjologicznej teorii własności, formy prowadzenia działalności turystycznej związane z rodziną różniłyby się następująco: a) w przypadku wynajmujących kwatery dla turystów rodzin na wsi i w mieście: robiących to na czarno, bez stosownych opłat i podatków zysk na własne potrzeby (własność osobista), robiących to w ramach oficjalnej gospodarki (własność prywatna), co dotyczy także agroturystyki; b) prywatna własność biur turystycznych; c) własność państwowa, czyli narodowa biur podróży, np. Orbisu; d) własność spółdzielcza, np. Gromady. WSPÓŁCZESNA WERSJA MODELU TRÓJKĄTA DOBROBYTU P. ABRAHAMSONA Współczesna wersja modelu trójkąta dobrobytu reprezentowana jest przez model P. Abrahamsona (Grewiński 2011). W porównaniu z poprzednim modelem A. Everta w modelu Abrahamsona oprócz rynku i państwa trzecim sektorem jest nie gospodarstwo domowe, ale społeczeństwo obywatelskie. Ponadto autor wprowadza w trójkąt trzy sfery generowania zasobów we współczesnym społeczeństwie: rynek, państwo i społeczeństwo obywatelskie. W samym modelu wyróżnia jeszcze mały trójkąt w środku dużego, który oznacza organizacje pozarządowe (trzeci sektor). Zapis wybranych elementów założeń modelu przedstawiono w tabeli 1.

40 40 Z. Galor i J. Majewski Tabela 1. Wybrane instrumenty, środki i relacje w welfare pluralism (pluralistycznym dobrobycie) Sfera społeczna Medium komunikacji Kryterium Rynek pieniądz wymiana użyteczność Państwo władza prawo uprawnienia Źródło: Grewiński (2011). komunikacja solidarność solidarność Prawa i obowiązki obowiązki społeczne Ideologia liberalizm socjalizm Preferowany typ relacji społecznych własność prywatna obywatelskość Społeczeństwo obywatelskie konserwatyzm Nauki społeczne ekonomia politologia socjologia Oparte na tym modelu określenia welfare pluralism (pluralizm dobrobytu) i welfare mix (mieszany dobrobyt) to podstawowe pojęcia, mające charakteryzować współczesną politykę społeczną, co ma konsekwencje jak przyjęliśmy dla naszej interpretacji odwołującej się do polityki turystycznej. Według P. Abrahamsona, welfare pluralism to wynegocjowany udział poszczególnych czynników w gospodarce: rynku, państwa, instytucji społeczeństwa obywatelskiego (...), a welfare mix to kooperacja pomiędzy dwoma lub więcej tymi czynnikami (Grewiński 2011, s. 7). W obszarze polityki turystycznej oznaczałoby: a) albo rodzaj systemowej umowy angażującej podmioty związane z działaniami na rzecz polityki turystycznej (przedstawicieli: rynku, państwa, społeczeństwa obywatelskiego); b) albo niepełną współpracę w tej sprawie przedstawicieli rynku i państwa; rynku i społeczeństwa obywatelskiego lub państwa i społeczeństwa obywatelskiego. Turystyka jako polityka turystyczna występowałaby także w tym modelu jako element jego części ( czynników ) konstytutywnych. O PRAKTYCZNEJ PRZYDATNOŚCI POLITYKI SPOŁECZNEJ DLA TURYSTYKI Sądzimy, że w świetle przedstawionych uwag o praktycznej przydatności polityki społecznej dla turystyki świadczą: konsekwencje traktowania turystyki jako części trójkąta dobrobytu, ekonomia społeczna turystyki jako element nowej polityki społecznej, potrzeba praktycznego odróżniania turystyki społecznej i turystyki socjalnej. KONSEKWENCJE TRAKTOWANIA TURYSTYKI JAKO CZĘŚCI MODELU TRÓJKĄTA DOBROBYTU Konsekwencje traktowania turystyki jako części modelu wielosektorowości można ująć następująco: a) traktowanie turystyki jako polityki turystycznej; b) występowanie turystyki/polityki turystycznej w coraz bardziej komplikującej się przestrzeni polityki społecznej (kolejne modele), w której do głosu dochodzą coraz nowe jej podmioty;

41 Po co turystyce polityka społeczna? 41 c) możliwy udział podmiotów wszystkich sektorów w pełnieniu funkcji podmiotów wyznaczających cele turystyki (efekt negocjacji) i podmiotów realizujących te cele; d) możliwość ujęcia działalności turystycznej podmiotów przez ich formy własnościowe, a także form tej działalności o charakterze nieformalnym, realizowanych w szarej strefie (turystyka szarej strefy, marginesu społecznego). EKONOMIA SPOŁECZNA TURYSTYKI JAKO ELEMENT NOWEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ Obecność w rozpatrywanych modelach sektora społeczeństwa obywatelskiego oraz takich podmiotów polityki społecznej, jak organizacje pozarządowe, wolontariackie, odzwierciedla praktykę społeczną kształtowania ekonomii społecznej, rozumianej jako podstawa nowej polityki społecznej. Znamienna pod tym względem jest publikacja jednej z poznańskich organizacji pozarządowych, nosząca tytuł Nowy początek. Społeczna gospodarka rynkowa (Sadowska 2009). Ekonomia społeczna, nazywana także gospodarką społeczną, gospodarką solidarną czy przedsiębiorczością społeczną, obejmuje szeroki zakres zjawisk (Reichel 2010). Na ogół za przedsiębiorstwo społeczne uznaje się działalność o głównie społecznych celach, której zyski w założeniu są reinwestowane w jej cele lub we wspólnotę, a nie w celu maksymalizacji zysku lub zwiększenia dochodu udziałowców czy właścicieli. W turystyce oznacza to nie tylko powstawanie przedsiębiorstw, spółdzielni społecznych działających w turystycznym segmencie rynku, ale także traktowanie tych form przedsiębiorczości społecznej jako drogi do włączenia społecznego także ludzi z działalności turystycznej wcześniej wykluczonych. Przykładem jest Centrum Informacji Gospodarczo-Turystycznej Spółdzielnia Socjalna w Olsztynie. POTRZEBA PRAKTYCZNEGO ODRÓŻNIANIA TURYSTYKI SPOŁECZNEJ I TURYSTYKI SOCJALNEJ Potrzeba odróżniania turystyki społecznej i turystyki socjalnej wynika z właściwości rozpatrywanych modeli polityki społecznej, w których występują nie tylko podmioty społeczne, ale także organizacje pozarządowe, częściowo zajmujące się działalnością socjalną. O potrzebie takiego odróżnienia świadczą koncepcje Bogdana Włodarczyka i Andrzeja Stasiaka (Włodarczyk 2010, Stasiak 2010), przy czym tylko drugi z autorów turystykę społeczną traktuje jako element szerszej polityki społecznej państwa (Stasiak 2010, s. 38). Dla czytelności porównań zestawiliśmy je w tabeli 2. Wspólne obydwu propozycjom jest przyjęcie, że o turystyce społecznej (przeciwstawnej turystyce komercyjnej) można mówić wtedy, gdy wyjazdy są dotowane i towarzyszą temu świadomie zakładane cele społeczne podróży. Według B. Włodarczyka, turystyka socjalna występuje wtedy, gdy podróż jest dotowana całkowicie lub częściowo.

42 42 Z. Galor i J. Majewski Tabela 2. Turystyka społeczna w ujęciu B. Włodarczyka i A. Stasiaka Bogdan Włodarczyk Andrzej Stasiak Kryterium Cechy turystyki społecznej Określenie Dotowanie (konsumpcja turystyczna zależy od dotacji z zewnątrz) 1. Dotowana, całkowicie lub częściowo, lub organizowana po kosztach 2. Umożliwia wykorzystanie prawa dostępu do turystyki wszystkim, głównie wykluczonym grupom społecznym 3. Poprawia koniunkturę w branży turystycznej 4. Pomaga osiągnąć ważne cele społeczne (np. poprawę jakości życia, edukację, wychowanie) Turystyka społeczna to rodzaj (forma) całkowicie lub częściowo finansowanej (dotowanej) zewnętrznie lub organizowanej na zasadach wolontariatu aktywności, mającej na celu realizację prawa powszechnego dostępu do turystyki, będącej także narzędziem do osiągania innych, ważnych z punktu widzenia jej beneficjentów celów o charakterze społecznym (patriotycznych, wychowawczych, edukacyjnych, poprawy jakości życia itp.) Źródło: zestawienie własne na podstawie: Stasiak (2010), Włodarczyk (2010). Istotą turystyki społecznej jest dofinansowanie wyjazdu, tak by po obniżeniu kosztów zakupu stał się on dostępny dla odbiorcy 1. Dotowana 2. Służy osiąganiu ważnych celów społecznych Za typową turystykę społeczną należy uznać wszystkie podróże turystyczne, które odbywają się dzięki różnym formom dofinansowania w celu osiągnięcia przede wszystkim świadomie zakładanych efektów społecznych (wyrównania szans i wsparcia z różnych powodów upośledzonych grup społecznych oraz osiągnięcia korzystnych dla całego społeczeństwa celów) WNIOSKI 1. Podjęta przez nas próba odpowiedzi na postawione pytania zakłada, że turystyka to także element dobrobytu społecznego, dlatego powinna być uwzględniana w koncepcjach welfare state. 2. Wszystkie typy welfare state są związane z gospodarkami rynkowymi, dlatego pomoc socjalną przedstawia się także jako uniezależnienie jednostek i całych kategorii obywateli od stosunków towarowo-pieniężnych (rynku), co następuje przez powszechne prawa. Uniezależnienie od rynku, odtowarowanie (dekomodacja), zachodzi także przez turystykę społeczną, socjalną (według definicji B. Włodarczyka i A. Stasiaka). 3. Polityka turystyczna może być traktowana jako polityka szczegółowa ogólnej polityki społecznej. 4. Turystyka społeczna może być rozumiana jako należąca do polityki społecznej (teza A. Stasiaka), ale sądzimy jako subdyscyplina polityki turystycznej. 5. W świetle modeli wielosektorowości polityki społecznej polityka turystyczna w skali społeczeństwa jako całości oznacza systemowe, negocjacyjne współdziałanie wszystkich podmiotów związanych z polityką turystyczną przedstawicieli: rynku, państwa, społeczeństwa obywatelskiego.

43 Po co turystyce polityka społeczna? 43 PIŚMIENNICTWO Auleytner J Strategia polityki społecznej, w: Strategia rozwoju Polski do roku Warszawa, Dom Wydawniczy Elipsa. Czapiński J Psychologiczne teorie szczęścia, w: Psychologia pozytywna. Red. J. Czapiński. Warszawa, Wyd. Nauk. PWN. Grewiński M Modele wielosektorowości w pluralizmie polityki społecznej: l/dane/ksiazki/artykuly/modele_wileosektorowosci_jubileusz_ja.pdf, dostęp r. Grewiński M O przeobrażeniach welfare state, w: Polska polityka społeczna wobec wyzwań spójności społeczno-ekonomicznych UE. Red. K. Głąbicka. Radom. Politechnika Radomska. Grewiński M Wielosektorowa polityka społeczna w kierunku welfare pluralism, w: Polityka Społeczna nr 5 / 6. Kozak M.W Turystyka i polityka turystyczna a rozwój: między starym a nowym paradygmatem. Warszawa, Wyd. Scholar. Kozyr-Kowalski S Socjologia, społeczeństwo obywatelskie i państwo. Poznań, Wyd. Nauk. UAM. Nauki o turystyce Red. R. Winiarski. Cz. I. Kraków, Wyd. AWF Kraków. Nauki o turystyce Red. R. Winiarski. Cz. II. Kraków, Wyd. AWF Kraków. Olędzki M Instrumenty polityki społecznej. Warszawa, Wyd. PWE. Podoski K., Turnowiecki W Polityka społeczna. Gdańsk, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego. Polityka społeczna Red. A. Rajkiewicz. Warszawa, Instytut Polityki Społecznej, wyd. 2, Polityka turystyczna Polski Serwis Naukowy, turystyczna,vstrona_2, dostęp r. Przecławski K Turystyka a świat współczesny. Warszawa. Uniwersytet Warszawski. Reichel J Znaczenie i rozwój ekonomii społecznej w Polsce, w: Turystyka społeczna w regionie łódzkim. Red. A. Stasiak. Łódź, Wyd. WSTH. Roberts L., D. Hall D Rural tourism and recreation: principles to practice. New York, CABI Publishing. Sadowska B Nowy początek. Społeczna gospodarka rynkowa. Poznań, Fundacja Pomocy Wzajemnej Barka. Stasiak A Cele i zadania polityki społecznej kilka uwag o istocie zjawiska, w: Turystyka społeczna w regionie łódzkim. Red. A. Stasiak. Łódź, Wyd. WSTH w Łodzi. Szarfenberg R Krytyka i afirmacja polityki społecznej. Warszawa, Wyd. Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Szczepański J Reformy, rewolucje, transformacje. Warszawa, Wyd. IFiS PAN. Turystyka społeczna w regionie łódzkim Red. A. Stasiak. Łódź, Wyd. WSTH w Łodzi. Warszyńska J Geografia turyzmu zarys problematyki, w: Nauki o turystyce, cz. I. Red. R. Winiarski. Kraków, AWF. Wilensky H.L., Lebeaux Ch.N Society and Social welfare. New York, London, Free Press, Collier-Macmillan. Włodarczyk B Turystyka społeczna próba definicji zjawiska, w: Turystyka społeczna w regionie łódzkim. Red. A. Stasiak. Łódź, Wyd. WSTH w Łodzi.

44 44 Z. Galor i J. Majewski

45 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Rafał Kurczewski ROLA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ W ROZWOJU EKOTURYSTYKI LOCAL COMMUNITY AND ITS ROLE IN DEVELOPMENT OF ECOTOURISM Zakład Zagospodarowania Turystycznego, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu ul. Rybaki 19, Poznań, rafal.kurczewski@wp.pl Summary. The first definitions of ecotourism emphasised the role of local community in its proper development. Since the beginning it has been a form of tourism inspired mostly by natural history of the environment, but also by its indigenous culture. Two basic factors connected with the inhabitants are about supporting local culture and getting locals involved in action and decisions, which in turn will become a financial source. By referring to tourist s awareness, ecotourism offers leisure and helps form right behaviour. It is possible due to its three basic aims: ecological, social and economical. It does not ignore local community on any of these levels. Ecological aim is to form the support for protected areas from inhabitants. Social aim improves the quality of inhabitants life as it guarantees profit from naturally valuable areas. Economical aim supports balanced development in areas which are valuable environmentally and also, paradoxically, are ones of the poorest. That is how it decreases unemployment and provides means for protection of natural and cultural heritage. Such a comprehensive approach helps realize different types of actions, which focus on solving different problems. Cultural and historical heritage, which is disappearing in many parts of the world, is being gradually brought back to life thanks to tourists interest. It directly contributes to exploring local community s roots and admiring its tradition. On the other hand, contact with different culture is supposed to generate sensitivity to social, political and environmental conditions of a country visited. Ecotourists often visit areas economically not well developed, but with respect, sensitivity and feeling of community. This way knowledge and respect between guests and hosts is growing, and prejudices which led to lack of tolerance or even racism disappear. The purpose of this article is to define the role that local communities should play in the proper development of ecotourism. Used a critical analysis, predominantly using source materials in foreign languages, for the definition of ecotourism as well as examples of its operation in the world. Also benefited from their own observations with regard to ecotourism development in Poland. Słowa kluczowe: ekoturystyka, społeczność lokalna. Key words: ecotourism, local community. WSTĘP Na przełomie lat 70. i 80. XX w., kiedy rozwijały się ruchy o charakterze pacyfistycznym i proekologicznym, w Meksyku, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie rodziła się również idea ekoturystyki (Fennell 2008). Wiąże się ją z próbą odpowiedzi na szybki i degradujący środowisko rozwój turystyki masowej. Bardzo ważne jest to, że ekoturystyka jako w zasadzie pierwsza forma odwołuje się do głębszej świadomości człowieka. Idee te są wyrażone w nurcie filozoficznym stworzonym przez norweskiego filozofa Arne Næssa, zwanym ekofilozofią, a rozwijanym między innymi przez profesora Henryka Skolimowskiego. Przywrócił on człowieka środowisku przyrodniczemu, przypominając, że jest on jego nieodłączną częścią (Skolimowski 1993). Według ekofilozofii człowiek, mimo pozornego oddalenia się od natury, nie tylko jest od niej cały czas zależny, ale podświadomie dąży do niej przez kształ-

46 46 R. Kurczewski towanie własnej przestrzeni życiowej. Natura inspiruje nas, co przejawia się w sztukach plastycznych, tańcu, architekturze, muzyce, jest to szczególnie widoczne w lokalnych kulturach. Takie przemyślenia dały podstawy do tworzenia świadomych rozwiązań, zmieniających i krytykujących obraz dotychczasowej rabunkowej gospodarki oraz egocentrycznej postawy człowieka (Fennell 2008). Zrodziła się idea ekorozwoju, wskazująca na konieczność harmonijnego, zrównoważonego, trwałego rozwoju we wszystkich sferach działalności człowieka. Podkreślono konieczność wprowadzenia ograniczeń, które pozwolą zachować zasoby ziemi dla kolejnych pokoleń. Zwrócono uwagę na potrzeby najbiedniejszych państw na świecie, nadając im najwyższy priorytet (Kozłowski 2002). Wszystkie opisane okoliczności dały podstawy do rozwinięcia ekoturystyki, którą uznano za rdzeń koncepcji turystyki zrównoważonej i najczystszą formę podróżowania przyjaznego środowisku (Zaręba 2008). SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA W DEFINIOWANIU EKOTURYSTYKI Już w pierwszych próbach definiowania zjawiska ekoturystyki mocno akcentowano rolę społeczności lokalnej w jej prawidłowym rozwoju. Jest to forma turystyki inspirowana przede wszystkim historią naturalną środowiska, w tym jego rdzenną kulturą, tworzoną przez człowieka. Meksykański ekolog Hetzer już w 1965 roku jako pierwszy określił cztery zasady, które powinna spełniać ekoturystyka. Wśród nich dwie odwołują się do mieszkańców: minimalny wpływ i maksymalny szacunek dla kultury lokalnej i maksymalny zysk ekonomiczny dla lokalnej społeczności (Higham 2008). Te dwa aspekty będą się pojawiać w kolejnych definicjach. Za pierwszego twórcę definicji ekoturystyki uważa się Hectora Ceballosa-Lascuraina, meksykańskiego architekta i ekologa, który w 1987 roku opisał ją jako: podróżowanie po stosunkowo naturalnych i nieskażonych obszarach przyrodniczych, ze szczególnym celem studiowania i podziwiania krajobrazów, dzikich roślin i zwierząt oraz wszelkich przejawów lokalnej kultury dawnej i współczesnej (Higham 2008). Od tego czasu wiele osób i instytucji definiując ekoturystykę, zawsze odwołuje się do aspektu związanego z lokalną społecznością. Richard Denman jako jedną z cech ekoturystyki podkreśla podziwianie miejscowych obyczajów i kultury (Kamieniecka 1995). Ludwig Ellenberg (1998) zwraca uwagę na fakt, że ta forma turystyki w odpowiedzialny sposób minimalizuje negatywne wpływy socjokulturowe i tworzy możliwości zatrudniania lokalnej ludności w turystyce. Krzysztof Kożuchowski (2005) w profilu ekoturysty podkreśla wrażliwość i autentyczne, głębokie zainteresowanie kulturą związaną z przyrodą. Według definicji opracowanej przez WWF jest to odpowiedzialna podróż przyczyniająca się do ochrony obszarów przyrodniczych i dobrobytu społeczności lokalnej (Higham 2008). W rozbudowanej definicji K. Ziffera (1989) czytamy: Forma turystyki inspirowana przede wszystkim historią naturalną środowiska, w tym jego rdzenną kulturą. Ekoturyści odwiedzają tereny stosunkowo nierozwinięte gospodarczo w duchu szacunku, wrażliwości i wspólnoty. Praktykują niekonsumpcyjne korzystanie z przyrody i jej zasobów oraz przyczyniają się do rozwoju odwiedzanego obszaru przez pracę lub środki finansowe mające na celu bezpośrednie wsparcie terenów chronionych i gospodarczy dobrobyt mieszkańców. Podróże takie powinny wzmocnić poczucie wartości i oddanie dla zagadnień związanych z ochroną przyrody w ogóle, a szczególnie w zakresie potrzeb regionalnych. W ekoturystyce zakłada się również zobowiązanie kraju lub regionu,

47 Rola społeczności lokalnej w rozwoju ekoturystyki 47 który przyjmuje ekoturystów, do ustanowienia i utrzymania miejsc pracy dla mieszkańców, promowania na rynku, egzekwowania przepisów oraz odpowiedniego zarządzania i finansowania tymi terenami, zapewniającego rozwój społeczności lokalnej. Na początku lat 90. XX w. powstało Międzynarodowe Stowarzyszenie Ekoturystyki (The International Ecotourism Society TIES), które zdefiniowało ekoturystykę jako odpowiedzialne podróżowanie do obszarów przyrodniczych, zachowujące i chroniące środowisko oraz polepszające warunki życia lokalnych mieszkańców (Lenarczyk i in. 2010). Do tej definicji dodano sześć zasad, a wśród nich są bezpośrednio odwołujące się do społeczności lokalnej jako gospodarza obszarów, na które wybierają się turyści (Higham 2008): 1. Maksymalne ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko naturalne. 2. Rozwijanie wiedzy i szacunku do środowiska i lokalnej kultury. 3. Źródło pozytywnych doświadczeń dla gości i gospodarzy. 4. Bezpośrednie źródło korzyści finansowych dla ochrony środowiska. 5. Źródło korzyści finansowych dla lokalnej społeczności oraz udział w działaniach i decyzjach. 6. Rozwijanie wrażliwości gości na warunki społeczne, polityczne i środowiskowe w odwiedzanym kraju. Liczba definicji budzi pewien niepokój. Zdaje się to wynikać z niezwykłej popularności ekoturystyki w ostatnich latach. Prowadzi to często do zawężania bądź przesadnego rozszerzania tej problematyki, a w efekcie pozwala na przemycanie i usprawiedliwianie wielu działań budzących wątpliwości lub wręcz szkodzących środowisku. Wypaczono również szlachetne idee, które przyświecały powstawaniu ekoturystyki jako odwołującej się do głębszej świadomości człowieka i tym zdecydowanie różniącej się od pozostałych form wypoczynku. Już reklamowa kariera ekologii przyczyniła się do zaszeregowania do niej wszystkiego, co ma przedrostek eko-. Skutkuje to intuicyjnym podejściem do problemu wielu badaczy, ludzi z branży turystycznej lub samych turystów. Analizując liczne definicje ekoturystyki, Mader wyróżnia trzy podstawowe cechy, które są dla nich wspólne i zdają się najlepiej oddawać jej charakter ( what-is-ecotourism.htm): zmierza do ochrony dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego, włącza w działania społeczność lokalną, jest dochodowa, zrównoważona i trwała. UDZIAŁ SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ W PROJEKTOWANIU I REALIZACJI EKOTURYSTYKI Ekoturystyka może obejmować różne formy turystyki: kwalifikowaną, krajoznawczą, wypoczynkową, przyrodniczą, przygodową, agroturystyczną itp. pod warunkiem, że szanuje i chroni otaczającą przyrodę i kulturę oraz dostarcza funduszy na ochronę przyrody i rozwój lokalnej gospodarki. Ekoturyści to osoby świadome i wrażliwe, często wykształcone i wymagające. Oczekują kontaktu z przyrodą i atrakcji kulturowych w połączeniu z czystym i przyjaznym otoczeniem. Chcą usług o dobrym standardzie, niezależnie czy nocują w hotelu, gospodarstwie agroturystycznym, czy domku kempingowym. Jednocześnie pozostają w wybranym miejscu dłużej niż zwykły turysta, wydają więcej pieniędzy, uczestniczą w lo-

48 48 R. Kurczewski kalnych wydarzeniach, są zainteresowani informacjami na temat terenu, na którym przebywają, generując zysk pozostający w regionie (Lenarczyk i in. 2010). Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden element główne cele prawidłowego rozwoju ekoturystyki. Według Dominiki Zaręby można wyróżnić trzy podstawowe grupy celów, w których po raz kolejny wyraźnie zaznaczono rolę społeczności lokalnej (Zaręba 2008): a) ekologiczne zapewnienie ochrony przyrody i krajobrazu oraz kształtowanie poparcia dla terenów chronionych wśród społeczności lokalnych oraz turystów; b) społeczne zapewnienie turystom ciekawego i wartościowego pobytu na łonie natury, poprawę jakości życia ludności miejscowej, szerzenie zasad i potrzeby rozwijania turystyki zrównoważonej oraz zagwarantowanie różnym grupom społecznym czerpania korzyści i przyjemności z istnienia terenów chronionych; c) ekonomiczne wspieranie zrównoważonego rozwoju gospodarczego w najbardziej wrażliwych i cennych regionach świata, co przyczynia się do rozwoju gospodarki narodowej danego kraju, likwidowania bezrobocia i dostarczania środków finansowych na cele ochrony przyrody. W celu ekologicznym zwraca uwagę na bardzo poważny problem, od lat już widoczny w Polsce, czyli ma konflikt ochrona przyrody społeczność lokalna. Z doświadczeń z systemem ochrony polegającym głównie na zakazach wynika opinia o ograniczeniu rozwoju na obszarach cennych przyrodniczo. Trudno więc się spodziewać, że mieszkańcy poprą ideę ochrony, skoro jest ona kojarzona z restrykcjami i szkodliwą rolą człowieka, odbywa się bez jego udziału i nie wiąże się z żadnym zyskiem, ale raczej ze stratą. Ostatnio problem się rozszerzył, ponieważ dotyczy również obszarów Natura Niechęć nie występuje tylko po jednej stronie. Często można ją zaobserwować u osób zajmujących się badaniem i ochroną przyrody. W społeczności lokalnej upatruje się ciemnego wroga, który potrafi jedynie wywozić śmieci do lasu, szamba do starorzeczy, kłusować itd. Doświadczenia światowe wskazują, że pracę w tym zakresie należy rozpocząć od podstaw. Po pierwsze, trzeba zdać sobie sprawę, że prawidłowy rozwój ekoturystyki może nastąpić tylko z udziałem kilku kluczowych grup społecznych, które powinny znać swoje zadania i ściśle ze sobą współpracować (Diamantis 2004). W planowaniu i realizacji projektów ekoturystycznych oprócz przedstawicieli społeczności lokalnej biorą udział władze lokalne, organizacje pozarządowe, administracja terenów chronionych, specjaliści z zakresu turystyki i rekreacji. To kolejny zysk w postaci kształtowania umiejętności współpracy, poznania specjalistów z różnych dziedzin, ale i współodpowiedzialności za powodzenie projektu. Aby otrzymać pożądany efekt, mieszkańców włącza się w działania już od pierwszych etapów realizacji projektu. Jednym z bardzo istotnych zadań, w których powinni uczestniczyć, jest inwentaryzacja i waloryzacja regionu. Wydaje się, że społeczność lokalna powinna mieć najlepszą wiedzę na temat regionu, który zamieszkuje. Tymczasem zwykle jest wręcz przeciwnie. Wiedza przyrodnicza jest oparta na zabobonach i przesądach, rozprzestrzeniających się przez kontakty z turystami. Kultura i tradycja lokalna zanikają w konfrontacji z cywilizacyjną wyższością gości, a towarzyszą temu poczucie wstydu i zacofania. Praca przy inwentaryzacji i waloryzacji regionu może diametralnie zmienić ten stan rzeczy, prowadząc do lepszej znajomości, a jednocześnie kształtując świadomość mieszkańców dotyczącą wartości, znaczenia i konieczności ochrony środowiska kulturowo-przyrodnicze-

49 Rola społeczności lokalnej w rozwoju ekoturystyki 49 go. W trakcie oceny środowiska naturalnego mieszkańcy uczą się rozpoznawać gatunki zwierząt zamieszkujące ich okolicę, ale przede wszystkim poznają ich rolę w funkcjonowaniu ekosystemu. Pożyteczność tego typu działań wiąże się również z możliwością wykorzystania większej liczby rąk do pracy, których często brakuje w terenowych pracach przyrodniczych. Skutkuje to często aktywnym włączeniem społeczności lokalnej w aktywną ochronę przyrody. Już odpowiednie przygotowanie i prowadzenie własnego domu i jego okolicy, w tym zwłaszcza ogrodu, może przyczynić się do ochrony wielu cennych gatunków zwierząt, a z drugiej strony nadać mu prawdziwie ekologiczny charakter (Kurczewski 2006). W ten sposób na całym świecie powstają programy ochrony wielu gatunków zwierząt, które często stają się atrakcjami ekoturystycznymi. Nie wszystkie znajdują schronienie w obszarach chronionych, wiele z nich żyje obok człowieka. Czasem poszukują tu pokarmu czy wody, czasem zimują bądź zakładają swoje miejsca lęgowe, a czasem jakaś faza ich rozwoju odbywa się obok nas. Odpowiednie działania powodują, że miejsca, w których żyje człowiek, są atrakcyjne dla wielu stworzeń, co tym samym zwiększa ich atrakcyjność dla wszystkich, którym natura i jej los nie są obojętne. W tropikalnej części Azji chroni się wiele cennych gatunków motyli, wysiewając i sadząc w ogrodach rośliny żywicielskie, na których rozwijają się gąsienice. Określoną przez badaczy liczbę poczwarek zbiera się i sprzedaje stacjom hodowlanym, skąd wędrują do motylarni na całym świecie bądź do kolekcjonerów. Wcześniej mieszkańcy wyłapywali motyle nielegalnie, przyczyniając się do zanikania wielu populacji. Podobnie działo się z żółwiami i konikami morskimi (Honey 2008). Potępiając kłusownictwo, zapominamy, że jest ono dla wielu jedynym źródłem utrzymania i pokarmu, a rodzi się bardzo często ze skrajnej nędzy. Badania pozwalają na określenie stanu, w jakim znajduje się populacja, oraz podjęcie stosownych działań w celu jej ochrony. Lokalnym społecznościom zezwala się na pozyskiwanie niektórych gatunków w określonych ilościach i czasie, w celach spożywczych bądź sprzedaży. Profity przynoszą jednak również turyści przyjeżdżający podziwiać przyrodę. Przykładem jest Laos i realizowany tam program Nam Ha. W jego ramach organizuje się wyprawy kajakarskie, trekingowe, rowerowe, birdwatching, rafting. Turyści nocują w laoskiej wiosce, a uzyskane w ten sposób pieniądze przeznacza się na ratowanie miejscowej kultury i takich rzadkich gatunków, jak pantera mglista, mundżak, tygrys indochiński i słoń indyjski (Basińska i in. 2009). W Polsce szczególną rolę w aktywnej ochronie powinni odgrywać gospodarze gospodarstw agroturystycznych, zwłaszcza jeśli chodzi o przygotowywanie miejsc lęgowych dla ptaków, owadów, schronień dla nietoperzy, miejsc godowych i przejść do nich dla płazów, zimowisk i miejsc składania jaj dla gadów itp. (Kurczewski i in. 2006). Podobną rolę jak w przypadku ochrony przyrody ma społeczność lokalna w ochronie dziedzictwa kulturowo-historycznego. Praca przy jego inwentaryzacji i waloryzacji prowadzi do odkrycia własnych korzeni, tożsamości. Pozwala też określić swoje miejsce w historii, zrozumieć wiele zachowań, często określanych mianem stereotypów, rodzi wrażliwość i szacunek dla przeszłości, bez której ciężko jest budować przyszłość. Uświadomienie mieszkańcom tych wartości może uchronić wiele cennych eksponatów, pamiątek, które są niedoceniane, ale dla turystów stanowią niewątpliwą atrakcją. Może mieć to również szerszy, krajobrazowy wymiar. Zachowanie architektury lokalnej czy tworzenie nowych rozwią-

50 50 R. Kurczewski zań w zgodzie z jej charakterem, utrzymanie układu przestrzennego miejscowości, docenienie wartości zieleni i odpowiednie jej kształtowanie tworzą unikatowy klimat miejsca. W ekoturystyce często zwraca się uwagę na silne związki łączące człowieka z naturą, które można obserwować w tworzonej przez niego sztuce. Artyści ludowi nie tylko wykorzystują w swojej sztuce różnorodny materiał pochodzenia roślinnego czy zwierzęcego, ale również szukają natchnienia w przyrodzie. Widać ją na obrazach, w rzeźbach, haftach, wycinankach, wyplatankach, które mogą być pamiątkami z ekoturystycznych podróży, kupowanymi bezpośrednio u artystów. Wiele przedmiotów domowego użytku, jak formy do serów i masła, fajki, uchwyty, ma zwierzęce lub roślinne kształty. Ornamentyka mebli, pieców i samych domów pełna jest naturalnych odwołań i symboli (Antoniewicz i in. 1966). Wpływ zwierząt na sztukę ludową przejawia się również w śpiewie i tańcu. Powszechne są okrzyki, gwizdy, pohukiwania, którymi śpiewacy i instrumenty naśladują dźwięki natury. Za pierwszych nauczycieli tańca uważa się zwierzęta. Ptaki i ich zachowania godowe wpłynęły na rodzaje tańców na całym świecie. Tancerze nie tylko naśladują ruchy zwierząt, ale również imitują szaty godowe w swych strojach. Dzięki sztuce człowiek łatwiej, przyjemniej i szerzej dostrzega i rozumie swoją bliskość z naturą. Nie da się uratować tego całego bogactwa bez zaangażowania społeczności lokalnej. Pozostaną nam tylko muzea, skanseny i folk zamiast autentycznego, żywego folkloru. Ekoturystyka pozwala na odkrycie, ożywienie i zachowanie całego bogactwa dziedzictwa kulturowo-historycznego dla kolejnych pokoleń. Dla wielu biednych społeczeństw Afryki, Azji czy Ameryki Południowej ekoturystyka stała się głównym źródłem korzyści finansowych. Często są to bardzo cenne przyrodniczo i kulturowo miejsca, a ich cywilizacyjne zacofanie jest atutem w rozwoju ekoturystyki. Jednocześnie ekoturystyczny boom bez żadnej kontroli nie ma nic wspólnego z prawdziwą ekoturystyką i może być dla takich terenów bardzo niebezpieczny. Na Wyspach Galapagos, w Tanzanii, Kostaryce, Zanzibarze, Kenii, Tajlandii pojawiły się ciekawe projekty, jednak przede wszystkim działają tam organizacje, które są odpowiedzialne za ich opracowanie i wprowadzenie w życie. Z punktu widzenia społeczności lokalnej jest to bardzo istotne, bo w przeciwnym razie będzie ona traktowana jedynie jako tania siła robocza. By temu zapobiec, w niektórych afrykańskich parkach narodowych zatrudnia się jedynie osoby zamieszkujące tereny chronione bądź sąsiadujące z nimi, co przyczyniło się do znacznego spadku kłusownictwa (Honey 2008). Spośród mieszkańców wywodzą się przewodnicy, którzy nie mogąc znaleźć innej pracy, byli do niedawna kłusownikami. W ten sposób rośnie poparcie dla ochrony przyrody, a zysk z ekoturystyki zostaje w regionie. Jednocześnie rozwiązuje się problem łamania prawa i zanikania cennych gatunków, a turystyka zyskuje najlepszych przewodników, świetnie zorientowanych w terenie i zwyczajach zwierząt. Niekiedy osoby zarządzające terenami chronionymi organizują szkolenia przewodników kończące się uzyskaniem patentu uprawniającego do prowadzenia wycieczek na danym obszarze. W ten sposób lokalna społeczność może zdobyć dodatkowe kwalifikacje. Korzystają z tego osoby, które prowadzą np. gospodarstwa agroturystyczne i chcą by ich oferta była atrakcyjniejsza. Branża ekoturystyczna od początku lat 90. XX w. wzrasta rocznie o 20 30%, odnotowując w 2004 roku największy wzrost trzy razy większy niż cały sektor (Zientek-Varga 2009). Wpływa w ten sposób na obniżenie bezrobocia i dostarcza środków na ochronę dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego.

51 Rola społeczności lokalnej w rozwoju ekoturystyki 51 PODSUMOWANIE Prawidłowy rozwój ekoturystyki może nastąpić tylko z udziałem kilku grup społecznych, które powinny znać swoje zadania i ściśle ze sobą współpracować (Diamantis 2004). Oprócz koordynatorów projektów wywodzących się z przedstawicieli władz lokalnych, organizacji pozarządowych i obszarów chronionych, kluczową rolę odgrywa społeczność lokalna. Na zaangażowanie mieszkańców w rozwój turystyki wpłynęła w ostatnich latach agroturystyka. To ona stworzyła możliwości obsługi ruchu turystycznego społecznościom lokalnym na terenach wiejskich. Dziś stanowi doskonałą bazę do projektowania rozwoju ekoturystyki. Aby tak się stało same gospodarstwa powinny mieć ekologiczny charakter i rzeczywiście być przyjazne środowisku (Kurczewski 2006). Właśnie takiej oferty noclegowo-gastronomicznej oczekuje ekoturysta, chcący poznać lokalną kulturę, nie wydając przy tym pieniędzy na droższe i często pozbawione klimatu hotele (Kurczewski 2010). Ze światowych przykładów wynika, że tylko systemowe podejście umożliwia realizację projektów ekoturystycznych i rozwiązanie wielu problemów dzięki zaangażowaniu przedstawicieli różnych grup społecznych. Bardzo pomocne jest przygotowanie przez społeczność lokalną i grupy koordynujące warunków do uzyskiwania certyfikatu ekoturystycznego. Na świecie jest wiele takich miejsc, a w Polsce jest wręcz przeciwnie (Kurczewski 2010). Pierwszy polski certyfikat ekoturystyczny został opracowany przez Społeczny Instytut Ekologiczny w ramach projektu Wzorcowa sieć ekoturystyczna między Bugiem a Narwią. Pozwala on określić kryteria, które musi spełniać oferta o ekoturystycznym charakterze. Chroni to przed fałszywymi ofertami, które pojawiają się na całym świecie, ale nie mają nic wspólnego z ideą ekoturystyki, szkodzą środowisku i lokalnym społecznościom. Polska jest krajem o wciąż jeszcze bogatym środowisku przyrodniczym, wyróżniającym się na kontynencie europejskim. Niestety, niski stopień świadomości społeczeństwa skutkuje brakiem poszanowania dla dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego oraz błędnymi decyzjami w sprawie planowania i zagospodarowania przestrzennego. Ekoturystyka ma pomóc w zmianie tej sytuacji. Nie można jednak zapominać, że nie może się to obejść bez udziału społeczności lokalnej. Tymczasem w Polsce bardzo często zarzuca się mieszkańcom brak poszanowania dla własnego środowiska przyrodniczo-kulturowego i zaangażowania w jego ochronę. Oczekujemy, że osoby, które uprawiają ziemię i hodują zwierzęta, z dnia na dzień staną się animatorami ruchu turystycznego, dostrzegą piękno otaczających ich terenów, zaangażują się w ochronę, którą kojarzą z ograniczeniami i systemem zakazów. Mieszkańcy terenów o dużym potencjale ekoturystycznym są właściwymi gospodarzami tych miejsc i muszą brać czynny udział w ich urządzaniu w myśl zasady nic o nas bez nas. Jak bowiem uczą światowe przykłady, tylko współpraca i zaangażowanie wszystkich, którym nie jest obojętny los dziedzictwa przyrodniczego, kulturowego i historycznego, może przynieść oczekiwane rezultaty. PIŚMIENNICTWO Antoniewicz W., Dobrowolska M., Szafer T.P Architektura i zabudowa pasterska Tatr Polskich i Podhala. Góralska sztuka plastyczna, w: Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala. T. 6. Wrocław Warszawa Kraków, PAN.

52 52 R. Kurczewski Basińska A., Kurczewski R., Machnik A., Smoleńska O Turystyka przyrodniczo-kulturowa (ekoturystyka), w: Współczesne formy turystyki kulturowej. Red. K. Buczkowska i A.M. von Rohrscheidt. Poznań, AWF, Critical issues in Ecotourism: Understanding a complex tourism phenomenon Red. J. Higham. Elsevier. BH. Eco tropical resorts, dostęp czerwiec 2011 r. Ecotourism Red. D. Diamantis. Management and Assessment. London, Thomson. Ekologiczny dom agroturystyczny czyli jak nadać ekoturystyczny profil swojemu gospodarstwu Red. J. Zientek-Varga. Warszawa, SIE. Ellenberg L Naturschutz durch Tourismus. Natur und umweltfreundlicher Tourismus. Świebodzin, Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników. Fennell D Ecotourism. London and New York. Routledge. Honey M Ecotourism and sustainable development. Who owns paradise? Washington Covelo London, Island Press. Kamieniecka J (Eko)turystyka zielonym rynkiem pracy. Warszawa, Instytut na rzecz Ekorozwoju z. 6. Kozłowski S Ekorozwój wyzwanie XXI wieku. Warszawa, PWN. Kożuchowski K Walory przyrodnicze w turystyce i rekreacji. Poznań, Wyd. Kurpisz. Kurczewski R Dzikie zwierzęta w gospodarstwie agroturystycznym i w jego otoczeniu. Jak stworzyć gospodarstwo przyjazne dzikiej przyrodzie? Warszawa, Akademia Kletta. Kurczewski R Uwarunkowania rozwoju ekoturystyki w Polsce, w: Gospodarka turystyczna w XXI wieku: uwarunkowania rozwoju w dobie globalizacji i kryzysu ekonomicznego. Red. S. Bosiacki. Wyd. Nauk. WSHiU w Poznaniu. Zesz. Nauk. 19, Kurczewski R., Machnik A Aktywna ochrona przyrody wyzwaniem dla turystyki, w: Gospodarka turystyczna w XXI wieku. Globalne wyzwania i zagrożenia. Red. S. Bosiacki. Poznań, AWF, Lenarczyk E., Priwieziencew S., Włoszczowski T Ekoturystyka między Bugiem a Narwią, Warszawa. SIE, z. 16. Skolimowski H Filozofia Żyjąca Ekofilozofia jako Drzewo Życia. Warszawa, Wyd. Pusty Obłok. Zaręba D Ekoturystyka. Wyzwania i nadzieje. Warszawa, Wyd. Nauk. PWN. Ziffer K Ecotourism: the uneasy alliance. Conservation International. Washington, Ernst & Young.

53 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Magdalena Kachniewska FUNKCJA TURYSTYCZNA JAKO DETERMINANTA JAKOŚCI ŻYCIA NA WSI TOURISM FUNCTION AS THE DETERMINANT OF THE QUALITY OF LIFE IN VILLAGE AREAS Katedra Turystyki, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie al. Niepodległości 128, Budynek C, pokój 6/2, VI piętro, Warszawa Magdalena.Kachniewska@sgh.waw.pl Summary. The attractiveness of tourism product is a result and a determinant of the quality of life in rural areas. The state as well as the social and technical potential of a village are connected with the plenty of ties of financial, material and organizational character. The results of scientific research show that the defaults on the planning stage may result in a negative opinion of local residents on tourism effects and may unfavorably effect the future development of tourism function as well as to cause the intolerable material, financial and social costs. One of the outcomes of the conducted research was the identification of four fields of the tourism influence on the quality of life of the local community: social and technical infrastructure, ecology, the attractiveness of life and social capital. Słowa kluczowe: agroturystyka, kapitał społeczny, rozwój lokalny, rozwój zrównoważony, turystyka wiejska. Key words: local development, rural tourism, social capital, sustainable development. WSTĘP Dynamika rozwoju turystyki na obszarach wiejskich jest konsekwencją zmian wzorców wypoczynku ludności miejskiej na skutek wzrostu liczby zwolenników wypoczynku na obszarach nieprzeciążonych ruchem turystycznym. Turystyka na terenach wiejskich bywa traktowana jako panaceum na liczne problemy wsi: brak zatrudnienia, niskie dochody rolników i samorządów terytorialnych, niski standard życia, braki w istniejącej infrastrukturze itd. W jej rozwoju poszukuje się też szans na powstanie dodatkowego rynku zbytu na produkty żywnościowe i różnego rodzaju usług oraz na przyciągnięcie turystów do mniej znanych regionów Polski. W niektórych regionach turystyka wiejska już od dawna ma skomercjalizowane formy (głównie Pojezierze Mazurskie, Wybrzeże i regiony górskie). Rozwija się tam często dość żywiołowo, co zmusza do krytycznego spojrzenia na wpływ, jaki może wywierać na obszary wsi turystycznych. Celem artykułu jest wielostronna analiza wpływu rozwoju funkcji turystycznej wsi na jakość życia jej mieszkańców. Przyjęto tezę, że atrakcyjność produktu turystycznego wsi może być zarówno pochodną, jak i determinantą jakości życia lokalnych mieszkańców. W toku przeprowadzonych badań uwzględniono czynniki infrastrukturalne (infrastrukturę techniczną, budownictwo, planowanie przestrzenne, wykorzystanie materialnych zasobów wsi), społeczne (w tym atrakcyjność życia na wsi, możliwości tworzenia kapitału społecznego, role społeczne i kompetencje mieszkańców lokalnych, poczucie więzi z regionem, rozwój infrastruktury społecznej) i ekologiczne (wpływ turystyki na stan i zasoby środowiska naturalnego).

54 54 M. Kachniewska SYSTEM SPRZĘŻEŃ ZWROTNYCH MIĘDZY TURYSTYKĄ A JAKOŚCIĄ ŻYCIA NA WSI W ŚWIETLE PROGRAMU ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH Raport Klubu Rzymskiego Granice wzrostu, spowodował, że w końcu lat 80. XX w. politykę, gospodarkę i naukę zdominował termin sustainable development (trwały lub zrównoważony rozwój). Określenie to dotyczy rozwoju, który zaspokaja potrzeby współczesności, nie odbierając przyszłym pokoleniom zdolności do zaspokojenia ich własnych potrzeb 1. Istoty zrównoważenia upatruje się w zdolności do samopodtrzymującego się rozwoju, który nie degraduje czynników i mechanizmów go konstytuujących. Barierami tak rozumianego trwałego rozwoju są: wyczerpywalność tzw. zasobów nieodnawialnych (przede wszystkim środowiska naturalnego), niedostateczna reprodukcja zasobów trudno lub wolno odnawialnych (w tym kapitału ludzkiego łącznie z kulturą i systemem wartości, przestrzeni i jej zagospodarowania, tj. infrastruktury technicznej i sieci osadniczej), większe niż społecznie akceptowane napięcia wynikające z nierówności w zaspokojeniu i niezaspokajaniu potrzeb wyższego rzędu w procesie wzrostu gospodarczego, w tym alienacja społeczna, społeczne wykluczenie itd. (Toczyski i Zaucha 2000). Rozwój zrównoważony obejmuje trzy splecione ze sobą wymiary: ekonomiczny, społeczny i związany ze środowiskiem naturalnym. Ostatni obszar traktowany jest w literaturze przedmiotu jako dominujący zapewne dlatego, że nieodnawialność zasobów naturalnych stanowi najsilniejszą barierę trwałego rozwoju. Zgodnie z tym podejściem możliwości zrównoważonego rozwoju turystyki (w dużej mierze zależnej od jakości walorów naturalnych) oraz wpływ turystyki na otoczenie zazwyczaj analizowano w kontekście środowiska przyrodniczego. Tymczasem do zasobów trudno odnawialnych warunkujących rozwój turystyki należy jeszcze zaliczyć co najmniej przestrzeń i kapitał ludzki. Nie ma wątpliwości, jak poważne konsekwencje przestrzenne wywołuje obecny model rozwoju turystyki w tym również turystyki na terenach wiejskich. Chodzi przy tym zarówno o zmiany w środowisku naturalnym, jak i przeobrażenia w kształcie sieci osadniczej i jakości zasobów budowlanych wsi oraz często nieodwracalne zmiany społeczne: głównie w sferze kultury i systemie wartości społeczności lokalnych (m.in. zanikanie kultury wiejskiej i wielokulturowości wsi, patologie społeczne). Mimo że wśród trzech filarów zrównoważonego rozwoju oprócz aspektów środowiskowych i ekonomicznych wymienia się aspekty społeczne, kapitał ludzki rzadko bywa przywoływany w kontekście zrównoważonego rozwoju turystyki. Wynika to prawdopodobnie z wyrazistej przewagi zagadnień dotyczących zagrożeń ekologicznych. Tymczasem zarówno w skali makro- jak i mikroekonomicznej kierunek i tempo rozwoju gospodarczego w coraz większym stopniu zależą od jakościowych i ilościowych parametrów zasobów społecznych 2. 1 Jest to definicja sformułowana w raporcie Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju ONZ O naszą wspólną przyszłość (z 1987 r.), zwanym potocznie raportem Bruntland od nazwiska przewodniczącej Komisji, Pani Gro Bruntland, byłej premier Norwegii. 2 Rozwój gospodarczy tworzy materialne warunki rozwoju społecznego, który z kolei staje się czynnikiem przyspieszenia wzrostu gospodarczego.

55 Funkcja turystyczna jako determinanta jakości życia na wsi Upowszechnienie koncepcji interesariuszy (stakeholders) 3 oraz świadomość złożoności produktu turystycznego, którego analiza możliwa jest tylko w ujęciu systemowym, coraz częściej prowadzą do równomiernego rozłożenia zainteresowania aspektami ekonomicznymi, społecznymi i środowiskiem naturalnym. Ujęcie to jest zgodne z ogólnym kierunkiem zmian w postrzeganiu uwarunkowań trwałego rozwoju. W wypadku działalności turystycznej na wsi interesariuszami są nie tylko kwaterodawcy i inni usługodawcy turystyczni, ale wszystkie grupy i osoby pośrednio lub bezpośrednio zainteresowane działalnością przedsiębiorstw turystycznych w ich dążeniach do osiągania celów. Oczywiście, każdy z interesariuszy ma inną siłę nacisku, różny jest też stopień uprawomocnienia oddziaływania interesariuszy oraz pilności ich żądań. W turystyce wiejskiej należy wyróżnić co najmniej trzy zasadnicze grupy, których oczekiwania nierzadko bywają sprzeczne: turyści, usługodawcy turystyczni oraz inni mieszkańcy lokalni, nieosiągający bezpośrednio korzyści ekonomicznych z tytułu rozwoju funkcji turystycznej wsi. Z punktu widzenia turysty zaspokojenie różnorodnych potrzeb możliwe jest jedynie po wykorzystaniu całej wiązki dóbr i usług (informacja o regionie, miejscowości i dostępności usług, transport, noclegi, wyżywienie, usługi rekreacyjne i infrastruktura paraturystyczna 4 ). Z tego powodu produkt turystyczny w szerokim ujęciu definiowany jest jako suma wrażeń i doświadczeń, jakich doznał turysta od momentu opuszczenia miejsca stałego zamieszkania do momentu powrotu do niego (Medlik 1995, s. 243). Definicja ta wskazuje, w jak dużym stopniu rozwój produktu turystyki wiejskiej uzależniony jest od jakości zasobów ludzkich przedsiębiorczości mieszkańców wsi, ich gościnności, podstawowych umiejętności i kompetencji w zakresie obsługi ruchu turystycznego, świadomości elementów kształtujących atrakcyjność obszarów wiejskich, zdolności marketingowych, co najmniej podstawowej wiedzy z zakresu biznesu i prawa, umiejętności współpracy i kształtowania wzajemnie korzystnych relacji z otoczeniem. Zasoby społeczne, o których mowa, niewątpliwie ulegają wzbogaceniu i rozwojowi pod wpływem każdej formy przedsiębiorczości (w tym turystycznej), a ponadto decydują o dalszych możliwościach rozwoju turystyki. Nietrudno zauważyć, że jakość kapitału ludzkiego nie ogranicza się do tej grupy gospodarzy, którzy bezpośrednio zainteresowani są (w sensie ekonomicznym) obsługą ruchu turystycznego, ale także pozostałych mieszkańców. Z jednej strony mają oni swój udział w kształtowaniu jakości oferty turystycznej przez swoją postawę i wpływ wywierany na środowisko naturalne i społeczne. Z drugiej strony są biorcami efektów rozwoju funkcji tury- 3 Termin interesariusze, analogiczny do terminu akcjonariusze, zaproponował prof. dr hab. Stefan Kwiatkowski z Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, chcąc zachować podobną analogię, jaka występuje w języku angielskim (shareholders i stakeholders). Chodziło również o zachowanie rdzenia interes (ang. to have a stake in sth. mieć w czymś interes). W języku polskim przyjęto następujące tłumaczenia terminu stakeholders: interesariusze, strategiczni kibice, nosiciele ryzyka. Zamiennie stosuje się też określenia: grupy interesu, strony zainteresowane. Pojęcie to zostało wprowadzone do teorii ekonomii przez I. Ansoffa i R. Stewarta w latach 60. XX w., a następnie rozwinięte przez R.E. Freemana. 4 Infrastruktura paraturystyczna to instytucje i urządzenia, które nie są rozstrzygająco limitowane przez ruch turystyczny i których egzystencja nie opiera się przede wszystkim na popycie turystycznym. Bywa, że służą przede wszystkim lokalnym mieszkańcom, ale rozwój turystyki byłby trudny lub wręcz niemożliwy bez ich istnienia (np. drogi lokalne, oświetlenie ulic, kanalizacja etc.).

56 56 M. Kachniewska stycznej wsi, biorcami niezwykle krytycznymi w ocenach, przede wszystkim dlatego, że ograniczony udział w korzyściach ekonomicznych powoduje, że są szczególnie wrażliwi na efekty pozaekonomiczne. Nie można dopuścić do stratyfikacji lokalnej społeczności i powstania grup o sprzecznych interesach, ponieważ opinia tej grupy interesariuszy w dużej mierze warunkuje sukces ekonomiczny bezpośrednich beneficjentów (usługodawców turystycznych). Czynniki wpływające na wrażenia turysty z pobytu na wsi w dużej części pozostają poza możliwościami oddziaływania kwaterodawcy wiejskiego: począwszy od poziomu atrakcyjności walorów turystycznych, przez usługi innych przedsiębiorców, po ogólnie rozumianą jakość życia w danym miejscu, w tym dostępność i jakość infrastruktury społecznej i technicznej, poziom bezpieczeństwa, życzliwość lokalnych mieszkańców wobec przyjezdnych, liczebność i sposób zachowania innych turystów (Kachniewska 2009). Znaczny udział w kształtowaniu jakości oferty turystycznej danej miejscowości mają dobra wolne (pierwotne) 5, dobra publiczne 6 i tzw. efekty zewnętrzne 7. Niektóre z nich nie poddają się kontroli żadnego podmiotu (np. liczba dni słonecznych w danej miejscowości). Inne są wynikiem współdziałania różnorodnych, nie zawsze łatwych do zidentyfikowania podmiotów (np. czystość akwenów czy powietrza). Jakość dóbr wolnych i publicznych wpływa jednak nie tylko na kształt oferty turystycznej, ale także a może przede wszystkim na jakość życia lokalnych mieszkańców. Podlega też w równej mierze oddziaływaniu mieszkańców wsi, jak i efektom zewnętrznym ruchu turystycznego i działalności gospodarczej służącej jego obsłudze. W ten sposób system wzajemnych sprzężeń zwrotnych między turystyką a jakością życia na wsi ostatecznie ulega zamknięciu. Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich jest celem, który łączy się zarówno z podstawowymi kierunkami rozwoju ekonomicznego i społecznego gospodarstw rolnych przez wzmocnienie potencjału ekonomicznego, restrukturyzację i modernizację, jak i z dobrymi warunkami do życia pod względem jakości środowiska i krajobrazu, infrastruktury społecznej i technicznej. Z tego względu realizowany aktualnie (do 2013 r.) w Polsce Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) oprócz zadań ekonomicznych związanych z poprawą konkurencyjności sektora rolnego uwzględnia także poprawę środowiska naturalnego i obszarów wiejskich (tzw. druga oś priorytetowa PROW) oraz jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej (trzecia priorytetowa oś PROW). 5 Dobro wolne to dobro, które w warunkach naturalnych występuje w nieograniczonej ilości i nie występuje w jego przypadku pojęcie własności, np. powietrze, energia słoneczna, piękno krajobrazu. 6 Dobra publiczne charakteryzują się tym, że nie ma możliwości wyłączenia ich z konsumpcji, a jednocześnie nie są konkurencyjne w konsumpcji. Pierwszy warunek oznacza, że dostawca dobra nie może legalnie zapobiec używaniu dobra przez innych, a drugi oznacza, że konsumpcja dobra przez jedną osobę nie pozbawia innych osób możliwości konsumpcji tego samego dobra (dobro może być konsumowane przez wiele osób jednocześnie). Przykładem dobra publicznego jest obrona narodowa, system dróg, infrastruktura komunikacyjna, ale także pokaz sztucznych ogni, z którego nie można wykluczyć przypadkowych osób. 7 Mianem efektów zewnętrznych w ekonomii określa się koszty lub korzyści osób trzecich, niepodlegające rekompensacie (opłacie) i powstałe wskutek produkcji lub konsumpcji podmiotu, który nie ponosi kosztów lub nie odnosi korzyści związanych z tymi działaniami. Efekty zewnętrzne mogą mieć zarówno charakter pozytywny (np. renowacja zabytków, oświetlenie dróg), jak i negatywny (zanieczyszczenie środowiska, tłok, hałas).

57 Funkcja turystyczna jako determinanta jakości życia na wsi W nowoczesnej koncepcji modelu rolnictwa uwzględnia się problematykę zrównoważonego rozwoju jako warunek konieczny do osiągnięcia pozostałych celów dotyczących wzrostu gospodarczego. Z tego powodu poza podstawową funkcją, jaką jest produkcja artykułów rolnych, docenia się znaczenie obszarów wiejskich w ochronie środowiska (w tym ochronie zasobów wodnych i gleb, kształtowaniu krajobrazu, ochronie i zachowaniu siedlisk oraz różnorodności biologicznej). Paradoksalnie, dzięki późnemu uprzemysłowieniu Polski, które w dużej mierze odpowiada za niewysoki poziom rozwoju gospodarczego wsi, stan środowiska naturalnego i różnorodność biologiczna Polski wyróżnia się na tle innych krajów Europy. Dążenie do nadrobienia opóźnień gospodarczych i coraz większa dynamika przedsiębiorczości na terenach wiejskich wymagają wprowadzenia odpowiednich instrumentów wsparcia, które będą sprzyjały zachowaniu i poprawie stanu siedlisk przyrodniczych i ostoi gatunków 8, będących dobrem publicznym, a także różnorodności kulturowej polskiej wsi. Zachowanie i dobry stan środowiska obszarów rolnych, w tym osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu wód i gleb, wiąże się m.in. z utrzymaniem ciągłości ich użytkowania rolniczego (oś druga PROW). Jednak w przypadku obszarów, gdzie jest to mało opłacalne (grunty rolne o słabszej jakości), ważnym aspektem jest pobudzanie pozarolniczej działalności gospodarczej na obszarach wiejskich (trzecia oś PROW). W Polsce działania te mają szczególne znaczenie ze względu na wysoki poziom bezrobocia. Nietrudno zauważyć, że i tutaj możemy mieć do czynienia z pozytywnym wpływem działalności gospodarczej w obszarze turystyki na jakość życia na wsi, a jednocześnie z dużą zależnością jakości oferty turystyki wiejskiej od powodzenia omawianego programu. Wysoki poziom bezrobocia i narastające w rezultacie patologie silnie rzutują bowiem na odczucia turystów. Ograniczenie bezrobocia i wzrost przedsiębiorczości mają też przełożenie na poziom dochodów, co z kolei pozwala na poprawę jakości infrastruktury technicznej i społecznej, z której w równej mierze korzystają przyjezdni i lokalni mieszkańcy. Na drugiej osi PROW poważnie traktuje się też instrumenty mające na celu poprawę jakości życia mieszkańców wsi (odnowa wsi, poprawa stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego). W pełni uwzględniają one ważne funkcje społeczne i kulturalne, a docelowo mają być czynnikiem kształtującym przemiany strukturalne i przeciwdziałającym depopulacji, tworzącym silniejsze poczucie identyfikacji mieszkańców wsi z regionem, jego tradycjami i wartościami. Ponownie nie sposób nie zauważyć ścisłej relacji, w jakiej postulaty te pozostają z dążeniami do kształtowania jakości oferty turystyki wiejskiej. Jednym z najważniejszych oczekiwań turystów jest poszukiwanie odmienności wsi (jej kultury, architektury, obyczajowości, tradycji, sposobów spędzania wolnego czasu i charakteru pracy) od tego, co na co dzień kojarzone jest z miastem. Jako interesariusze gotowi są płacić za ten aspekt 8 Cel ten realizowany jest m.in. przez bezpośrednie działania, związane z odpowiednimi praktykami rolniczymi w obrębie gospodarstwa, takimi jak promowanie zrównoważonego sposobu gospodarowania, odpowiednie użytkowanie gleb i ochrona wód, kształtowanie struktury krajobrazu, przywracanie walorów lub utrzymanie stanu cennych siedlisk użytkowanych rolniczo. W tym aspekcie szczególne znaczenie mają obszary objęte siecią Natura 2000 oraz te, na których są realizowane działania zgodne z Ramową Dyrektywą Wodną (2000/60/WE) w zakresie wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (szerzej zob , dostęp r.).

58 58 M. Kachniewska atrakcyjności produktu turystyki wiejskiej. Finansowanie działań na rzecz zachowania tradycji i kultury polskiej wsi można jednak uznać za pozytywny wpływ turystyki tylko tak długo, jak długo komercjalizacja tej oferty nie spowoduje jej deformacji. Znane są bowiem przypadki komercjalizacji i niszczenia autentyczności kultury i tradycji w imię rozwoju turystyki. Przy zachowaniu odpowiedniej staranności i dbałości o szczegóły popyt na walory kulturowe wsi ze strony przyjezdnych staje się ważnym warunkiem zachowania tradycji i jednocześnie źródłem jej ekonomicznego wsparcia. Oznacza to, że na odpowiednim poziomie zaawansowania działań gospodarczych wsparcie zewnętrzne przestanie być niezbędne i postulaty z drugiej osi PROW będą same tworzyły podstawy swego finansowania. Warto zaznaczyć, że w latach realizowano w Polsce Program Aktywizacji Obszarów wiejskich (PAOW), którego nadrzędnym celem był rozwój pozarolniczych miejsc pracy na obszarach wiejskich przez inwestycje w infrastrukturę turystyczną oraz edukację, szkolenia i udzielanie mikropożyczek mieszkańcom wsi. Efekty programu szczególnie w obrębie rozwoju infrastruktury technicznej (drogi lokalne, wodociągi, sieć kanalizacyjna, wysypiska odpadów, oczyszczalnie ścieków, stacje uzdatniania wody itp.) pozwoliły wyraźnie dostrzec związek między warunkami rozwoju przedsiębiorczości (także turystycznej) i jakością życia na wsi. Ważnym efektem PAOW było ożywienie, zaktywizowanie i zmobilizowanie władz samorządowych oraz jednostek i podmiotów gospodarczych zaangażowanych w różnego rodzaju działania w ramach programu. Realizowany obecnie PROW w pewnym sensie kontynuuje poprzedni program, a jednocześnie wskazuje, że założenia obu omawianych przedsięwzięć odzwierciedlają rzeczywiste potrzeby mieszkańców wsi. WPŁYW TURYSTYKI NA AKTYWIZACJĘ ZAWODOWĄ MIESZKAŃCÓW WSI W krajach zachodnioeuropejskich, gdzie procesy odpływu ludności do miast nastąpiły najwcześniej i najsilniej, można znaleźć liczne przykłady obszarów wyludnionych w okresie industrializacji, zwłaszcza w regionach górskich, które zostały ponownie ożywione przez turystykę, oraz obszarów, na których turystyka przyczyniła się do aktywizacji gospodarki. Turystyka, umożliwiając zatrudnienie i przynosząc dodatkowe dochody, nie tylko zatrzymuje na wsi część ludności miejscowej, ale może nawet powodować napływ nowych mieszkańców. Zjawisku temu sprzyja atrakcyjność wsi o utrwalonej funkcji turystycznej, gdyż odznaczają się one z reguły większymi walorami przyrodniczymi i lepszym wyposażeniem w różnorodne urządzenia komunalne oraz obiekty usługowe i kulturalne. Na ile model zachodnioeuropejski sprawdza się w Polsce? W latach magistranci SGH przeprowadzili badania, których celem była weryfikacja dość powszechnego poglądu o pozytywnym wpływie rozwoju funkcji turystycznej wsi na jakość życia jej mieszkańców. Badaniem objęto 515 mieszkańców 51 wsi z województw: małopolskiego, mazowieckiego, podkarpackiego, pomorskiego i warmińsko-mazurskiego. Uwzględniono jedynie te miejscowości, w których można mówić o rozwoju turystyki co najmniej od 15 lat (uwzględniono rozpoczęcie działalności pierwszych obiektów hotelarskich w poszczególnych miejscowościach). W grupie respondentów 50% stanowiły osoby, które nie są bezpośrednimi beneficjentami korzyści ekonomicznych z tytułu obsługi turystów (zatrudnieni w innych rodzajach działalności gospodarczej). Badanie przeprowadzono drogą wywiadu kwestionariuszowego.

59 Funkcja turystyczna jako determinanta jakości życia na wsi małopolskie mazowieckie podkarpackie pomorskie warmińsko-mazurskie Rys. 1. Charakterystyka próby badawczej Województwo liczba wsi uwzględnionych w badaniu liczba respondentów w tym zatrudnionych bezpośrednio w turystyce Pozytywnie udało się zweryfikować opinię, że turystyka, powstrzymując emigrację ludności wiejskiej (zwłaszcza młodzieży) do miast, wywiera korzystny wpływ na stan i jakość zasobów siły roboczej (por. Kurek 1990); 60% respondentów stwierdziło, że obsługa ruchu turystycznego istotnie osłabiła pęd (młodych) ludzi do miasta. Najwyższy procent wskazań (80%) dotyczył miejscowości górskich (województwa podkarpackie i małopolskie), co niewątpliwie związane jest z długim sezonem turystycznym. Były jednak i takie miejscowości w szczególności w województwie pomorskim w których ten odsetek nie przekraczał 35%. Mieszkańcy podkreślali, że ze względu na krótki sezon turystyczny na polskim wybrzeżu miejsca pracy utworzone dzięki turystyce mają charakter sezonowy. Bywa, że pracownicy obiektów hotelarskich nie są mieszkańcami danej miejscowości. Pozytywnie oceniano wpływ turystyki na przyrost liczby miejsc pracy około połowa respondentów uznała, że jest to zjawisko odczuwalne, przy czym ponownie największą liczbę wskazań (84%) odnotowano w województwie podkarpackim, a najniższą w pomorskim (31%). Znaczna liczba respondentów (43%) zwróciła uwagę, że możliwość podjęcia pracy w turystyce motywuje do osiedlania się w ich miejscowości. Tym razem największą liczbę wskazań odnotowano w województwach małopolskim (59%), mazowieckim (52%) i pomorskim (48%). W ostatnim przypadku chodziło głównie o Kaszuby. Coraz częściej się okazuje, że atrakcyjność (także finansowa) pracy w obsłudze ruchu turystycznego przerasta korzyści, jakie daje uprawa roli (szczególnie w przypadku małych i średnich gospodarstwach). W takiej sytuacji spada zainteresowanie uprawą roli, co z kolei staje się przyczyną zaniedbania dobrych ziem lub ich sprzedaży, najczęściej jako działki budowlane. Im bardziej atrakcyjne krajobrazowo jest otoczenie danej wsi, tym większe prawdopodobieństwo, że działalność pozarolnicza będzie wypierać funkcję rolną, nawet jeśli warunki do rozwoju rolnictwa są wyjątkowo korzystne. Badanie w pełni potwierdziło tę tezę. Respondenci (ponad 70%) wskazywali na znaczny wzrost cen ziemi oraz fakt, że lokalizacja działek pod tzw. drugie domy i inwestycje turystyczne jest uzależniona wyłącznie

60 60 M. Kachniewska od atrakcyjności walorów krajobrazowych. Czynnik jakości gruntów i ewentualnie jego zachowanie dla rolnictwa jest całkowicie pomijany, co licznie (68%) i z dużą irytacją podkreślali w szczególności mieszkańcy tych wsi, w których występują niedobory wysokiej klasy gruntów rolnych (woj. podkarpackie i mazowieckie) [%] małopolskie mazowieckie podkarpackie pomorskie warmińsko-mazurskie Województwo turystyka służy ograniczeniu emigracji do dużych miast dzięki turystyce odczuwalnie wzrosła liczba nowych miejsc pracy turystyka motywuje do osiedlania się w naszej miejscowości Rys. 2. Wpływ funkcji turystycznej wsi na aktywizację zawodową mieszkańców Rozwój turystyki pociąga za sobą konieczność rozwoju działalności usługowej, głównie w obiektach stanowiących bazę turystyczną (niewielkie hotele, pensjonaty, kwatery prywatne). Umożliwia to aktywizację zawodową kobiet, które najłatwiej znajdą pracę w takich obiektach, bądź mogą łączyć pracę w domu i gospodarstwie z obsługą turystów (jadłodajnie, wynajem kwater). Dzięki temu nie potrzebują dojeżdżać do pracy poza własną wsią. Odpłatna praca zawodowa daje im możliwość samorealizacji i podnosi dochody gospodarstw domowych Kobiety wiejskie napotykają takie same przeszkody, jak mieszkanki miast: zbytnie obciążenie obowiązkami domowymi i drastyczny brak oparcia w instytucjach (żłobki, przedszkola), infrastrukturze usługowej i wyposażeniu gospodarstw w odpowiedni sprzęt. Dopiero zaspokojenie tych potrzeb stworzyłoby podstawy większej aktywności i gotowości ponoszenia dodatkowego ryzyka i wysiłku przez kobiety wiejskie. POZIOM ATRAKCYJNOŚCI ŻYCIA WE WSIACH TURYSTYCZNYCH Ważnym motywem pozostawania kobiet (i nie tylko) na wsi coraz częściej jest ponadprzeciętna atrakcyjność miejscowości turystycznych. Przeprowadzone badania wskazują, że mieszkańcy poszczególnych wsi zauważają liczne zmiany związane ze wzmożonym ruchem turystycznym. Dzięki organizowanym dla turystów imprezom i powstawaniu nowych obiektów kulturalnych w takich wsiach jest weselej" i łatwiej jest o rozrywkę" (82% respondentów). Kontakty z przyjezdnymi są czynnikiem przełamującym poczucie izolacji (64%

61 Funkcja turystyczna jako determinanta jakości życia na wsi wskazań), a więc mają duże znaczenie psychospołeczne. Wzmożony ruch turystyczny wpływa na bardziej aktywny i świadomy stosunek mieszkańców badanych miejscowości do tradycji, spuścizny kulturowej, folkloru i obrzędów charakterystycznych dla danego regionu (78% wskazań). Zainteresowanie turystów uświadamia im, że lokalne zwyczaje mogą być kolejnym walorem i podnieść atrakcyjność pobytu w ich wsi, a to z kolei sprzyja pielęgnowaniu tradycji (przynosi ona wymierne korzyści). Wielu respondentów (56%) podkreślało, że obecność turystów sama w sobie jest czynnikiem podnoszącym atrakcyjność życia: obserwowanie, a następnie naśladowanie ich stylu życia, wypoczynku, sposobu ubierania się. Liczni mieszkańcy (62%) wskazywali na fakt, że turyści przywożą ze sobą nowe wzorce spędzania czasu, rozrywki, pomysły na zajęcia rekreacyjne i sportowe, które z czasem chętnie przyjmowane są przez lokalnych mieszkańców (głównie młodzież). Według 78% respondentów obecność przyjezdnych umożliwiła realizację inwestycji w infrastrukturę sportową, kulturalną i rekreacyjną, która nie byłaby opłacalna bez odpowiedniego przyrostu popytu (budowa kortów tenisowych, marin, deptaków, nabrzeży, pomostów, kręgielni, muszli koncertowych, letnich scen teatralnych, salonów odnowy biologicznej, kąpielisk, wypożyczalni sprzętu sportowego i turystycznego itp.). Niektórzy mieszkańcy (32% wskazań) z niezadowoleniem podkreślają, że udogodnienia te dostępne są jedynie w sezonie turystycznym, choć 67% respondentów wskazało, że po sezonie punkty te nie są zamykane i oferują niższe ceny niż w czasie sezonu turystycznego. Aż 85% respondentów zaznaczyło, że liczne punkty usługowe (niekoniecznie związane z turystyką) powstały w ich miejscowościach tylko dzięki przyjazdom turystów, ale podnoszą atrakcyjność życia w badanych wsiach. Warto wymienić tu nie tylko tak oczywiste elementy krajobrazu turystycznego, jak punkty gastronomiczne, ale także infrastrukturę społeczną (punkty apteczne i medyczne, salony kosmetyczne i fryzjerskie, oddziały obsługi finansowej, bankomaty, kafejki internetowe itp.). Ich niedobór nierzadko latami był problem w badanych wsiach i dopiero nasilenie ruchu turystycznego spowodowało, że te inwestycje stały się opłacalne. Funkcja turystyczna i krytyczne spojrzenie na własną miejscowość (gminę) spowodowały w kilkudziesięciu z badanych przypadków istotne zmiany w działalności władz lokalnych. 76% respondentów wyraziło przekonanie, że dopiero obawa przed złą opinią gości skłoniła urzędników do przyspieszenia najbardziej podstawowych inwestycji infrastrukturalnych (chodniki, pobocza dróg, renowacja nawierzchni dróg, wytyczanie i budowa ścieżek rowerowych, znakowanie szlaków pieszych i rowerowych, budowa kanalizacji i przyłączy do budynków mieszkalnych, wyznaczanie miejsc parkingowych itd.).ten sam czynnik (obawa przed negatywną oceną przyjezdnych) skłonił też włodarzy do poprawy bezpieczeństwa (patrole policji, monitoring, opieka ratowników na kąpieliskach) i estetyki miejscowości (rewitalizacja skwerów i parków, większa dbałość o utrzymanie czystości, likwidacja nielegalnych wysypisk śmieci, budowa placów zabaw, zakup ławek parkowych, dbałość o zieleń i ogólny wygląd miejscowości, w tym sadzenie kwiatów, renowacja budynków użyteczności publicznej). Zmiany na lepsze chętnie podkreślali rodzice małych dzieci, wskazując, że dopiero pod wpływem zmian uświadomili sobie, że dotychczas dzieci po prostu się nudziły, zwłaszcza, że wiele z nich nigdy nie opuszczało swojej miejscowości. Pozytywnie oceniali też takie inicjatywy, jak oznakowanie drogowe przejść dla pieszych (szczególnie w pobliżu

62 62 M. Kachniewska szkół i placów zabaw) i wytyczenie ścieżek rowerowych i spacerowych. Jedna z mam zauważyła, że dopiero trzecie dziecko zaczęła wozić wózeczkiem na spacery, bo wcześniej mogła co najwyżej pchać wózek przez pole. Rodzice małych dzieci częściej niż inni respondenci zwracali też uwagę na fakt, że obecność turystów i zgłaszany przez nich popyt na produkty spożywcze, które zwykli kupować w swoich miejscach zamieszkania, skłonił właścicieli sklepów spożywczych do poszerzenia asortymentu. Aż 85% respondentów podkreśliło wspomnianą już poprawę poziomu bezpieczeństwa w bardzo różnych wymiarach: od patroli policyjnych i monitoringu, do takich szczegółów, jak bezpieczeństwo i komfort poruszania się po drogach (lepsze nawierzchnie i pobocza) oraz zagospodarowanie wcześniej dzikich (i niestrzeżonych) kąpielisk. Z badań wynika jednak, że stosunek mieszkańców do turystów i turystyki nie zawsze jest pozytywny. We wsiach przeciążonych ruchem turystycznym (dotyczy to w szczególności województwa pomorskiego i regionu Wielkich Jezior Mazurskich) rośnie liczba osób, którym obecność turystów dokucza i którzy nierzadko deklarują chęć ograniczenia liczby przyjazdów turystów (36% wskazań). Szkody, które są przy tym najczęściej wymieniane, to kłopoty z zakupami (niedostateczne zaopatrzenie w trakcie sezonu turystycznego), zatłoczenie, brud i zanieczyszczenie środowiska (przede wszystkim przeciążone śmietniki, spaliny), złe (aroganckie, nieuprzejme) zachowanie przyjezdnych wobec ludności lokalnej i szkody spowodowane przez turystów w uprawach rolnych. W tym kontekście napływ ludności obcej kulturowo niesie za sobą ryzyko powstawania zatargów natury kulturowo-społecznej, a to z kolei powoduje wzrost przestępczości i zjawisk patologicznych (głównie kradzieże, obustronne pobicia, alkoholizm). Wymienione zjawiska sprawiają, że na wsi ciągle jeszcze obserwuje się dużą nieufność wobec obcych (szczególnie jeśli chodzi o przyjmowanie ich pod własnym dachem). 26% respondentów nie chciałoby wcale mieć do czynienia z turystami, a 32% nie wyobraża sobie goszczenia turystów we własnym domu, choć nie wyklucza innych form działalności w zakresie obsługi ruchu turystycznego. TURYSTYKA A ZASOBY BUDOWLANE I INFRASTRUKTURA KOMUNIKACYJNA WSI Najbardziej odczuwalne są zmiany, jakie turystyka wywołuje w budownictwie mieszkaniowym i estetyce wsi. Dynamika przyrostu zasobów mieszkaniowych na wsi jest przede wszystkim funkcją wzrostu zaludnienia oraz dochodów ludności. We wsiach o charakterze turystycznym oba te czynniki są znacznie korzystniejsze dla rozwoju budownictwa niż we wsiach innych typów. Intensywny ruch budowlany i ponadnormatywna kubatura budynków mieszkalnych są więc najbardziej widocznymi cechami wsi turystycznych. Tam też następuje regularna wymiana substancji mieszkaniowej maleje procent budynków starych, zniszczonych, źle wyposażonych (istotne są tu warunki sanitarne). W cytowanych badaniach 83% respondentów wskazywało na istotną poprawę, pod względem jakości i ilości budynków mieszkalnych, a także jakości zabudowań gospodarskich. Prawie 90% respondentów przypisywało te pozytywne zmiany rozwojowi ruchu turystycznego, podkreślając, że turyści zwracają olbrzymią uwagę na estetykę otoczenia, co zazwyczaj mobilizuje gospodarzy do poszerzenia skali inwestycji na wszystkie budynki gospodarcze, a nie tylko na kwaterę tury-

63 Funkcja turystyczna jako determinanta jakości życia na wsi styczną. 56% badanych wskazało też na efekt zarażania, sprawiający, że mieszkańcy, którzy nie angażują się w obsługę ruchu turystycznego, z czasem przywiązują coraz większą wagę do jakości i estetyki własnych domów i ich otoczenia. Jednocześnie 34% respondentów podkreślało, że nowo powstające budynki zakłócają charakter architektoniczny i układ przestrzenny wsi (nierzadko obniżając walory krajobrazowe i turystyczne), a nawet powstają niezgodnie z planami zagospodarowania przestrzennego (dotyczy to w szczególności domków letniskowych). Można znaleźć też przykłady bardzo pozytywnych zmian w obszarze budownictwa, które są efektem rozwoju funkcji turystycznej wsi. 56% badanych zwróciło uwagę, że to turystyka i zainteresowania przyjezdnych przyczyniły się do remontu i modernizacji w stylu regionalnym starych zabudowań mieszkalnych w atrakcyjnie zlokalizowanych gospodarstwach; 64% respondentów przyznało, że rozwój turystyki, stwarzając konieczność zapewnienia turystom odpowiednich warunków sanitarnych i mieszkaniowych, przynosi określone, wymierne korzyści także stałym mieszkańcom. Niestety, bywa, że towarzyszy temu zjawisko ograniczania przestrzeni wykorzystywanej przez mieszkańców gospodarstwa na rzecz zwiększania liczby pokojów wynajmowanych turystom. Nierzadko dzieje się to kosztem znacznego obniżenia standardu życia członków rodziny kwaterodawcy. Trudno więc jednoznacznie ocenić zjawisko wynajmowania kwater prywatnych, choć nie ulega wątpliwości, że takie sytuacje mają miejsce głównie w sezonie. Warto przy tym zaznaczyć, że 52% respondentów oceniło zasoby mieszkaniowe reprezentowanych wsi jako zbyt małe w porównaniu z zapotrzebowaniem; 67% badanych wskazywało też, że budynki mają niewysoki standard techniczny. W jednym i drugim przypadku podkreślali, że turystyka to silny impuls do rozwoju budownictwa i poprawy jego standardu. Nie należy zapominać, że jakość budynków i warunków mieszkaniowych na wsi rzutuje zarówno na jakość życia mieszkańców, jak i przyjezdnych. Brak ścisłej standaryzacji kwater agroturystycznych powoduje, że nie są chronione interesy ani jednej, ani drugiej grupy. Na mocy Ustawy z dnia 19 listopada 1999 roku Prawo o działalności gospodarczej 9 działalność w zakresie wynajmowania przez rolników pokoi i miejsc na ustawienie namiotów, sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów (bez zatrudniania pracowników) pod warunkiem, że liczba wynajmowanych pokoi nie przekracza pięciu nie musi być zgłaszana do ewidencji gospodarczej. Ponadto dochody uzyskiwane z wynajmu pokoi gościnnych są zwolnione z podatku dochodowego od osób fizycznych, jeśli spełnione są równocześnie wszystkie wymienione warunki (Ustawa z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych, DzU 1993, nr 90, poz. 916, z późn. zm.): wynajmowane pokoje znajdują się w budynkach mieszkalnych (nie dotyczy dochodów z wynajmu domków turystycznych), budynki mieszkalne są położone na terenach wiejskich, wynajmujący prowadzi gospodarstwo rolne, a budynki, w których są wynajmowane pokoje, należą do gospodarstwa, liczba pokoi przeznaczonych do wynajmu nie przekracza pięciu, pokoje są wynajmowane osobom czasowo przebywającym na wypoczynku. 9 Tekst jednolity DzU 2000, nr 115, poz. 995; nr 130, poz

64 64 M. Kachniewska W tym ujęciu przedstawione zapisy nadają usługom agroturystycznym (w zakresie wynajmu miejsc noclegowych) charakter usług hotelarskich, co z kolei sprawia, że prowadzenie usług agroturystycznych pośrednio reguluje również ustawa o usługach turystycznych i Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 13 czerwca 2001 roku w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których świadczone są usługi hotelarskie. Zgodnie z zapisem ustawy wzmiankowane rozporządzenie precyzuje wymagania dotyczące wyposażenia obiektów hotelarskich, a osoby prowadzące działalność hotelarską w obiektach innych niż obiekty hotelarskie muszą spełnić wymogi zawarte w załączniku 7d tego rozporządzenia 10. Agroturystyka, oferując zindywidualizowane formy wypoczynku, nie wymaga celowej budowy lub rozbudowy bazy noclegowej. Z powodzeniem może wykorzystywać odpowiednio zaadaptowane istniejące zasoby mieszkaniowe gospodarstw wiejskich lub odpowiednio przystosowane budynki gospodarcze. Na potrzeby rozwoju turystyki na terenach wiejskich wykaz wymagań poszerzono o wskazówki (zalecenia) wynikające z doświadczenia kwaterodawców wiejskich, np. w zakresie: a) pokoi gościnnych (pokoi urządzonych i wyposażonych w sposób pozwalający pełnić funkcję sypialni dla gości; w tym typie zakwaterowania urządzenia sanitarne mogą być dzielone z gospodarzami lub przeznaczone do wyłącznej dyspozycji gości, przynależne do kilku pokoi lub tylko jednego pokoju); b) pokoi grupowych (czyli pomieszczeń sypialnych, w których znajdują się więcej niż 4 miejsca do spania, z dostępem do łazienki i WC); c) mieszkań wakacyjnych (niezależnych jednostek mieszkalnych, składających się z 1 3 sypialni, kącika wypoczynkowego, niezależnej toalety i łazienki oraz kuchni z urządzeniami i wyposażeniem do samodzielnego przygotowywania posiłków); d) domów wakacyjnych (niezależnych domów składających się z minimum jednej sypialni, pokoju wypoczynkowego, toalety i łazienki oraz kompletnie wyposażonej kuchni, które są wynajmowane w całości); e) przyzagrodowych pól kempingowych i biwakowych (oferujących miejsce na ustawienie namiotu lub przyczepy kempingowej, dostęp do punktu poboru wody i do WC). Niektóre z tych zaleceń szerzej traktują kwestie organizacji kuchni, sanitariatów, a nawet ogrodu i urządzeń rekreacyjnych dla gości, jednak decyzja o ich stosowaniu jest wyłączną decyzją kwaterodawcy. Prawnie obowiązują natomiast przepisy przeciwpożarowe, budowlane i ochrony środowiska, które z braku szczególnych przepisów dla kwaterodawców wiejskich są takie same, jak dla budynków mieszkalnych. Pewnym problemem jest kwestia kategoryzacji bazy noclegowej turystyki wiejskiej. W art. 36 Ustawy o usługach turystycznych zdefiniowano 7 rodzajów obiektów hotelarskich: hotele, motele, pensjonaty, kempingi, domy wycieczkowe, schroniska młodzieżowe i schroniska. Pozostałe rodzaje usług noclegowych dostępnych na terenach wiejskich (np. pokoje gościnne, grupowe, mieszkania wakacyjne, domy wolno stojące, przyzagrodowe pola kem- 10 Wymagania rozporządzenia odnoszą się do miejsc na ustawienie namiotów i przyczep samochodowych, miejsc w namiotach, przyczepach mieszkalnych, domkach turystycznych i obiektach prowizorycznych, miejsc świadczenia usług w budynkach stałych, miejsc noclegowych w pomieszczeniach wspólnych i samodzielnych pokoi. Należy uznać, że mają one zastosowanie również do usług agroturystycznych.

65 Funkcja turystyczna jako determinanta jakości życia na wsi pingowe) nie zostały objęte zapisami kategoryzacyjnymi, toteż ani w Polsce, ani w innych krajach UE nie ma określonych prawnie norm i kategorii usług agroturystycznych. Funkcję tę wypełniają wypracowane samodzielnie przez kwaterodawców wiejskich systemy kategoryzacji. Dowolność w ich stosowaniu sprawia, że jakość oferty agroturystycznej jest loterią dla turysty, a z punktu widzenia kwaterodawcy nie zawsze uzasadnionym kosztem. Istotnym czynnikiem warunkującym rozwój społeczno-gospodarczy wsi jest dostępność komunikacyjna. Jest on szczególnie ważny na obszarach górskich, dlatego duże tempo budownictwa mieszkaniowego charakteryzuje głównie te miejscowości, które mają dogodną lokalizację przy trasach komunikacyjnych (Kurek 1990). Trudno dostępne wsie, a takimi są niestety te najpiękniej położone, w najmniej skażonym środowisku, nie mogą liczyć na równie duże zainteresowanie turystów. Mniejsze wpływy z tego tytułu uniemożliwiają rozbudowę i podniesienie standardu mieszkaniowego, a to ponownie dyskwalifikuje daną wieś jako miejsce docelowe podróży. Respondenci słabo postrzegają jednak związek między rozwojem ruchu turystycznego a poprawą stanu dróg w swoich miejscowościach. Tylko 10% badanych uznało, że to nasilenie ruchu turystycznego skłoniło włodarzy do szybszej realizacji inwestycji drogowych (w tym budowy nowych lub poprawy stanu istniejących dróg). Za to aż 43% respondentów stwierdziło, że z powodu nasilonego ruchu samochodowego (głównie turystycznego) zrealizowano takie inwestycje, jak budowa ścieżek rowerowych i parkingów. Odsetek ten był szczególnie wysoki (63%) w miejscowościach nadmorskich, gdzie w sezonie turystycznym napływ gości dosłownie paraliżuje ruch samochodowy, uniemożliwia swobodne poruszanie się pieszych i rowerzystów, powoduje bezładne parkowanie samochodów nawet w miejscach niedozwolonych lub chronionych (obrzeża lasu wydmowego). Trudno jednak uznać, żeby wpływ rozwoju funkcji turystycznej w tym przypadku był pozytywny reakcja władz była nieodzowna z powodu istotnego pogorszenia jakości życia w miejscowościach nadmorskich. Oprócz budownictwa mieszkaniowego i stanu dróg można wymienić także wiele innych elementów osadnictwa wiejskiego ulegających przeobrażeniu na skutek rozwoju turystyki. Szczególnie ważne są przemiany przestrzennej struktury osadnictwa i fizjonomii wsi oraz wynikające z tego przekształcenia środowiska przyrodniczego. Zjawiska wskazywane przez respondentów obejmują na przykład wzrost gęstości osadnictwa wiejskiego (78% wskazań) oraz wychodzenie zabudowy poza obręb historycznie ukształtowanego siedliska osadniczego (92%). W wyższych partiach górskich barierą przestrzennego rozwoju osadnictwa są strome stoki górskie, co w dużej mierze uniemożliwia rozpraszanie się osadnictwa i częściowo zapobiega degradacji walorów krajobrazu (Kurek 1990). Jednak 43% mieszkańców tych wsi narzekało na zbyt dużą wysokość nowo powstających budynków. Na terenach nizinnych, gdzie nie ma naturalnych przeszkód rozwoju budownictwa, częściej spotyka się typ osadnictwa bardziej rozproszonego. Przekształcenia dokonujące się w osadnictwie wiejskim trudno ocenić jednoznacznie. Z punktu widzenia potrzeb turystyki dynamiczny rozwój budownictwa jest z jednej strony korzystny, gdyż większość domów budowanych w atrakcyjnych dla rozwoju turystyki regionach ma pomieszczenia stanowiące potencjalną bazę turystyczną. Z drugiej jednak strony, duże zagęszczenie osadnictwa wiejskiego oraz często chaotyczna struktura przestrzenna pomniejszają walory turystyczne miejscowości. Wagę tych ostatnich problemów zwiększa

66 66 M. Kachniewska ponadto fakt, że intensywny rozwój osadnictwa dokonuje się na należących do najatrakcyjniejszych pod względem turystycznym terenach w Polsce. Obszary takie wymagają zatem optymalnego zagospodarowania i jednoczesnego zachowania w jak najlepszym stanie walorów turystycznych środowiska przyrodniczego. Pod wpływem rozwoju turystyki zmienia się też fizjonomia wsi. Tradycyjne, drewniane i najczęściej parterowe budownictwo regionalne w wielu częściach Polski zostało wyparte przez budownictwo murowane, zwykle dwukondygnacyjne, a gdy pełni ono funkcję bazy turystycznej nawet wielokondygnacyjne. Ten nowy typ budownictwa zazwyczaj charakteryzuje się nieestetyczną architekturę i brakiem związku z tradycyjnym budownictwem regionalnym. Tymczasem istotnym założeniem zrównoważonej turystyki wiejskiej jest silny związek tej formy wypoczynku z tradycyjnym budownictwem. Brzydkie, nowoczesne, bezstylowe domy, pozbawione cech rustykalnych, w otoczeniu pozbawionym wysokiej zieleni, nie będą przyciągać turystów. Brak świadomości tego spowodował, że większość wsi, które już funkcjonują jako wsie turystyczne, zapełnia się architektonicznymi potworkami, które buduje się tanio i szybko. Nawet jeśli ich standard i wyposażenie będą lepsze niż w starej zabudowie, to trudno pozytywnie ocenić to zjawisko. PRZEMIANY W ROLNICTWIE I ŚRODOWISKU NATURALNYM Obecne problemy wsi i rolnictwa, a zwłaszcza powszechnie występujące zjawisko dwuzawodowości ludności wiejskiej, sprawiają, że znaczna część gospodarstw rolnych nastawiona jest na samozaopatrzenie w podstawowe artykuły żywnościowe, a szczególnie na produkcję ziemniaków, warzyw, owoców, drobiu, trzody chlewnej i mleka. Fakt ten oraz niewielka skala produkcji większości rozdrobnionych gospodarstw i jej mała opłacalność są najważniejszymi czynnikami ograniczającymi towarowość gospodarstw rolnych. We wsiach turystycznych dodatkowo niektóre cechy rolnictwa przekształcane są pod wpływem ruchu turystycznego, który jest źródłem dochodów ludności wiejskiej, wytwarza popyt na produkty rolne i jest czynnikiem wpływającym na intensywność, strukturę i poziom rolnictwa. Niewielkie gospodarstwa rolne, słabo radzące sobie z konkurencją, zyskują możliwość prowadzenia dodatkowej działalności gospodarczej (usługi turystyczne), a także zbytu swoich produktów (zaopatrzenie pensjonatów, hoteli, sprzedaż bezpośrednio turystom po korzystnych cenach detalicznych). Mniejsze zainteresowanie usługami turystycznymi wykazują duże gospodarstwa towarowe, które zapewniają wystarczające dochody użytkownikom, natomiast odbiorców swoich produktów poszukują raczej w instytucjonalnych kanałach dystrybucji, a nie w sprzedaży detalicznej. Duże gospodarstwa odczuwają raczej negatywny wpływ turystyki na możliwości rozwoju produkcji rolnej, gdyż wpływając na wzrost cen ziemi, ogranicza ona możliwość powiększania powierzchni gospodarstw rolnych. Stale rosnąca liczba sprzedawców działek powoduje wzrost liczby mieszkańców miast zainteresowanych ich zakupem, często w celu późniejszej odsprzedaży. Spekulacja powoduje tak silny wzrost cen ziemi we wsiach turystycznych, że powiększanie gospodarstw nadal koncentrujących na rolnictwie staje się nieopłacalne lub nawet niemożliwe (wątek ten poruszało w wywiadzie 72% badanych). W przypadku małych gospodarstw wymusza to angażowanie się w obsługę ruchu turystycznego, gdyż nie ma innej możliwości zwiększenia dochodów.

67 Funkcja turystyczna jako determinanta jakości życia na wsi Dodatkowym problemem związanym z handlem ziemią jest dzielenie gruntów na małe działki, a następnie ogradzanie tych, które są przeznaczone na cele wczasowo-letniskowe, co utrudnia przejazdy rolnikom i pogarsza możliwości efektywnego gospodarowania (ten problem poruszyło aż 86% respondentów). Negatywnie postrzegany przez dużych producentów rolnych jest fakt, że w okresie nasilonych prac polowych, kiedy wzrasta zapotrzebowanie na pracowników sezonowych, przypada szczyt sezonu turystycznego. Ma to nieco mniejsze znaczenie w tych wsiach, w których w okresie prac polowych zatrudniani są tańsi pracownicy ze Wschodu. W małych i średnich gospodarstwach rolnych turystyka wywiera duży wpływ na profil produkcji rolnej, szczególnie tam, gdzie istotną część dochodów gospodarze uzyskują z obsługi turystów. Obserwuje się tam wyższy udział tych roślin uprawnych i zwierząt, na które jest popyt ze strony turystów. Dotyczy to zwłaszcza warzyw, ziemniaków, drobiu, bydła i trzody chlewnej. Zmiany w strukturze hodowli i upraw roślinnych nie zawsze są zjawiskiem pozytywnym. Zrozumiałe, że rolnikom bardziej opłaca się zaopatrywać turystów (sprzedaż bez pośrednictwa, po cenach detalicznych), ale powoduje to często duże straty z powodu zaprzestania wcześniejszych upraw, niewłaściwego wykorzystania gleb i spadku zainteresowania niektórymi kierunkami upraw i hodowli (często nawet w całej wsi). W niektórych regionach turystycznych obserwuje się korzystne zmiany w użytkowaniu ziemi: spadek powierzchni odłogów, zwiększenie powierzchni lasów i użytków rolnych, wzrost intensywności rolnictwa oraz poziomu produkcji globalnej i towarowej. Trudno jednak ostatecznie ocenić, jaki wpływ na te zjawiska ma turystyka, a jaki dopłaty unijne, których uzyskanie obwarowane jest licznymi wymaganiami. Niewątpliwie jednak rośnie zainteresowanie nieużytkami rolnymi i ich wykorzystanie na cele turystyczne (na ten fakt zwróciło uwagę 73% respondentów). Niektórzy mieszkańcy postrzegają to zjawisko jako negatywny aspekt rozwoju turystyki i wyrażają obawę o przestrzeń, która pozostanie dostępna lokalnym mieszkańcom. Szczególnie negatywnie postrzegane jest grodzenie działek z dostępem do jezior i rzek przez właścicieli obiektów turystycznych, którzy w ten sposób chcą podnieść standard usług oferowanych turystom, ale nierzadko popadają w konflikt z mieszkańcami, zwyczajowo korzystającymi z dostępu do akwenu w danym miejscu. Niekorzystne oddziaływanie turystyki na rolnictwo polega na zajmowaniu ziemi rolniczej pod budownictwo turystyczne (zwłaszcza w przypadku budowy dużych ośrodków turystycznych) oraz odciąganiu ludności od pracy w rolnictwie. Badania przeprowadzone w latach 90. XX w. (Bukraba-Rylska 1993) wykazały, że spośród różnych sposobów zarabiania" na turystyce (wynajem pokoi, gotowanie posiłków, sprzedaż ziemi na działki pod domki letniskowe, inne rodzaje działalności związanej z obsługą gości) najczęściej wybieraną możliwością była właśnie sprzedaż ziemi, która zarówno z punktu widzenia indywidualnego, jak i makroekonomicznego jest najmniej opłacalna. Decyduje o tym jednorazowość transakcji, stałe wyłączenie ziemi z innych możliwości wykorzystania, odseparowanie (społeczne, kulturowe, ekonomiczne) nowych właścicieli od dotychczasowych i całego organizmu wsi. Co więcej, właściciele domów letniskowych już po ich wybudowaniu większość swoich potrzeb bytowych zaspokajają w miejscach stałego zamieszkania, przywożąc z miasta potrzebne produkty spożywcze i przemysłowe. Oznacza to, że wieś jako organizm ekonomiczny nie

68 68 M. Kachniewska uczestniczy w zaspokajaniu zwiększonych potrzeb (wzrost liczby mieszkańców), natomiast ponosi ewidentne straty, gdyż nie dokonuje się trwały transfer środków finansowych z miasta na teren wsi (Bukraba-Rylska 1993). Badania przeprowadzone w latach potwierdziły istnienie tych zjawisk: 68% gospodarzy dysponujących nadwyżkami rolnymi i skłonnych odsprzedawać je turystom wskazało, że turyści coraz rzadziej są zainteresowani zakupem produktów rolnych na terenie wsi. Dotyczy to przede wszystkim turystów zmotoryzowanych, którzy posiadają drugie domy lub wynajmują domy na czas urlopu. Nawet w czasie dłuższych pobytów wolą uzupełniać zaopatrzenie w sklepach wielkopołaciowych lub w ostateczności w sklepach wiejskich, a nie bezpośrednio u rolników najczęściej z powodu wysokiej ceny produktów rolnych. Aż 71% respondentów wskazało natomiast na możliwość uzyskiwania dodatkowych dochodów dzięki odsprzedaży nadwyżek rolnych kwaterodawcom turystycznym i obiektom hotelarskim. Trudno jest jednoznacznie ocenić problem ochrony środowiska we wsiach turystycznych. Lokalni mieszkańcy podkreślają zarówno negatywny wpływ turystyki na środowisko (51% respondentów), jak i pozytywny (54%). Negatywnie ocenia się hałas, jaki wywołuje rozwój ruchu turystycznego, płoszenie zwierzyny leśnej i zwierząt gospodarskich, zanieczyszczenie akwenów i powietrza (więcej ścieków i spalin, nadmierny ruch samochodowy). Zwolennicy rozwoju turystyki zwracają uwagę na to, że dzięki niej zrealizowano wiele inwestycji, które pozwalają chronić środowisko (oczyszczalnie ścieków, nowe ujęcia wody pitnej, kanalizacja). Podkreślano też fakt, że dopiero zainteresowanie turystów walorami otoczenia naturalnego zwróciło uwagę lokalnych mieszkańców na liczne aspekty atrakcyjności środowiska, które dzięki temu objęto ochroną (rezerwaty, parki krajobrazowe). TURYSTYKA WIEJSKA A MOŻLIWOŚCI TRWAŁEGO ROZWOJU WSKAZANIA DLA LOKALNEJ POLITYKI TURYSTYCZNEJ W literaturze przedmiotu pojęcia ekoturystyka, agroturystyka, turystyka na terenach wiejskich i turystyka zrównoważona, często zlewają się w jeden stereotyp myślowy. Ekoturystyka to w zasadzie każdy rodzaj turystyki, który jest adekwatny do właściwych walorów turystycznych, szczególnie walorów środowiska przyrodniczego, zgodny z obowiązującymi regułami planowania i osiągnięciami techniki w warunkach pełnej etyki ekologicznej, zarówno na etapie przystosowania danego obszaru do funkcji turystycznej, jak i podczas jego eksploatacji (Szwichtenberg 1993). Ekoturystyka ma zapewniać kontakt z naturą i społecznością lokalną oraz traktować jej interesy w sposób bardziej uprzywilejowany niż przyjezdnych. Ma też minimalizować szkody społeczne i ekologiczne, zapewniając zarazem większy kontakt z naturą, i w tym ujęciu nasuwa się słuszne skojarzenie z turystyką zrównoważoną. Jednak podstawą trwałego (zrównoważonego) rozwoju jest nie tyle ochrona środowiska (społecznego i naturalnego), ile zapewnienie (również w sensie ekonomicznym) podstaw jego rozwoju. Rozwój społeczności lokalnej wymaga m.in. odpowiedniego poziomu zasobów ekonomicznych, których wytworzenie i pomnażanie nierzadko wymaga kompromisowego traktowania potrzeb w sferze ochrony i przedsiębiorczości.

69 Funkcja turystyczna jako determinanta jakości życia na wsi Turystyka wiejska z założenia powinna ułatwić spełnienie wymienionych warunków. Niestety, w odróżnieniu od agroturystyki, opartej na zasobach niewielkich i stale aktywnych rolniczo gospodarstw wiejskich, turystyka wiejska coraz częściej swoim rozmachem i niekontrolowanym tempem rozwoju zaczyna przypominać turystykę masową. Pojęcie wieś turystyczna coraz rzadziej wiąże się z autentycznym obrazem wsi rolniczej, za to jest sukcesywnie wypierane przez obraz osadnictwa silnie nawiązującego do charakteru osiedli podmiejskich (pod względem projektów architektonicznych, doboru roślin, estetyki otoczenia itd.). W wielu przypadkach zasadna niechęć stałych mieszkańców wsi do przyjezdnych podważa przekonanie, że ten rodzaj turystyki chroni środowisko społeczne i kulturowe". Jeszcze gorzej jest ze środowiskiem przyrodniczym. W popularnych wsiach i miejscowościach turystycznych (szczególnie na Mazurach i w rejonach górskich), w których intensywnie rozwija się indywidualne budownictwo letniskowe, obserwuje się coraz większe zanieczyszczenie powietrza, gruntu, wody (szczególnie odprowadzanie ścieków do jezior), najczęściej spowodowane niewydolnością infrastruktury techniczno-usługowej, i ogólną degradację środowiska zatłoczenie, hałas, zbyt duży ruch w stosunku do chłonności obszaru i jego zdolności do samoodnawiania się (Stachowski 1982). Niekorzystne zmiany krajobrazu i zanik tradycyjnych sposobów życia wiejskiego każą wątpić w deklarowany brak ingerencji w sposób życia i funkcjonowania społeczności lokalnej. Racjonalne gospodarowanie turystycznymi zasobami przyrodniczymi wymaga więc przekształcenia przestrzennej struktury turystyki przez powstrzymanie i ścisłe kontrolowanie jej rozwoju w tych miejscowościach, w których jest zagrożenie dla środowiska przyrodniczego, i jednocześnie stymulowanie jej rozwoju w rejonach dotychczas słabo wykorzystywanych. Niewątpliwie rozwój turystyki może sprzyjać kształtowaniu estetyki wsi, gdyż ładne i zadbane miejscowości przyciągną większą liczbę turystów. Niestety, są to zmiany powierzchowne. Napływ turystów oznacza wzrost zanieczyszczenia akwenów (korzystanie ze sprzętu wodnego, często zmotoryzowanego przez turystów), większą ilość śmieci, konieczność zwiększenia nakładów na oczyszczanie miejscowości i zatrudnienia odpowiednich służb porządkowych. Istotą lokalnej polityki turystycznej jest kształtowanie systemu podaży turystycznej. Regionalne (lokalne) organizacje turystyczne powinny podejmować działania w obrębie planowania przestrzennego, planowania ekonomicznego, kształcenia zawodowego i marketingu turystycznego. Realizacja tych zadań wymaga (por. Gaworecki 1999): stałej obserwacji społeczno-ekonomicznych skutków rozwoju turystyki, systematycznej i pełnej penetracji lokalnego rynku turystycznego, dywersyfikacji lokalnej gospodarki, identyfikacji docelowej pojemności wsi turystycznej, łączenia usługodawców w struktury lokalne, inspirowania proturystycznych rozwiązań prawnych, podatkowych i finansowych, selektywnej rozbudowy infrastruktury turystycznej, dostosowania budownictwa do krajobrazu naturalnego i architektonicznego wsi, poszerzenia obszaru wypoczynku wolnego od ruchu samochodowego,

70 70 M. Kachniewska prowadzenia wspólnego marketingu wewnętrznego i zewnętrznego 11, uprzywilejowania miejscowej społeczności w wykorzystaniu rozwoju turystyki, informowania we właściwym czasie mieszkańców lokalnych o zamiarach zagospodarowania turystycznego i możliwości jej współdziałania, świadomego wspierania odrębności kulturowej miejscowości turystycznej, podnoszenia świadomości turystycznej wśród lokalnych mieszkańców, podejmowania działań na rzecz wydłużenia sezonu turystycznego, wspierania turystyki na obszarach wiejskich jako źródła dochodów, podkreślania i wspierania pracodawczej roli turystyki na lokalnym rynku pracy. Istotną wskazówką co do realizacji lokalnej polityki turystycznej jest racjonalne wykorzystanie naturalnych walorów turystycznych danej miejscowości oraz tradycji i zwyczajów miejscowej ludności do zachowania jej indywidualnego charakteru. Ważne jest też opracowanie takiego programu zagospodarowania turystycznego, który cechuje się pewną elastycznością i pozwala z jednej strony na rozbudowę komplementarnych dóbr turystycznych, a z drugiej gwarantuje zachowanie walorów turystycznych podlegających eksploatacji turystycznej. Program taki nie może naruszać prawa i dostępu lokalnych mieszkańców do tych walorów ani stawiać turystów w uprzywilejowanej sytuacji. Celem turystyki jest nie tylko aktywizacja gospodarcza wsi, dodatkowy dochód dla rolników i stworzenie możliwości atrakcyjnego urlopu dla turystów, ale także ochrona przyrody i kultury jako zasobów warunkujących rozwój turystyki i jednocześnie decydujących o jakości życia na wsi. Równowaga między tymi celami jest często zachwiana. Nie można koncentrować się jedynie na korzyściach finansowych dla gospodarzy czyste i niezdegradowane środowisko oraz zachowanie kultury i tradycji wsi to jedne z głównych atutów turystyki na terenach wiejskich, a zarazem prawo mieszkańców lokalnych. Nadmierny wzrost zaludnienia w sezonie, żywiołowy rozwój budownictwa i przekształcenia przestrzenne to czynniki pomniejszające wartość poszczególnych terenów i obniżające jakość życia. Aby zapewnić odpowiednie warunki rozwoju ruchu turystycznego oraz wszelkie korzyści, jakie rozwój funkcji turystycznej może zapewnić lokalnym mieszkańcom w ujęciu ekonomicznym, społecznym i ekologicznym, niezbędne są działania ograniczające niekontrolowane przemiany społeczno-gospodarcze wsi turystycznych. Dużą wagę powinno się przywiązywać do sprawy przeznaczania określonych gruntów pod budownictwo o charakterze turystycznym, a także do stylu tego budownictwa. Niezbędne są też nakłady finansowe na rozwój urządzeń towarzyszących i usług oraz większy udział władz lokalnych w tworzeniu infrastruktury. Najważniejszą sprawą jest jednak uświadomienie samorządom i władzom lokalnym oraz organizatorom turystyki na terenach wiejskich, jakiego produktu oczekują turyści. Warto zauważyć, że to, co czyni turystykę na terenach wiejskich najbardziej atrakcyjną, buduje zarazem jakość życia na wsi. Zachowanie czystego środowiska, pielęgnowanie tradycji i odmienności kulturowej wsi, jej estetyka i jednocześnie funkcjonalność, a także przedsię- 11 Przez pojęcie marketing wewnętrzny należy rozumieć popularyzowanie idei i korzyści rozwoju funkcji turystycznej wsi wśród jej lokalnych mieszkańców, w szczególności tych, którzy nie widzą własnych, bezpośrednich korzyści z tytułu rozwoju gospodarki turystycznej. Marketing wewnętrzny polega też na badaniu opinii mieszkańców lokalnych na temat stanu rozwoju turystyki i jej wpływu na jakość życia mieszkańców.

71 Funkcja turystyczna jako determinanta jakości życia na wsi biorczość, zasobność i warunki prężnego rozwoju to czynniki sprzyjające jakości życia lokalnych mieszkańców i wypoczynku przyjezdnych. PODSUMOWANIE W artykule przedstawiono niektóre skutki wpływu turystyki na stosunki demograficzne, warunki mieszkaniowe i rolnictwo we wsiach o charakterze turystycznym. Celem było wskazanie, że wpływ ten bywa niekorzystny dla wsi i turystyki. W planowaniu rozwoju funkcji turystycznej wsi należy nie tylko zdefiniować czynniki jakościotwórcze oraz dokonać audytu jakości danego obszaru wiejskiego, ale także zdefiniować pozytywne i negatywne efekty rozwoju funkcji turystycznej, które wpłyną na jakość życia lokalnych mieszkańców. Stan rozwoju turystyki oraz potencjał społeczny i techniczny wsi są ze sobą powiązane systemem sprzężeń zwrotnych. Zaniedbania na etapie planowania rozwoju funkcji turystycznej mogą się przyczynić do negatywnej oceny jej efektów przez mieszkańców wsi i niekorzystnie odbić na dalszym rozwoju turystyki, a także spowodować dodatkowe koszty (materialne, społeczne, ekologiczne). Brak umiejętności zdefiniowania i promowania pozytywnych efektów może się przyczynić do zbyt małego zaangażowania mieszkańców w rozwój tej formy przedsiębiorczości i utraty potencjalnych korzyści. PIŚMIENNICTWO Bukraba-Rylska I Szanse i bariery aktywizacji obszarów wiejskich przez turystykę, w: Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich. W stronę wsi wielofunkcyjnej. Warszawa, PAN, Inst. Rozwoju Wsi i Rolnictwa. Gaworecki W Kurorty w strukturze miejscowości turystycznych, w: Turystyka uzdrowiskowa. Stan i perspektywy. Materiały pokonferencyjne. Gdańsk. Kachniewska M Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstwa hotelowego. Warszawa, SGH. Kurek W Wpływ turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich Karpat. Prace habilitacyjne 194. Kraków, Uniwersytet Jagielloński. Medlik S Leksykon podróży, turystyki i hotelarstwa. Warszawa, Wyd. Nauk. PWN. Stachowski J Cechy indywidualnego budownictwa letniskowego. Wieś Współczesna 8. Szwichtenberg A Turystyka alternatywna i ekoturystyka. Turyzm 2. Toczyski W., Zaucha J Profile rozwoju zrównoważonego. Teoria Ekonomii 5 / 6. Gdańsk, UG.

72 72 M. Kachniewska

73 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Janusz Majewski SPOŁECZNE ASPEKTY WIEJSKIEGO PRODUKTU TURYSTYCZNEGO SOCIAL ASPECTS OF RURAL TOURISM PRODUCT Zakład Agroturystyki, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Poznań, ul. Wojska Polskiego 28, majewski@up.poznan.pl Summary. Sociological approach to tourism and especially to tourism product is not a common phenomenon neither in literature nor in practice. But is important in building and selling tourism products. The purpose of the paper is to analyze social aspects of tourism products in two dimensions. The first, meeting local people and their culture. The second, meeting other persons as old and new friends during a travel. Both dimensions have been defined as community tourism. Further two social aspects of rural tourism product have been analyzed: the rurality construct as a core of product image and community involvement in market research at local level. Słowa kluczowe: produkt turystyczny, socjologia turystyki, turystyka społeczna, turystyka wspólnotowa. Key words: community tourism, social tourism, sociology of tourism, tourism product. WSTĘP Koncepcja produktu w turystyce pojawiła się stosunkowo niedawno, bo pod koniec XX w., a w Polsce w połowie lat 90. ubiegłego wieku w związku ze strategią rozwoju turystyki realizowaną w ramach programu PHARE TOURIN. Sam termin produkt ma wymiar ekonomiczny, bo podejście rynkowe, akcentujące rolę sfery popytowej, a w niej motywacje klientów, jest tu kluczowe i świadczy o istocie produktu. Aspekty geograficzne i socjologiczne są również obecne w koncepcji produktu turystycznego. Znamienny jest tu pogląd K. Doktora (2006, s. 213), który twierdzi, że rynki usług i towarów turystycznych to zdaniem socjologów nie tylko reistycznie rozumiane spotkania popytu i podaży, lecz psychologicznie rozumiane przez historyków gospodarki spotkanie człowieka z człowiekiem, agentów usług turystycznych z rzeszami klienteli i użytkowników twardych i miękkich dóbr rynkowych. Produkt turystyczny jako kategoria w pełni rynkowa podlega zatem swoistej personifikacji, ponieważ w akcie wymiany uczestniczą nie bezosobowe, abstrakcyjne podmioty, ale nabywcy i sprzedawcy jako konkretne osoby. Mają one swoje miejsca w strukturze społecznej, systemy wartości i normy społeczne, odgrywają określone role społeczne, także jako uczestnicy gry rynkowej. Konsekwencją takiego sposobu myślenia jest związek ekonomii z socjologią, wyrażający się w uwzględnianiu pierwiastka życia społecznego w analizie zachowań rynkowych turystów. Produkt turystyczny może i powinien być rozpatrywany również w ujęciu socjologicznym, ponieważ sfera społeczna występuje w nim we wszystkich fazach budowania od momentu planowania do sprzedaży i we wszystkich wymiarach kreowania marki. W ostatecznym rachunku produkt turystyczny realizuje się w formie transakcji rynkowej, której uczestnikami są ludzie. Jest swego rodzaju spotkaniem.

74 74 J. Majewski W polskiej praktyce mamy jednak do czynienia z jednostronnym podejściem. Po pierwsze, o ile w analizach produktów turystycznych są uwzględniane aspekty geograficzne, o tyle społeczne rzadko. Przyczyn można upatrywać w silnym umocowaniu turystyki na wydziałach geografii, a trudno znaleźć specjalności turystyczne na wydziałach humanistycznych. Po drugie, nawet w analizach stricte ekonomicznych przeważają strona podażowa, natomiast niedoszacowana jest strona popytowa. Punktem wyjścia są zasoby turystyczne. Nie byłby to duży błąd, gdyby częściej były one konfrontowane z badaniami rynkowymi (Kaczmarek i in. 2002). Produkt turystyczny to przede wszystkim kategoria marketingowa, a jego celem jest sprzedaż, przez uzyskanie konkurencyjnej przewagi na rynku. Nikłe zainteresowanie badaczy socjologicznymi aspektami produktu turystycznego można próbować tłumaczyć bardzo małą liczbą polskich publikacji socjologicznych na temat turystyki. Właściwie można tu wymienić tylko dwa nazwiska socjologów Krzysztofa Przecławskiego, reprezentującego starsze pokolenie, i Krzysztofa Podemskiego, reprezentanta średniego pokolenia. Tymczasem literatura zagraniczna jest o wiele bogatsza, a ogromny wpływ na socjologiczne myślenie o turystyce wywarły artykuły publikowane od 1973 r. w Annals of Tourism Research. Przeważa w nich tematyka udziału społeczności lokalnych oraz następstw rozwoju turystyki mieszkańców obszarów recepcji turystycznej. Niektórym zagadnieniom, takim jak asymilacja kulturowa i zanikanie kultur, przypisuje się zbyt duże znaczenie w obecnym, szybko zmieniającym się świecie. Teoria ta przystaje raczej do dawnych czasów, a dziś w turystyce mamy do czynienia głównie z powierzchownymi formami kontaktów kulturowych. Dotychczasowe opinie o bezpośrednim przejmowaniu od turystów wzorców kulturowych przez mieszkańców obszarów recepcyjnych straciły na znaczeniu w wyniku codziennego oddziaływania mediów. Jednocześnie uznano chyba, że społeczne aspekty tworzenia i sprzedawania produktu turystycznego to jest wyłączna domena ekonomii. Tymczasem socjologia, będąca nauką o więziach społecznych, zbiorowościach społecznych, procesach społecznych, osobowości społecznej, stwarza bogate pole do analiz badawczych. Jest tu miejsce dla socjologii szczegółowych socjologii organizacji, gospodarki, wsi i wielu innych. PRODUKT TURYSTYCZNY JAKO SPOTKANIE K. Przecławski (2001, s. 31) zauważa, że turysta, podróżując, miewa mniej lub bardziej liczne styczności społeczne. Są to styczności bądź ze współpodróżującymi, bądź z organizatorami podróży czy przewodnikami, bądź z mieszkańcami terenów odwiedzanych. W wyniku tych styczności mogą powstać głębsze więzi społeczne. Ponadto człowiek podróżujący jest mniej lub bardziej społecznie uwarunkowany w zakresie motywacji do podróży, w wyborze celu podróży, jej formy, a więc środków transportu, sposobu zakwaterowania itd. Uwarunkowany jest nie tylko przez takie cechy, jak wiek, płeć, wykształcenie czy stan majątkowy, ale także przez społeczne wyobrażenia i stereotypy związane z turystyką. Nie można zatem pominąć aspektu społecznego w analizach zjawisk turystycznych. Czy tak samo jest w wypadku produktu turystycznego? Jakie zachowania ludzi, role społeczne, wybory, systemy wartości, organizacja społecznej przestrzeni są tu istotne?

75 Społeczne aspekty wiejskiego produktu turystycznego 75 W artykule przeanalizowano tylko dwa społeczne aspekty produktu turystycznego, w szczególności odnoszące się do wiejskiej specyfiki. Na wstępie należy wyznaczyć obszary istotne socjologicznie przy budowaniu produktu turystycznego i kreowaniu jego marki. W tym celu można posłużyć się wyliczeniem E. Cohena (1984), który w fundamentalnym artykule o socjologii turystyki wyróżnił trzy obszary badań społecznych w turystyce: dynamikę relacji turysta mieszkaniec, strukturę systemu turystycznego, wpływ turystyki na społeczności recepcyjne. Dwa pierwsze obszary są dla produktu turystycznego bardziej istotne niż trzeci. Obszar wpływu na społeczności recepcyjne w dobie masowych mediów oraz Internetu wymaga zredefiniowania i uwzględnienia nowej sytuacji. Z kolei struktura systemu turystycznego odnosi się do wyboru najefektywniejszych form organizacyjnych i prawnych. W produkcie turystycznym najbardziej inspirujące są relacje turystów i mieszkańców. Mamy tu więc zbiorowość przyjmującą (usługodawców gospodarzy) i zbiorowość wysyłającą (turystów gości). Drugi człon terminów niesie istotne treści, nadając podmiotom i relacjom bardziej spersonifikowane formy. Z socjologicznego punktu widzenia możemy analizować różne zjawiska i procesy społeczne zachodzące w obu tych zbiorowościach (Przecławski 2001). Zbiorowość przyjmująca reprezentuje podaż, a zbiorowość wysyłająca popyt. Jednak wkraczają tu organizacje, instytucje, firmy oraz media jako podmioty pośredniczące i wspierające budowanie produktu, kreowanie jego marki oraz promocję i sprzedaż. TURYSTYKA SPOŁECZNA CZY WSPÓLNOTOWA W budowaniu produktu turystycznego podstawowym warunkiem jego efektywności jest znajomość rynku, co oznacza, że na pierwszym miejscu jest aspekt popytowy, czyli klienci. Oczywiście, jest bardzo ważne, jaki reprezentują oni skład społeczny, jakie typy osobowości, jakie role społeczne będą odgrywać jako turyści. Fundamentem produktu turystycznego są jednak ich motywacje podróży, które mogą być rozmaite pod względem społecznym. Dokładnie opisano je w sylwetkach turystów, czasami dość ciekawie nazwanych, przez co stały się swoistym kanonem, trafiając nawet do podręczników turystyki. Czy zatem na podstawie społecznych motywów można wyodrębnić specjalną formę turystyki, a jeśli tak, to czy można ją nazwać turystyką społeczną? Okazuje się, że w literaturze przedmiotu termin turystyka społeczna jest zarezerwowany dla różnych form turystyki socjalnej. A. Stasiak (2010, s. 51) wyróżnia dwie niepodważalne cechy turystyki społecznej (występujące łącznie): jest dotowana (przy wykorzystaniu różnych sposobów obniżania kosztów dla głównych beneficjentów, służy osiąganiu ważnych celów społecznych. Dopuszcza on także formy pośrednie, a mianowicie turystykę quasi-społeczną (team building, motywacyjną, konferencyjną). Jeśli wyróżnikiem turystyki społecznej jest przewaga korzyści społecznych nad ekonomicznymi, to wprowadzenie do rozważań turystyki biznesowej (korporacyjnej) powoduje spore zamieszanie. Jest to bowiem forma turystyki należąca do odmiennego, niesocjalnego porządku, a dofinansowanie służy przede wszystkim firmie, a nie jej uczestnikom; jeśli są oni beneficjentami turystyki biznesowej (np. wyższe kwa-

76 76 J. Majewski lifikacje), to tylko pośrednio. Wprawdzie można uznać, że te formy turystyki służą osiąganiu ważnych celów społecznych, ale całkiem inaczej rozumianych niż w turystyce socjalnej (Ortiz 2008). Z tego samego powodu w turystyce socjalnej nie można tworzyć klasycznych produktów, bo różne formy dofinansowania zakłócają podstawowy cel budowania, jakim jest konkurowanie na rynkach. W odniesieniu do produktu turystycznego kryterium turystyki społecznej nie może być żadną formą wsparcia. Aby więc uszanować istniejący zwyczaj terminologiczny (turystyka społeczna to jakaś forma wsparcia socjalnego), dla celów podporządkowanych analizie produktu turystycznego, gdzie wyróżnikiem jest kryterium motywu, wprowadzono nazwę turystyka wspólnotowa. Są co najmniej dwie postaci turystyki wspólnotowej. Pierwsza jest bliska turystyce kulturowej, w tym jej fragmencie, który dotyczy odkrywania życia codziennego i odświętnego odwiedzanych obszarów, poznania innych ludzi, przebywania z nimi, zanurzenia się w społeczności. Takie formy turystyki są zazwyczaj tworzone przez społeczności lokalne community-based tourism (Majewski i Lane 2003). Druga postać koncentruje się na byciu ze znajomymi, przy czym odwiedzanie kulturowo odmiennych społeczności nie jest konieczne. Motyw wyjazdu jest tu związany z chęcią przebywania z kimś poza miejscem stałego zamieszkania, ale ten ktoś nie jest mieszkańcem obszaru recepcyjnego, lecz znajomymi, rodziną, przyjaciółmi itp. Turystyką wspólnotową są w pewnym stopniu wyjazdy na konferencje lub targi. W dobie Internetu i wideokonferencji spotkanie konferencyjne może wydawać się czym zbędnym, by nie rzec archaicznym. Jednak nie spada popularność tradycyjnych konferencji, bo ludzie z danej branży chcą się poznać, zawrzeć nowe znajomości, spotkać i pobyć ze sobą twarzą w twarz. Motywy wspólnotowe bardzo często występują w turystyce, ale rzadko jako motyw podstawowy, czasem jakby przy okazji pojawia się zainteresowanie jakimś aspektem życia społecznego. Na przykład, w turystyce pielgrzymkowej może to być motyw podstawowy lub drugorzędny, ale są osoby, które udają się na pielgrzymkę głównie po to, by być z innymi, podobnymi do siebie osobami albo nie mają innego pomysłu na spędzenie wakacji. Turystyka wspólnotowa jest rozumiana jako pełne zanurzenie się w społeczności (mieszkanie, tryb życia, wspólna praca). Wartością nadrzędną jest wspieranie rozwoju społeczności lokalnych przez dzielenie ich problemów, uczestniczenie w ich życiu. Czas, by nadeszła epoka turystyki społecznej. Skoro przesłaniem cywilizacji globalnej jest uznanie kultury za wartość nadrzędną, należy ją rozważać w możliwie wielu wymiarach od kultury zinstytucjonalizowanej, po poznawanie niesformalizowanych form kultury tworzonych przez lokalne społeczności (Puchnarewicz 2010, s. 27). Mamy tu więc uwzględnienie dwóch stron: popytowej od strony potrzeb i aktywności klienta, oraz podażowej, gdzie rozwój turystyki (destynacji turystycznej) rozpatrywany jest z perspektywy społeczności. SPOTKANIE JAKO RDZEŃ WIEJSKIEGO PRODUKTU TURYSTYCZNEGO Turystyka jest z reguły spotkaniem (Podemski 2005). Czasem bywa spotkaniem człowieka jedynie z przyrodą, najczęściej jednak jest spotkaniem z ludźmi, ze społeczeństwem odwiedzanego kraju lub miejscowości i jego kulturą. Turystyka indywidualna stwarza więcej

77 Społeczne aspekty wiejskiego produktu turystycznego 77 okazji do spotkań twarzą w twarz, a tym samym poznania innych ludzi w kontekście ich kultury. Te dwie zbiorowości, przyjmująca i wysyłająca, nie powinny być traktowane rozdzielnie, chociaż nie zawsze wchodzą one w bezpośrednie relacje. Do ich spotkania niekoniecznie dochodzi w realnej przestrzeni, bo może też być w przestrzeni wirtualnej albo symbolicznej (wizerunek). Proces kreowania wizerunku angażuje co najmniej dwie strony, nie mówiąc już o elementach pośredniczących, takich jak media, literatura, opinie innych osób itp. Idea wiejskości, będąca istotą wizerunku wiejskiego produktu turystycznego, jest więc konstruowana społecznie. W koncepcji ekonomii doznań (Pine i Gilmore 1998), przełożonej na sferę turystyki, w produkcie turystycznym (a konkretnie w jego rdzeniu) istotą doświadczenia turystycznego mogą być na przykład przeżycia związane ze spotkaniem, czasami indywidualnym, a innym razem grupowym. Siła tego spotkania może mieć różne natężenie od styczności do silnych i trwałych więzi społecznych. Może mieć różną formę za spotkanie uznana więc będzie obserwacja tubylców przez turystę siedzącego na ławce przy ulicy lub w lokalnej restauracji. Zdarzają się tacy turyści, którzy celowo wybierają miejscowości bez klasycznych atrakcji turystycznych, ponieważ tam łatwiej wejść w kontakty z mieszkańcami. Do modelu ekonomii doznań, gdzie można wyróżnić cztery dziedziny przeżyć: rozrywkową, edukacyjną, estetyczną i eskapistyczną, warto dodać piątą, którą są przeżycia społeczne. Wprawdzie w każdej z czterech wymienionych dziedzin doznań znajdziemy różne aspekty społeczne, to sfera społeczna zasługuje na odrębną pozycję (Marciszewska 2010). Podróżującym w grupie, z rodziną, przyjaciółmi lub samotnie firmy oferują usługi, żeby ludzie odczuli gościnność, i tworzą możliwości do budowania nowych więzi społecznych, zyskując tym istotną przewagę konkurencyjną, sprzedając coś więcej niż inni, oferują bowiem swoistą wartość dodaną do usługi. Turystyka wiejska ma tę przewagę nad innymi formami turystyki, że szansa nawiązywania bezpośrednich, a nawet bliskich kontaktów jest większa. Są to relacje między gospodarzami i gośćmi, między turystami oraz między gośćmi i mieszkańcami. Należy zadać pytanie: jaką świadomość tego zjawiska mają usługodawcy, w jakim stopniu będzie to spotkanie oparte na transakcji, a na ile spotkanie z konwersacją, prowadzące do wzajemnego zrozumienia i osobistego zaangażowania. Jak pogodzić dwie sfery: marketingowe UPS, w którym jest to element jakości produktu, z autentycznością kontaktów. Stopień, w jakim dane miejsce stwarza szansę na spotkanie, wpływa na nadawanie mu znaczeń, czyli tego, co nazywa się atmosferą miejsca. O takich miejscach mówi się, że są magiczne. Turystyka wiejska jest pewną namiastką turystyki, ponieważ wchodzimy w silniejsze relacje społeczne z gospodarzami, ale to już wystarczy, by można mówić o turystyce wspólnotowej. Turystyka wiejska spełnia ten postulat jedynie w szczególnych wypadkach, kiedy jej skala jest rzeczywiście mała. Trudno wyraźnie wyznaczyć próg, po którego przekroczeniu zatraca się idea spotkania, ale wiadomo, że zbyt duża liczba obsługiwanych turystów w obiekcie lub miejscowości powoduje bardziej sformalizowane i skomercjalizowane kontakty społeczne, bez szans na więzi. Drugi aspekt turystyki wspólnotowej, czyli bycie z innymi turystami, można realizować w różny, czasami prosty sposób. Już sam wybór formy noclegu z dużym prawdopodobień-

78 78 J. Majewski stwem determinuje kształt i stopień społecznych relacji. Można powiedzieć, że są mniej i bardziej prospołeczne formy noclegu: od eleganckiego hotelu z maksimum dwuosobowymi pokojami, po schroniska i kempingi, gdzie sale są wieloosobowe, a kuchnie wspólne (schronisko, kemping, hotel). Do tego należy dodać mniej lub bardziej prospołeczne formy aktywności turystycznych i rekreacyjnych. Turystyka wiejska, w przeciwieństwie do innych form, rzadko jest sprzedawana w postaci pakietów, co poczytuje się za jej słabość, ponieważ często dopiero na miejscu, po przyjeździe, turyści organizują sobie pobyt. Kiedy jednak spojrzeć na to z innej strony, może okazać się atutem, bo przed turystą otwierają się nieznane możliwości, takie jak niespodzianka, brak standaryzacji usług czy autentyczność. Oczywiście pod warunkiem, że klient docenia element nieznanego, do którego należą też nieprzewidziane spotkania z mieszkańcami i przybyszami. Turystyka wiejska stwarza okazje do fizycznego kontaktu z tubylcami, rozmowy przed sklepem, co w pakiecie zdarza się znacznie rzadziej. Trzeba jednak mieć na uwadze zjawisko instrumentalności relacji gospodarze turyści. Podemski (2005, s. 37) uważa, że one są rzadko zabarwione emocjonalnie, prawie zawsze związane ze społecznym dystansem i stereotypami, jakie nie występują pomiędzy członkami tej samej społeczności. Specyfiką kontaktów między turystami a gospodarzami jest ich»dramaturgiczny«charakter, fakt, że zachodzą na scenie. WIZERUNEK PRODUKTU JAKO KONSTRUKT SPOŁECZNY Wizerunek produktu jest kwintesencją jego marki. W turystyce wiejskiej oczekiwanym i dostarczanym przez producentów (tożsamość marki) wizerunkiem jest idylliczny obraz życia społeczności wiejskich, wolny od wszystkich negatywnych cech cywilizacji miejskich. Taka idea wiejskości jest też społeczną konstrukcją częściowo na skutek wpływu mediów. Pod koniec XX w. w mediach portretowano prostotę stylu wiejskiego życia dla klientów z miast. Kategoria wiejskości, jej konsumpcja oraz produkcja są zasadnicze dla rozumienia kontekstu turystyki wiejskiej. Turystyka wraz z innymi formami konsumpcji (np. żywności) często polega na marketingu wiejskiej, romantycznej sielanki w celu przyciągnięcia gości i inwestorów (Roberts i Hall 2001). Konstrukcja wiejskości odgrywa ważną rolę nie tylko w postrzeganiu wsi (społeczności wiejskiej) przez turystów, ale także społeczności wiejskich przez siebie. Obraz wiejskiego życia bez problemów jest oczywiście mitem, ale sprzedaje się on do tego stopnia dobrze, że mimo ewidentnych zmian rzeczywistości, kupują go także sami mieszkańcy. Wizerunki są tworzone przez sprzedawców (tożsamość produktu) oraz turystów, co można potraktować jako czynność kolektywną, która obecnie może mieć także charakter wirtualny. Aby trafnie skonstruować tożsamość produktu I skutecznie przełożyć ją na wizerunek, trzeba zrozumieć turystę. Dotychczas w celach marketingowych stosowano uproszczone modele, wywodzące się z psychologicznego nurtu piramidy potrzeb Maslowa, którą K. Doktór krytykuje za jednowymiarowość i powszechność gradacji motywów. Jego zdaniem (Doktór 2009, s. 210), teza bardziej realistyczna to bogactwo przyznawanych wartości i wieloraka motywacja pobytowa, czyli motywacja, niezależnie od zakotwiczenia statusu społecznego na skali biedy i bogactwa, celowego uprawiania turystyki jako stylu życia w różnych fazach

79 Społeczne aspekty wiejskiego produktu turystycznego 79 cyklu osobniczego i zawodowej kariery. Czy zatem odchodzimy od prostych, demograficznych segmentacji na rzecz psychograficznych sylwetek klientów, czy obydwa podejścia trzeba zakwestionować? Jeśli tak, to w jakim stopniu i jaka jest propozycja w zamian? Jedno nie ulega wątpliwości kiedy dobrze rozumiemy naszych turystów, trafniej podejmujemy decyzje marketingowe. Dotychczas zazwyczaj zadanie to powierzano profesjonalnym firmom badawczym i co najwyżej korzystano z danych i gotowych wniosków. Czasem nie zamawiano badań, czasem nie korzystano nawet z gotowych danych, a bywało też tak, że zamawiano badania, by potem o nich nie pamiętać. O ile na etapie konsultacji, tworzenia strategii i koncepcji produktu, społeczności lokalne, a zwłaszcza tzw. interesariusze często biorą udział, to niezmiernie rzadko mamy do czynienia z sytuacją lokalnego zbierania i analizy danych. Tymczasem zbieranie informacji o turystach powinno być także działaniem wspólnym, bo takie uspołecznienie prowadzi nie tylko do zrozumienia turystów, ale całej istoty produktu turystycznego. Ogólne statystyki są ważne, ale mogą nie być dostosowane do specyfiki obszaru. Nie należy jednak popadać w skrajność i rezygnować ze wsparcia profesjonalistów. Produkt turystyczny tworzy nie tylko branża (usługodawcy) i podmioty bezpośrednio zainteresowane rozwojem turystyki (samorządy, organizacje pozarządowe itp.), ale cała społeczność. Na doświadczenia z pobytu mają wpływ także przypadkowe osoby, które turysta może tam spotkać. Nie zawsze będzie to doświadczenie negatywne, ale na pewno autentyczne. Takich ludzi nie nauczymy gościnności, oni ją będą w sobie mieli lub nie. PODSUMOWANIE Istnieje potrzeba przyjrzenia się sposobom zaangażowania się społeczności wiejskich w turystykę i przeanalizowania aktualnych jej modeli oraz praktyki. Oprócz faz, w których udział społeczności jest znaczący, są jeszcze etapy ważne z punktu widzenia produktu, w których rola społeczności lokalnych jest znikoma. Jednym z nich jest etap badań w celu zrozumienia turysty i idei samego spotkania. Ta z kolei prowadzi do wykorzystania spotkania jako doznania, które może wpłynąć na decyzję turysty o wyborze miejsca podróży. Warto zatem zadać sobie pytanie, na ile w turystyce wiejskiej motyw spotkania jest wykorzystywany jako czynnik przyciągający klientów? Czy w ofertach można znaleźć przekaz informujący o tej sile? Czy usługodawcy i mieszkańcy zdają sobie sprawę z tego, że na tle innych form turystyki wiejska ma dużo do zaproponowania? Czy świadomość tego faktu nie wywoła u mieszkańców sztucznych zachowań? Czy zatem przygotowanie produktów turystycznych, w których społeczny efekt spotkania będzie rdzeniem, jest wskazane i jak to zrobić? PIŚMIENNICTWO Cohen E The Sociology of tourism: Approaches, issues, and findings. Annual Review of Sociology, Doktór K Kilka tez i antytez socjologa o turystyce, w: Aksjologia turystyki. Red. Z. Dziubiński. Warszawa, Salezjańska Organizacja Sportowa Rzeczypospolitej Polskiej,

80 80 J. Majewski Kaczmarek J., Stasiak A., Włodarczyk B Produkt turystyczny albo jak organizować poznawanie świata. Łódź, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego. Majewski J., Lane B Turystyka wiejska i rozwój lokalny. Warszawa, Fundacja Edukacja dla Demokracji. Marciszewska B Produkt turystyczny a ekonomia doświadczeń. Warszawa, Wyd. C.H. Beck. Ortiz H.T Rural tourism and peasantry, a social approach from ecology, culture and economy. Convergencia 47, Pine II., Gilmore J.H Welcome to the experience economy. Harvard Business Review, Podemski K Socjologia podróży. Poznań, Wyd. Nauk. UAM. Przecławski K Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki. Kraków, Albis. Puchnarewicz E Znaczenie wielokulturowości w turystyce u progu XXI wieku, w: Wielokulturowość w turystyce. Red. E. Puchnarewicz. Warszawa, Wyd. LIBRON, Roberts, L., Hall D Rural tourism and recreation: Principles to practice. Wallingford, CABI Publishing. Stasiak A Cele i zadania turystyki społecznej kilka uwag o istocie zjawiska, w: Turystyka społeczna w regionie łódzkim. Red. A. Stasiak. Łódź, Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa,

81 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Sebastian Wacięga PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ OBYWATELSKA W DZIAŁALNOŚCI WIOSKI TEMATYCZNEJ ENTREPRENEURIAL CITIZENSHIP IN THE ACTIVITIES OF THEME VILLAGE Instytut Europeistyki, Uniwersytet Jagielloński ul. Jodłowa 13, Kraków, waciega@gmail.com Summary. Creation and the offer of theme village is based on interpretation of rural space. Interpreted rural space is resource and it can be utilized for creation of tourism products and earnings for people involved in coordinating theme village activity. Interpreted rural space can also become a common good of people involved in theme village organization. Thanks to the cooperation of these people not only new qualities of the place are created, but there is also reinforced mutual trust and collective bonds. The process of collective interpretation of rural space results in external effects (tourism products and new image of the village) as well as internal impact (common, collective attitude toward the place). The space of theme village as a resource is connected with the idea of entrepreneurship. The space of theme village understood as the common good is connected with the idea of citizenship. We would argue that interpersonal cooperation of the people conducting theme village is realization of the model of entrepreneurial citizenship, which harmonizes particular interests and efficiency of individuals (entrepreneurship) with the common good related to the idea of civil society. Słowa kluczowe: dobro wspólne, interpretacja przestrzeni wiejskiej, lokalne społeczeństwo obywatelskie, obywatelskość, przedsiębiorczość, wioska tematyczna. Key words: citizenship, common good, entrepreneurship, interpretation of rural space, local civil society, theme village. WSTĘP Wioski tematyczne są w Polsce zjawiskiem relatywnie nowym. Pierwsze z nich pojawiły się w województwie zachodniopomorskim w gminach Sianów i Malechowo, gdzie po rozpoczęciu działalności pionierskiej Wioski Hobbitów w Sierakowie Sławieńskim tworzonej od 2000 r. (Dąbrowski i Idziak 2008, s. 4), przystąpiono do działań finansowanych z unijnego programu EQUAL ( ), w którego ramach wzmocniono profil tematyczny tej wsi oraz wypracowano formuły tematyczne kolejnych czterech miejscowości: Dąbrowy (Wioska Zdrowego Życia), Iwięcina (Wioski Końca Świata), Paprot (Wioska Labiryntów) oraz Podgórek (Krainy Bajek i Rowerów). Opierając się na doświadczeniach tworzenia wymienionych wiosek tematycznych w ramach partnerstwa Razem 1, opracowano i opisano metodykę ich tworzenia na krajowym gruncie (Idziak 2008). 1 Partnerstwo Razem tworzyły następujące podmioty: Koszalińskie Towarzystwo Społeczno- -Kulturalne, Fundacja Wspomagania Wsi, Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego i wsi Podgórki Razem w Przyszłość", Stowarzyszenie Hobbiton" z Sierakowa Sławieńskiego, Stowarzyszenie Edukacja Inaczej, Fundacja Odnowa Wsi z Malechowa,

82 82 S. Wacięga Wioska tematyczna to lokalna inicjatywa społeczno-gospodarcza, w wyniku której mieszkańcy tworzą ofertę turystyczną opartą na wybranym temacie przewodnim. Konsekwentne długofalowe rozwijanie przez organizatorów programu wizyty w wiosce opartego na wybranej tematyce przyczynia się do tworzenia wizerunku miejscowości. Dzięki tym działaniom miejscowość, w której prowadzona jest wioska tematyczna, staje się ośrodkiem turystycznym opartym na pomysłowości, wiedzy i kreatywności mieszkańców zaangażowanych w jej działalność. Atutem wioski tematycznej jest relatywnie korzystna relacja nakładów do efektów działalność wioski opiera się na oryginalnym pomyśle na jakiś temat oraz wykorzystaniu dostępnych zasobów. Takimi szeroko rozumianymi zasobami mogą być między innymi szczególne zainteresowania i umiejętności mieszkańców, walory krajobrazowe oraz lokalne lub zapożyczone dziedzictwo kulturowe 2. Na płaszczyźnie gospodarczej wioska tematyczna jest przykładem tworzenia alternatywnych wobec rolnictwa źródeł utrzymania dla mieszkańców wsi i wpisuje się w nurt rozwijającej się współcześnie turystyki wiejskiej, która jest formą wypoczynku wybieraną już przez około 25% mieszkańców krajów Unii Europejskiej. Wioski tematyczne są odpowiedzią na postulowaną w ostatnich latach potrzebę rozwijania pozarolniczych funkcji gospodarczych wsi (Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich ; Bański 2002, s. 53; Pozarolnicza działalność gospodarcza ). Działalność wioski tematycznej nie ogranicza się jednak do rozwijania działalności gospodarczej w społecznościach wiejskich. Wioska tematyczna jest przedsięwzięciem interdyscyplinarnym. Do jego analizy mogą znaleźć zastosowanie takie dyscypliny naukowe, jak organizacja i zarządzanie, teoria polityki, filozofia, psychologia społeczna czy socjologia (Idziak 2004, s. 40). Analizy te mogą odnosić się zarówno do międzypodmiotowych relacji między organizatorami wioski tematycznej, jak i kontaktu wioski tematycznej z jej otoczeniem osobami i organizacjami z zewnątrz. Relacje te można rozpatrywać z perspektywy edukacyjnej, w której szczególną rolę odgrywa proces nabywania nowych kompetencji przez mieszkańców zaangażowanych w tworzenie wioski, oraz z ich gośćmi, dzięki nawiązywaniu z nimi kontaktów oraz tworzeniu oferty turystycznej. Proces uczenia się przez działalność w wiosce tematycznej może być również analizowany jako forma aktywizacji zawodowej na rynku pracy lub sposób przekwalifikowania się mieszkańców odejścia od pracy na roli do obsługi ruchu turystycznego. Tworzenie i działalność wiosek tematycznych wpisują się w proces odnowy wsi zmierzający do poprawy jakości życia jej mieszkańców i dostosowania wsi do zmieniających się warunków życia i gospodarowania, w szczególności rosnącej współcześnie roli kapitału ludzkiego, społecznego i kulturowego (Idziak 2004, s. 19). Szczególną rolę w działalności wioski tematycznej odgrywa kapitał społeczny, który wpływa na ekonomiczne i obywatelskie aspekty wspólnot lokalnych, gdyż tworzy warunki do współpracy jednostek w środowisku lokalnym. Teoria kapitału społecznego mówi, że utrzymywanie regularnych kontaktów z innymi ludźmi oraz podejmowanie działań dla osiągnięcia wspólnych celów prowadzi do trwałych i pozytywnych skutków dla działających jednostek i społeczności. W ten sposób zaspokajane są potrzeby, jak też wzmacniane więzi i zaufanie między ludźmi (Moroń 2009, s. 25). Wioska tematyczna, która angażuje do długoterminowej współpracy mieszkańców miejscowości, może przyczyniać się do tworzenia kapitału społecznego w postaci społecznego zaufania, sieci współpracy i zaangażowania w działalność wioski 2 Przykładem wykorzystania zapożyczonego dziedzictwa jest Wioska Hobbitów w Sierakowie Sławieńskim, której działalność nawiązuje do twórczości angielskiego pisarza J.R.R. Tolkiena.

83 Przedsiębiorczość obywatelska w działalności wioski tematycznej 83 tematycznej. Wioska tematyczna jest zatem przedsięwzięciem gospodarczym, które stwarza również warunki sprzyjające tworzeniu więzi między zaangażowanymi w jej działalność osobami. Ten drugi, więziotwórczy aspekt działalności wioski tematycznej wiąże się z kategorią dobra wspólnego i społeczeństwa obywatelskiego. W tym kontekście powstaje pytanie o relację między przedsiębiorczością a obywatelskością w działalności wioski tematycznej. Wydaje się, że we współpracy mieszkańców tworzących wioskę tematyczną nie ma sprzeczności między obywatelskością a przedsiębiorczością. Długofalowa współpraca przynosi bowiem mieszkańcom korzyści ekonomiczne i przyczynia się do tworzenia kapitału społecznego, który jest kulturowym podłożem dla budowy społeczeństwa obywatelskiego, bowiem właśnie dzięki zaufaniu obywatelskiemu łatwiejsze jest wchodzenie w relacje z innymi i podejmowanie wspólnych działań (Moroń 2009, s. 36). PRZESTRZEŃ JAKO ZASÓB LOKALNY Koncepcje rozwoju opartego na lokalnych zasobach Ważną cechą wiosek tematycznych jest fakt, że tworzone są one przez mieszkańców na podstawie lokalnych zasobów. Tworzenie wioski tematycznej wpisuje się zatem w tzw. autonomiczną koncepcję lokalnego rozwoju ( rozwoju od wewnątrz ), opisaną przez Karla Birkhölzera, w którym lokalne podmioty tworzą lokalny system, obejmujący ludzi i zasoby danego terytorium (Leś 2006, s. 6 7). Inne modele lokalnego rozwoju gospodarczego opisane przez tego autora to rozwój od góry, będący efektem określonej polityki państwa, rozwój z zewnątrz, opierający się na decydującej roli aktorów zewnętrznych (np. inwestorów), oraz scenariusz czekania i obserwowania, w którym występują bierne postawy albo nasilają się migracje zarobkowe. Autonomiczna strategia rozwoju jest według K. Birkhölzera skutecznym środkiem ożywienia i rozwoju lokalnej gospodarki. Strategie jej tworzenia opierają się między innymi na tworzeniu sieci (networking) oraz współpracy na rzecz dobra wspólnego. O ile pozostałe wymienione modele rozwoju zależą od pomocy państwa czy decyzji prywatnych inwestorów, to w postulowanym scenariuszu rozwoju od wewnątrz kluczową rolę odgrywają aktorzy lokalni, osoby miejscowe (Birkhölzer 2006, s ). Bardziej złożony sposób rozumowania charakteryzuje koncepcję rozwoju neoendogennego, w której za jeden z kluczowych czynników sukcesu uznaje się wykorzystanie unikatowych zasobów lokalnych (endogennych), wzbogaconych jednak o elementy egzogenne, jak finansowe środki pomocowe czy zewnętrzna wiedza ekspercka. W modelu rozwoju neoendogennego podkreśla się również kluczową rolę długofalowej współpracy między różnorodnymi podmiotami (Adamski i Gorlach 2007, s ). WIOSKA TEMATYCZNA JAKO METODA ROZWOJU LOKALNEGO OPARTEGO NA LOKALNYCH ZASOBACH Kooperacja w ramach tworzenia i działalności wiosek tematycznych wpisuje się w powyższe modele rozwoju. Głównym podmiotem prowadzącym wioskę tematyczną są jej

84 84 S. Wacięga mieszkańcy, lecz do skutecznego jej uruchomienia niezbędna jest pomoc zewnętrzna w postaci wiedzy eksperckiej, funduszy pomocowych lub pomocy wolontariuszy (np. studentów, artystów) osób wnoszących do miejscowości nie tylko społeczną pracę, ale również zewnętrzne, doceniające spojrzenie, dzięki któremu mieszkańcy mogą dostrzec nowe walory swojej miejscowości. Proces tworzenia wioski tematycznej zasadniczo składa się z sześciu etapów (Idziak 2008, s ): inicjacji wyłonienia grupy osób zainteresowanych tworzeniem wioski tematycznej w miejscowości, badania potencjału miejscowości przeglądu dostępnych zasobów, możliwości ich wykorzystania do tworzenia tematycznej specjalizacji wsi, wyboru tematu przewodniego wioski na podstawie przeprowadzonych badań, tworzenia systemu wsparcia dla realizacji wioski tematycznej. Taki system obejmuje zarówno jej lokalną organizację (wyłonienie liderów, sposobu koordynowania działalności wioski itp.), jak i pomoc zewnętrzną w fazie organizowania wsi (np. udział studentów, artystów, szkoleniowców, ekspertów, itp.), średniookresowego (około 2-letniego) planowania i bieżącej weryfikacji planów rozwój oferty przez testowanie w działaniu pomysłów programowych wioski tematycznej, przygotowania przestrzeni wiejskiej do działalności wioski tematycznej. W ostatnim wymienionym etapie tworzenia wioski tematycznej podejmowane są działania materializujące wypracowaną wizję rozwoju działalności opartej na temacie przewodnim. Działania te kształtują na dłuższą metę wizerunek miejscowości przez dostosowanie przestrzeni wiejskiej do potrzeb odbiorców jej oferty (np. wytyczenie szlaków zwiedzania, oznakowanie atrakcji turystycznych i przystosowanie budynków do wizyt turystów). W działaniach przystosowawczych oraz następującej po nich współpracy w obsłudze turystów przestrzeń wykorzystywana jest jako lokalny zasób, poddawany interpretacji zgodnej z wybraną specjalizacją tematyczną wioski. Zinterpretowana przestrzeń wsi funkcjonuje jako lokalny zasób, na którego podstawie tworzone są produkty turystyczne (gry, zabawy i inne propozycje zwiedzania) 3. Przestrzeń wsi jest nie tylko fizycznym zasobem poddawanym interpretacji, lecz również społecznym wytworem, gdyż zbiorowi i indywidualni aktorzy życia społecznego uczestniczą nieustannie w uspołecznianiu przestrzeni (Bukowski i in. 2010, s. 7 8). Uspołeczniana przez interpretację i współdziałanie przestrzeń staje się miejscem, czyli centrum ustalonych wartości (Tuan 1987, s. 75), które podzielają osoby zaangażowane w tworzenie wioski tematycznej, lub miejscem obdarzonym przez określoną grupę specyficznym znaczeniem i funkcją (Jałowiecki i Szczepański 2002, s ). W ten sposób wioska tematyczna jest wspólną interpretacją przestrzeni fizycznej wsi oraz przestrzenią społeczną jej użytkowników. Proces uspołeczniania przestrzeni wiejskiej wykracza poza zasobowe ujęcie przestrzeni i perspektywę lokalnego rozwoju gospodarczego. PRZESTRZEŃ JAKO DOBRO WSPÓLNE Koncepcja materialnego dobra wspólnego Dobro wspólne jest kategorią, która niekoniecznie oznacza niezmienną, odgórnie (teleologicznie lub ideologicznie) zadekretowaną treść, lecz może być również przedmiotem nego- 3 Przykładem takiej interpretacji przestrzeni jest wykorzystanie bogatego, zróżnicowanego krajobrazu wsi Paproty do stworzenia Wioski Labiryntów.

85 Przedsiębiorczość obywatelska w działalności wioski tematycznej 85 cjacji, ustaleń i kolektywnego tworzenia w ramach społeczeństwa obywatelskiego. Pojęcie dobra wspólnego może mieć charakter operacyjny, praktycznie użyteczny ( ) w działaniach zmierzających do wnoszenia określonych treści normatywnych w konkretną przestrzeń życia społecznego (Zieliński 2010, s. 33). Oprócz ogólnych, abstrakcyjnych ujęć dobra wspólnego istnieje również ujęcie węższe, relatywne, ograniczone do konkretnego czasu i przestrzeni. Zdaniem Michaela Novaka nie jest możliwe wypracowanie kompletnej koncepcji dobra wspólnego, gdyż wymagałoby to spełniania zbyt wielu szczegółowych warunków, a starając się uściślić termin»dobro wspólne«, przekonujemy się jednak, że mowa o konkretnym stanie rzeczy, o dobru wspólnym konkretnej wspólnoty w konkretnym momencie, a nie o dobru wspólnym we wszystkich czasach i miejscach (Novak 1998, s. 105). Wioska tematyczna jako społeczna przestrzeń tworzenia dobra wspólnego Wydaje się, że wioska tematyczna, czyli zinterpretowana przestrzeń wsi, może być rozumiana jako dobro wspólne osób zaangażowanych w jej tworzenie i działalność. Wspólna interpretacja przestrzeni w wiosce tematycznej przynosi rezultaty w postaci pomysłów na jej wykorzystanie, gotowych produktów turystycznych oraz komunikatów skierowanych do zewnętrznych odbiorców oferty wioski tematycznej. Dzięki kooperacji tych osób tworzone są nie tylko nowe walory turystyczne miejsca, ale wzmacniane jest również wzajemne zaufanie i więzi grupowe. Proces interpretacji przestrzeni, w którym uczestniczą osoby zaangażowane w działalność wioski tematycznej, ma również konsekwencje wewnętrzne w postaci wytwarzania się podzielanego, wspólnego stosunku do miejsca. Ten wspólny stosunek do miejsca oraz więzi grupowe, powstałe w procesie interpretacji i uspołeczniania wiejskiej przestrzeni, stają się dobrem wspólnym wypracowanym przez współpracującą grupę 4. Sens dobra wspólnego może zmieniać się w czasie, zgodnie z poglądem, że istoty ludzkie są tworami narracyjnymi: prowadzą badania, są twórcze, spoglądają w przyszłość. Ich dobro wspólne jest więc dynamiczne i zmienne (Novak 1998, s. 227). Na gruncie relatywnej, czasowo i przestrzennie ograniczonej, lokalnej koncepcji dobra wspólnego można stwierdzić, że dzięki długofalowej współpracy i społecznie tworzonej interpretacji przestrzeni wsi wioska tematyczna staje się wspólnym dobrem, wspólnym punktem odniesienia dla osób zaangażowanych w jej realizację. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I OBYWATELSKOŚĆ W WIOSCE TEMATYCZNEJ Zasobowo rozumiana przestrzeń wioski tematycznej wiąże się z pojęciem przedsiębiorczości, rozumianej szeroko jako gotowość i zdolność do podejmowania i rozwiązywania w sposób twórczy i nowatorski nowych problemów, umiejętności wykorzystywania pojawiających się szans i okazji oraz elastycznego przystosowania się do zmieniających się warunków (Kwarcińska 2004, s. 15). Przestrzeń, rozumiana jako dobro wspólne, jest związana z kategorią obywatelskości obejmującą zarówno wymiar etyczny jak i ekonomiczny, opisaną w XVIII w. przez filozofów szkockiego Oświecenia (Magoska 2009, s ). Ich kon- 4 Przykładem takiej współpracy jest Dąbrowa (Wioska Zdrowego Życia), gdzie w działalności wioski tematycznej uczestniczy kilka rodzin związanych dzięki prowadzeniu wioski tematycznej nie tylko wspólnym interesem, ale również dobrosąsiedzkimi stosunkami oraz świadomością uczestnictwa w tworzeniu nowej wartości miejsca.

86 86 S. Wacięga cepcje są aktualne, ponieważ obywatel in actu, samorealizuje się poprzez związki obywatelskie nie tylko w obszarze społecznym, czy natury»duchowej«, kulturowej, ale też natury ekonomicznej (Bokajło 2009, s. 364). Wydaje się zatem, że kooperacja osób prowadzących wioskę tematyczną jest realizacją modelu przedsiębiorczej obywatelskości łączącej kategorię interesu i sprawnego działania (przedsiębiorczość) z kategorią dobra wspólnego (obywatelskość). W tej działalności mieści się bowiem działanie dla zysku, jak i działania mające na celu odnowę wsi, które mogą być realizowane przez nieformalne grupy osób zaangażowanych w tworzenie wioski tematycznej lub lokalne organizacje pozarządowe, których zakładanie towarzyszyło procesowi ich budowania. Jak wspomniano, w proces tworzenia wioski tematycznej są również angażowane podmioty zewnętrzne. Tworzenie wioski tematycznej jest niejednokrotnie powodem nawiązywania współpracy między mieszkańcami, a także między podmiotami zewnętrznymi. W efekcie powstaje nie tylko oferta turystyczna przynosząca wymierne korzyści jej twórcom i oferentom, ale może następować również zmiana jakościowa w postaci nowego stosunku do siebie, do innych osób i do miejsca. Zaangażowanie się w tworzenie wioski tematycznej uczy nowych postaw i wzmacnia poczucie własnej wartości. Ludzie zaczynają wychodzić z domu, zaczynają ze sobą rozmawiać, odkrywają swoje zdolności. Stają się bardziej atrakcyjni dla siebie i dla innych. Nabierają odwagi, aby zaistnieć nie tylko w swojej wiosce, ale i poza nią. Nabierają wiary w swoje siły i umiejętności odgrywania różnych ról społecznych (Idziak 2008, s. 34). W działalności wioski tematycznej można zaobserwować kolektywne działania przedsiębiorcze, które prowadzą do wytworzenia dochodu oraz dobra wspólnego. Wioska tematyczna jest dobrem wspólnym, bo wykracza poza dobro poszczególnych osób i powstaje w procesie współpracy. Jest zatem inicjatywą lokalnego społeczeństwa obywatelskiego, rozumianego jako złożone struktury dobrowolnego współdziałania indywidualnych aktorów i zbiorowych instytucji, osadzone w konkretnej przestrzeni materialnej i społecznej i występujące w określonym momencie czasowym (Kurczewska 2006, s. 13). Lokalne społeczeństwo obywatelskie obejmuje zarówno obywateli, organizacje pozarządowe, instytucje publiczne i przedsiębiorstwa zaangażowane w jej realizację. Tym, co łączy przedsiębiorczość z obywatelskością (rozumianą nie tylko jako status prawny, ale przede wszystkim jako praktykę), jest aktywność i umiejętność współdziałania. Przedsiębiorczość jako aktywność i efektywność działania jest z jednej strony formą kapitału ludzkiego, a z drugiej cechą aktywnej obywatelskości. Bezpośrednio kapitał ludzki łączy się z postępem technologicznym i innowacyjnością, a to wymaga od człowieka-kapitału przedsiębiorczości cechy osobowej tożsamej ze stałą gotowością do aktywności. W tym miejscu predyspozycje wymagane przez zasady konkurencyjności w ekonomii pokrywają się z podstawową cechą podmiotu społeczeństwa obywatelskiego obywatela in-actu (Bokajło 2009, s. 47). Co więcej, pojęcie przedsiębiorczość (rozumiane jako postawa i zachowanie) nie ogranicza się do działalności gospodarczej. Oprócz innowacyjności ekonomicznej, polegającej między innymi na wykorzystaniu nowych sposobów wytwarzania lub tworzenia nowych produktów i usług, istnieje również innowacyjność społeczna, której przejawem jest między innymi współpraca organizacyjna i tworzenie więzi między poszczególnymi pracownikami zespołu i grupami interesu (Piecuch 2010, s. 41). Wioska tematyczna jest swoistym połączeniem działań przedsiębiorczych i społecznych łączących innowacyjność ekonomiczną i społeczną.

87 Przedsiębiorczość obywatelska w działalności wioski tematycznej 87 Oprócz ujęć przedsiębiorczości jako postawy i zachowania istnieje również jej procesowe rozumienie. Według A. Shapero, przedsiębiorczość to złożony proces, na który składają się: przejawianie inicjatywy zarówno przez osoby indywidualne, jak i grupy, doprowadzanie do połączenia zasobów w celu stworzenia nowego przedsiębiorstwa, czuwanie nad prawidłowym jego funkcjonowaniem, względna swoboda działania oraz podejmowanie ryzyka, które jest nieodłączną cechą działalności przedsiębiorczej (Piecuch 2010, s. 43). Wioska tematyczna w ujęciu procesowym jest swoistym przedsiębiorstwem, w którym dzięki współpracy w społeczności wiejskiej następuje łączenie zasobów materialnych, osobowych kompetencji oraz pomysłów interpretacyjnych. Wioski tematyczne sprzyjają zatem rozwojowi przedsiębiorczości, tradycyjnie rozumianej jako umiejętności wykorzystywania okazji biznesowych, jak i szerzej, w kontekście społeczeństwa obywatelskiego umiejętności podejmowania i skutecznego realizowania wymagających współpracy inicjatyw dla dobra wspólnego, niewykluczających jednak działań gospodarczych motywowanych własnym interesem. SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE JAKO PRZESTRZEŃ REALIZOWANIA WARTOŚCI I INTERESÓW W odniesieniu do sfery polityki społeczeństwo obywatelskie pełni dwie zasadnicze funkcje: jest sferą pośredniczącą między jednostką a państwem, obszarem równoważącym władzę państwową i chroniącym obywateli przed jej nadmiarem, jest gwarantem stabilności liberalno-demokratycznego ustroju politycznego. W pluralistycznych społeczeństwach funkcjonujących w liberalno-demokratycznym ustroju politycznym społeczeństwo obywatelskie jest również przestrzenią współistnienia i realizowania zróżnicowanych wartości i interesów jednostek. Społeczeństwo obywatelskie jest również przestrzenią, w której obywatele mogą rozwijać swą negatywnie rozumianą wolność, czyli zwiększać swoją pulę szans i możliwości wyborów życiowych. Przestrzeń ta istnieje dzięki uznawaniu przez obywateli minimum podzielanych wartości oraz dobru wspólnemu demokratycznemu państwu i rządom prawa. Wspólne wartości i dobra mogą być również wypracowywane i utrzymywane w lokalnych społecznościach. W gminie, powiecie czy regionie wspólnym dobrem mogą być walory środowiska naturalnego lub kulturowego. Wspólne dobro na szczeblu lokalnym zależy od kooperacji jako praktyki w rozumieniu Michaela Oakshota, czyli aktywności podejmowanej przez refleksyjne jednostki, świadome swoich motywów, interesów czy postaw (Śpiewak 1998, s ). Funkcjonowanie w przestrzeni społeczeństwa obywatelskiego wymaga od jednostek kompetencji, na które składa się pewien poziom samowiedzy (m.in. rozpoznanie własnych interesów), zdolność myślenia w kategoriach dobra wspólnego oraz umiejętność podejmowania własnej inicjatywy, nawiązywania współpracy i realizacji celów uwzględniających partykularne interesy i wspólne dobro. Z rozumienia społeczeństwa obywatelskiego jako przestrzeni umożliwiającej realizację różnych wartości oraz interesów, a także wypracowywanie wspólnych dóbr wynika pojęcie obywatela, które nie jest ograniczone do obywatelstwa, czyli jego prawnego statusu, ale odnosi się również do aktywnej obywatelskości (active citizenship), praktyki obywatelskiego myślenia i działania (Johnston 2005, s. 47).

88 88 S. Wacięga W KIERUNKU PRZEDSIĘBIORCZEJ OBYWATELSKOŚCI Gospodarcza aktywność obywateli i uwzględnianie ich interesów nawiązuje do tzw. dwudzielnego modelu społeczeństwa obywatelskiego, ujmującego społeczeństwo obywatelskie jako różne od państwa, ale obejmujące sferę ekonomii (Pietrzyk-Reeves 2004, s. 268). W ujęciu tym można odnaleźć pogląd głoszony m.in. przez Johna Keane a, że sfera ekonomii jest w szerszej sferze społeczeństwa obywatelskiego, oraz kontynuację myśli Adama Smitha, który twierdził, że dochowywanie umów, solidarność i wzajemna sympatia są podstawą wszelkiego współdziałania o charakterze społecznym i ekonomicznym (Pietrzyk-Reeves 2004, s. 269). Zwolennikiem dwudzielnego modelu społeczeństwa obywatelskiego był również Ernest Gellner, który w wolności ekonomicznej dostrzegał źródło wolności rozumianej negatywnie, jako sferę wolną od ingerencji arbitralnej władzy (Pietrzyk-Reeves 2004, s. 275). Przedsiębiorczość jako umiejętność skutecznego działania poszerza przestrzeń negatywnej wolności jednostek, dlatego może być traktowana jako składnik obywatelskich kompetencji, element składowy współczesnej obywatelskości (ang. civility, fr. civilité), rozumianej jako całokształt cech składających się na pojęcie obywatela (Szacki 1997, s. 13). Wielu współczesnych teoretyków ujmuje społeczeństwo obywatelskie jako sferę odrębną od ekonomii, co może być spowodowane rosnącym wpływem sfery ekonomii na politykę i zdominowaniem współczesnych rynków przez ponadnarodowe, hierarchicznie zorganizowane organizacje (Szacki 1997, s. 29). Warto jednak pamiętać, że większość podmiotów działających we współczesnych gospodarkach to jednostkowe inicjatywy lub niewielkie organizacje należące do sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Przykładowo, polski sektor małych i średnich przedsiębiorstw wytworzył w 2006 r. 38,4% PKB i dawał pracę 52% zatrudnionych (Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce 2008). Można zatem przyjąć, że postawy i wartości reprezentowane przez osoby działające w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw (do takich należy zaliczyć osoby organizujące wioski tematyczne) mają istotny wpływ na kształt polskiego społeczeństwa obywatelskiego. Przedsiębiorczość pozostaje w zgodzie z ideałem niezależności osób w społeczeństwie obywatelskim. Zdaniem Jerzego Szackiego wszystkie w istocie teorie tego społeczeństwa operują wyobrażeniem jednostek, których stosunki wzajemne są ustanawiane przez nie same, nie będąc dane z góry niezależnie od ich woli. Członkowie społeczeństwa obywatelskiego to jednostki z natury swej wolne, które odpowiednio do swoich potrzeb same tworzą sieć wzajemnych zależności (Szacki 1997, s. 33). W tym kontekście przedsiębiorczy obywatel to osoba zdolna do kształtowania wzajemnych stosunków i efektywnej współpracy z innymi. Ideał przedsiębiorczego obywatela wyrastający z liberalnej tradycji opartej na ochronie prawa własności i jednostkowej wolności byłby niepełny bez zakorzenienia w klasycznych ideałach obywatelskości, czyli kierowaniu się w działaniu nie tylko interesem, ale również dobrem wspólnym oraz aktywnością w sferze publicznej. Próbę poszukiwania wspólnej perspektywy dla dwóch wielkich tradycji społeczeństwa obywatelskiego podjęła Dorota Pietrzyk-Reeves, odwołując się do kategorii obywatelstwa, które jest łącznikiem między sferą państwa a jednostką i odnosi się do kategorii obywatelskich praw i obowiązków. W ramach tej relacji społeczeństwo obywatelskie jako sfera pośrednia między jednostką a państwem

89 Przedsiębiorczość obywatelska w działalności wioski tematycznej 89 wydaje się tą przestrzenią, w której niejako dochodzi się do obywatelskości przez edukację, zaangażowanie w życiu stowarzyszeniowym, dyskusję o sprawach wspólnych w sferze publicznej czy wreszcie praktykowanie obywatelskich cnót, w tym przede wszystkim cnoty odpowiedzialności (Pietrzyk-Reeves 2004, s ). W zaproponowanym ujęciu obywatelstwo to nie tyle stan prawny, ile pewna jednostkowa lub społeczna praktyka uczenia się, czyli nabywania obywatelskich kompetencji. Dochodzenie do obywatelstwa nie odbywa się w ramach formalnej edukacji, ale przez doświadczenia mające źródło w jednostkowej aktywności i kooperacji. Ten edukacyjny proces można również wiązać z nabywaniem zbiorowej samoświadomości, nazywanej przez Edwarda Shilsa obywatelskością (civility), od której zależy istnienie społeczeństwa obywatelskiego. Koniecznym warunkiem istnienia społeczeństwa obywatelskiego jest to, by jego członkowie uświadamiali sobie swą przynależność do tego społeczeństwa jako całości (Shils 2007, s ). Tę zbiorową samoświadomość przekłada się na odpowiedzialność za ową całość, która może być pojmowana jako wspólne dobro. Zbiorowa samoświadomość może być źródłem podejmowanej aktywności obywatelskiej uczestnictwa w sferze publicznej również na szczeblu lokalnym. Lokalny poziom partycypacji sprzyja inicjowaniu obywatelskiego współdziałania i wypracowywania wspólnego dobra. Zasadniczą cechą wioski tematycznej jest jej partycypacyjne tworzenie, współdziałanie obywateli w celu wyboru tematycznej specjalizacji wsi oraz wypracowania wspólnej interpretacji przestrzeni, pełniącej funkcję zasobu przydatnego do tworzenia produktów turystycznych. Przestrzeń wioski tematycznej jest również przestrzenią społeczną, która może nabierać szczególnego znaczenia, stając się wspólnym lokalnym dobrem. Wydaje się zatem, że działalność wioski tematycznej może być terenem praktyki przedsiębiorczej obywatelskości i umożliwić wypracowanie teoretycznego modelu przedsiębiorczej obywatelskości wiążącego sprawność działania i jednostkowe interesy z odpowiedzialnością za wspólne dobro. PIŚMIENNICTWO Adamski T., Gorlach K Neo-endogenous development and the revalidation of local knowledge. Polish Sociological Review 4 (160), Polskie Towarzystwo Socjologiczne. Bański J., Stola W Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wiejskich w Polsce, Warszawa, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Polska Akademia Nauk. Birkhölzer K Lokalny rozwój gospodarczy i jego potencjał, w: Z teorii i praktyki gospodarki społecznej. Red. E. Leś, M. Ołdak. Warszawa, Collegium Civitas Press. Bokajło W Zamiast podsumowania: warunki realizacji idei demokracji partycypacyjnej i społeczeństwa obywatelskiego, w: Closer to citizens. Wyzwania dla polskiej demokracji w Unii Europejskiej. Red. W. Bokajło, A. Wiktorska-Święcka. Wrocław. Bukowski A., Lubaś M., Nowak J Wprowadzenie, w: Społeczne tworzenie miejsc. Globalizacja. Etniczność. Władza. Red. A. Bukowski, M. Lubaś, J. Nowak. Kraków, Uniwersytet Jagielloński. Dąbrowski P.J., Idziak W From desperation to inspiration a creative idea that worked: Sierakowo-Hobbiton, w: Master of Business Administration, March April 2 (92). Warszawa, Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie. Idziak W O odnowie wsi. Warszawa, Fundacja Wspomagania Wsi.

90 90 S. Wacięga Idziak W Wymyślić wieś od nowa. Koszalin, Fundacja Wspomagania Wsi, Koszalińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Stowarzyszenie Hobbiton, Stowarzyszenie SOSW i Wsi Podgórski, Fundacja Odnowa Wsi. Jałowiecki B., Szczepański M Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej. Warszawa, Scholar. Johnston R A framework for analysing and developing adult learning for active citizenship, w: Active citizenship and multiple identities in Europe. A learning outlook. Red. D. Wildermeersch, V. Stroobants, M. Bron Jr. Frankfurt, Peter Lang. Kurczewska J Lokalne społeczeństwo obywatelskie (dwie możliwości interpretacyjne), w: Społeczności lokalne. Teraźniejszość i przyszłość. Red. B. Jałowiecki, W. Łukowski. Warszawa, Scholar, SWPS. Kwarcińska A Uwarunkowania zewnętrzne jako szansa rozwoju przedsiębiorczości, w: Przedsiębiorczość stymulatorem rozwoju gospodarczego. Red. J. Brdulak, M. Kulikowski. Warszawa, Instytut Wiedzy. Leś E Wstęp, w: Z teorii i praktyki gospodarki społecznej. Red. E. Leś, M. Ołdak. Warszawa, Collegium Civitas Press. Magoska M Etyczny obywatel warunkiem rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce aktualność nauk szkockich moralistów, w: Closer to citizens. Wyzwania dla polskiej demokracji Unii Europejskiej. Red. W. Bokajło, A. Wiktorska-Święcka. Wrocław. Moroń D Kapitał społeczny. Próba definicji, w: Kapitał ludzki i społeczny. Wybrane problemy teorii i praktyki. Red. D. Moroń. Wrocław, Uniwersytet Wrocławski. Novak M Wolne osoby i dobro wspólne. Kraków, Znak. Piecuch T Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne. Warszawa, C.H. Beck. Pietrzyk-Reeves D Idea społeczeństwa obywatelskiego. Współczesna debata i jej źródła. Wrocław, Fundacja na rzecz Nauki Polskiej Pozarolnicza działalność gospodarcza na obszarach wiejskich Red. E. Pałka. Warszawa, Polskie Towarzystwo Geograficzne PAN. Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich. W stronę wsi wielofunkcyjnej Red. K. Duczkowska-Małysz. Warszawa, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Fundacja na rzecz Nauki Polskiej. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach Red. A. Żołnierski, P. Zadura-Lichota, Warszawa, PARP, 81/158/ 2637.pdf, dostęp r. Shils E Co to jest społeczeństwo obywatelskie?, w: Europa i społeczeństwo obywatelskie. Rozmowy w Castel Gandolfo. Red. M. Król, A. Smolar. Kraków, Znak, Śpiewak P W stronę wspólnego dobra. Warszawa, ALETHEIA. Strona internetowa wiosek tematycznych wspomnianych w artykule, dostęp r. Szacki J Wstęp. Powrót idei społeczeństwa obywatelskiego, w: Ani książę, ani kupiec: obywatel. Red. J. Szacki J. Kraków, Znak. Tuan Yi Fu Przestrzeń i miejsce. Warszawa, PIW. Zieliński W Dobro wspólne etyczne zaklęcie czy pojęcie operacyjne?, w: Dobro wspólne. Red. D. Probucka. Kraków, Uniwersytet Pedagogiczny.

91 Społeczny wymiar turystyki wiejskiej badania empiryczne Social dimension of rural tourism empiric research

92 92 W. Idziak

93 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Izabella Sikorska-Wolak, Jan Zawadka POSTAWY SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ WOBEC ROZWOJU TURYSTYKI WIEJSKIEJ ATTITUDES OF THE LOCAL COMMUNITY TOWARDS THE DEVELOPMENT OF RURAL TOURISM Katedra Ekonomiki Edukacji, Komunikowania i Doradztwa, SGGW w Warszawie ul. Nowoursynowska 166, Warszawa, izabella_sikorska-wolak@sggw.pl; jan_zawadka@sggw.pl Summary. The paper presents the results of research, made among countrymen, who are not engaged in tourism. The research is dedicated to their attitude towards tourists and development of tourism. It was conducted in the years in the chosen regions in eastern part of Poland. The attitude of countrymen was described by their emotional relationship towards tourists, their opinion about people, who had already been engaged in tourism, their behaviour, necessity of tourism development in the region and the view of the region in the following 20 years. The results of research allowed to estimate positively the attitude of the chosen population towars tourists and development of tourism in these regions. The fact, if this attitude will be treated as a value of the region, depends on the style of managment, conducted by local authorities. Słowa kluczowe: agroturystyka, postawa, społeczność lokalna, turystyka wiejska. Key words: agrotourism, attitude, local community, rural tourism. WSTĘP Turystyka wiejska już w latach 90. ubiegłego stulecia została uznana za jeden z markowych produktów turystycznych Polski (Strzembicki 2009). Dynamicznemu rozwojowi turystyki wiejskiej towarzyszy wzrost zainteresowań badawczych przedstawicieli różnych ośrodków naukowych tym fragmentem rzeczywistości społecznej i gospodarczej. Podejmowana w badaniach problematyka koncentrowała się najczęściej na takich zagadnieniach, jak analiza i ocena walorów przyrodniczych i kulturowych pod kątem możliwości ich wykorzystania w turystyce; analiza i ocena zagospodarowania turystycznego; marketing w turystyce wiejskiej; ekonomiczne i pozaekonomiczne korzyści, jakie z rozwoju turystyki osiągają wiejscy kwaterodawcy i całe społeczności lokalne; instytucjonalne czynniki rozwoju turystyki wiejskiej, w tym rola samorządów lokalnych, stowarzyszeń agroturystycznych oraz ośrodków doradztwa rolniczego; turystyka na obszarach szczególnie cennych przyrodniczo; analiza doświadczeń innych krajów w rozwoju turystyki wiejskiej. Badania z reguły prowadzono w wybranych regionach lub jednostkach terytorialnych szczebla lokalnego, a populację badawczą tworzyli wiejscy usługodawcy, turyści korzystający z wypoczynku na wsi oraz przedstawiciele samorządów lokalnych i innych instytucji wspierających rozwój turystyki wiejskiej. Znacznie rzadziej natomiast podmiotem badań byli mieszkańcy wsi, bezpośrednio nieświadczący usług turystycznych.

94 94 I. Sikorska-Wolak i J. Zawadka W artykule podjęto próbę analizy i oceny postaw niezaangażowanych w działalność turystyczną mieszkańców wsi wobec turystów i rozwoju turystyki wiejskiej. Autorzy wyszli bowiem z założenia, że spośród różnych uwarunkowań i czynników rozwoju turystyki wiejskiej to właśnie postawy mieszkańców w dużym stopniu, po pierwsze kształtują klimat, w którym przebywają turyści, po drugie ich przejawem są określone zachowania bądź tendencje do zachowań (badani mogą tworzyć grupę potencjalnych usługodawców), po trzecie uwzględniając, że rozwój lokalny w dużym stopniu jest oparty na wykorzystaniu sił endogennych, zaś głównymi aktorami na scenie lokalnej są wiejskie społeczności, które mogą w znacznym stopniu wpłynąć na kształt procesów rozwojowych poszczególnych jednostek terytorialnych. Zgodnie z definicjami wywodzącymi się z podejścia socjologicznego, a przyjętymi przez wielu psychologów społecznych, postawa to określony, względnie trwały stosunek emocjonalny lub oceniający do przedmiotu lub dyspozycja do występowania takiego stosunku, wyrażająca się w kategoriach pozytywnych, negatywnych lub neutralnych (Mika 1984). Warto odwołać się też do drugiej definicji: postawa to względnie trwała struktura (lub dyspozycja do pojawienia się takiej struktury) procesów poznawczych, emocjonalnych i tendencji do zachowań, w której wyraża się określony stosunek wobec danego przedmiotu (Mika 1984). Obie te definicje są bliskie sobie i można je przyjąć do dalszych rozważań. CELE I METODYKA BADAŃ Badania, których wyniki zaprezentowano w niniejszym artykule, przeprowadzono w Zakładzie Turystyki i Rozwoju Wsi Katedry Ekonomiki Edukacji, Komunikowania i Doradztwa SGGW w latach w ramach dwóch, szerszych tematów: Ekonomiczno-społeczne determinanty rozwoju agroturystyki na Lubelszczyźnie (na przykładzie wybranych gmin wiejskich) oraz Turystyka wiejska szansą rozwoju wschodnich terenów przygranicznych na przykładzie wybranych gmin. Jednym ze szczegółowych celów badań było rozpoznanie postaw przedstawicieli społeczności lokalnych wobec rozwoju turystyki. Przystępując do badań, sformułowano następujące pytania badawcze: jaki jest stosunek emocjonalny mieszkańców wsi do turystów; jak oceniają decyzje osób, które podjęły i rozwijają działalność w zakresie turystyki wiejskiej; jakie korzyści osiągają społeczności lokalne z rozwoju turystyki wiejskiej; czy sami rozważali możliwość podjęcia działalności turystycznej, a jeśli tak, to dlaczego jej nie podjęli; czy widzą potrzebę i celowość rozwijania turystyki w swojej gminie; jaka jest ich wizja gminy w perspektywie 20 lat? W badaniach wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego i technikę ankiety. W ramach pierwszego tematu badania przeprowadzono na terenie 12 gmin wiejskich województwa lubelskiego. Zastosowano dwa kryteria różnicujące gminy: jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz atrakcyjność turystyczną badanych gmin. Uwzględniając te kryteria, wyodrębniono cztery grupy gmin, czyli gminy położone na obszarach: a) atrakcyjnych turystycznie i charakteryzujących się korzystnymi warunkami prowadzenia działalności rolniczej gminy: Wąwolnica, Horodło, Adamów; b) o małej atrakcyjności turystycznej i charakteryzujących się korzystnymi warunkami prowadzenia działalności rolniczej gminy: Wojciechów, Siennica Różana, Borzechów;

95 Postawy społeczności lokalnej wobec rozwoju c) atrakcyjnych turystycznie i charakteryzujących się niekorzystnymi warunkami prowadzenia działalności rolniczej gminy: Susiec, Wola Uhruska, Janów Podlaski; d) o małej atrakcyjności turystycznej i charakteryzujących się niekorzystnymi warunkami prowadzenia działalności rolniczej gminy: Leśna Podlaska, Ulan-Majorat, Cyców. W doborze gmin do poszczególnych grup wzięto pod uwagę, ile na ich terenie jest gospodarstw agroturystycznych. W wytypowanych gminach funkcjonowało łącznie 81 gospodarstw agroturystycznych. Badania empiryczne w ramach drugiego tematu realizowano na terenie 14 gmin wiejskich położonych w bezpośrednim sąsiedztwie wschodniej granicy Polski. Były to gminy: Szypliszki, Giby, Płaska, Krynki, Dubicze Cerkiewne, Mielnik (woj. podlaskie); Rokitno, Wola Uhruska, Dorohusk, Horodło, Lubycza Królewska, Hrubieszów (woj. lubelskie) oraz Horyniec-Zdrój, Radymno (woj. podkarpackie). Na terenie tych gmin działalność w zakresie turystyki wiejskiej prowadziło 125 kwaterodawców, w tym 55,8% stanowiły gospodarstwa agroturystyczne, 27,2% kwatery prywatne. Badana populacja mieszkańców niezaangażowanych w działalność turystyczną liczyła łącznie 810 osób, w tym 160 (I temat) i 650 (II temat). Wśród respondentów nieznacznie więcej było kobiet (50,6% I temat i 58,6% II temat). Badana grupa była dość zróżnicowana pod względem wieku, przy czym najliczniejszą grupę stanowiły osoby między 25 a 45 rokiem życia. Pod względem wykształcenia przeważały osoby z wykształceniem średnim i zasadniczym zawodowym. Czynne gospodarstwo rolne posiadało 68,6% respondentów, przy czym odsetek ten był mocno zróżnicowany w poszczególnych grupach gmin. WYNIKI BADAŃ Przeprowadzone badania empiryczne pozwoliły na udzielenie odpowiedzi na sformułowane na wstępie pytania badawcze. Wyniki badań realizowanych w ramach pierwszego tematu wskazują, że pozytywną postawę wobec turystów przejawiało 50,7% mieszkańców wsi. Swój stosunek do przyjezdnych uzasadniali następująco: są to mili ludzie, zostawiają u nas swoje pieniądze, czegoś się od nich nauczyli, pozytywnie wpłynęli na sposób myślenia. Tylko 13,1% badanych wykazywało obojętny stosunek do przyjezdnych, a pozostała część (31,2%) stwierdziła, że nie spotyka turystów, więc trudno im określić stosunek do nich. Zaledwie 5,0% badanych deklarowało negatywną postawę wobec do turystów z następujących powodów: nie są mili, zakłócają spokój, dają zły przykład mieszkańcom, kreują złe wzorce. Podobnie oceniali stosunek mieszkańców do turystów badani usługodawcy. Znacznie bardziej pozytywny stosunek do turystów przejawiali mieszkańcy uwzględnieni w badaniach realizowanych w ramach drugiego tematu, zdecydowana bowiem ich większość (57,5%) oceniła swój stosunek do turystów w kategoriach pozytywnych, a niemal co piąty respondent (21,2%) bardzo pozytywnych. Na obojętny stosunek do turystów wskazało 16,5% badanych, a na negatywny tylko 1,1%. Największy odsetek mieszkańców bardzo pozytywnie ocenił stosunek do turystów w gminach o rozwiniętych funkcjach turystycz-

96 96 I. Sikorska-Wolak i J. Zawadka nych. Można więc przypuszczać, że rozwój tej funkcji był możliwy między innymi dzięki dużej gościnności mieszkańców wsi i ich przychylnej postawie wobec turystów. Kolejnym przejawem postaw mieszkańców wsi wobec rozwoju turystyki była ocena decyzji osób podejmujących i rozwijających działalność w zakresie turystyki wiejskiej. Decyzje te ponad 60% badanych oceniło jako słuszne, tylko 2% jako błędne, pozostałe osoby nie potrafiły ocenić słuszności tych decyzji. Prowadzona przez wiejskich usługodawców działalność turystyczna wywoływała u miejscowej ludności sprzeczne uczucia. Prawie połowa badanych (48,1%) wyrażała aprobatę dla kwaterodawców, a 4,4% zazdrościło im prowadzonej działalności. Poczynaniom usługodawców przyglądało się z zaciekawieniem 17,5% badanych mieszkańców, 20,0% z nich miało stosunek obojętny, a 4,5% badanych deklarowało dezaprobatę. Jednym z wymiarów postaw mieszkańców wsi wobec rozwoju turystyki są ich zachowania. Problematykę tę uwzględniono w badaniach realizowanych w ramach drugiego tematu. Znaczna grupa respondentów (29,7%) rozważała zamiar podjęcia działalności turystycznej. Były to z reguły osoby młodsze, z wykształceniem średnim bądź zasadniczym zawodowym. Wśród rozważanych możliwości na plan pierwszy wysuwała się działalność agroturystyczna (13,2%), a w dalszej kolejności wynajem kwater prywatnych (8,2%), prowadzenie pensjonatu, usługi gastronomiczne (4,0%), organizacja imprez turystycznych, wypożyczalnia sprzętu turystycznego. Najczęściej wymienianą barierą rozpoczęcia tej działalności był brak środków finansowych (13,7%). Pozostałe to brak wiedzy i informacji na temat prowadzenia działalności turystycznej, brak czasu, zbyt młody lub zbyt podeszły wiek, brak akceptacji rodziny, obawa przed ryzykiem. Mimo że zdecydowanie najwięcej osób wskazywało na barierę ekonomiczną, czyli brak środków finansowych na rozpoczęcie działalności, to równie ważna była bariera edukacyjna. Wskazuje to na potrzebę podjęcia działań edukacyjnych i doradczych wśród mieszkańców wsi. Pozytywne postawy wobec rozwoju turystyki badanej populacji mieszkańców ujawniły się także w opiniach na temat celowości rozwijania turystyki na terenie ich gmin, co zaprezentowano na rysunku ,0 34,4 28,1 28,1 25 [%] ,8 18,8 16,3 13, Zdecydowanie tak Raczej tak Trudno powiedzieć Raczej nie Zdecydowanie nie 1,8 5,6 Czy rozwój turystyki jest wskazany? Czy gmina jest atrakcyjna turystycznie? Rys. 1. Opinie mieszkańców na temat celowości rozwijania turystyki i atrakcyjności turystycznej badanych gmin (%)

97 Postawy społeczności lokalnej wobec rozwoju Odpowiedzi mieszkańców na pytanie: czy warto rozwijać turystykę w ich gminie, pokrywały się z opiniami dotyczącymi atrakcyjności turystycznej. Najwięcej odpowiedzi twierdzących zanotowano w gminach uznanych za atrakcyjne turystycznie 81,5%. Udział osób negatywnie nastawionych do rozwoju turystyki znacznie był natomiast większy w grupie gmin o niskiej atrakcyjności turystycznej prawie 30%. Warto zaznaczyć, że opinie na temat celowości rozwijania turystyki w badanych gminach były znacznie zróżnicowane w zależności od poziomu wykształcenia respondentów, co zaprezentowano na rysunku 2. Można zauważyć, że wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia mieszkańców wzrastał ich pozytywny stosunek do rozwoju turystyki. Zdecydowanie tak 60% 40% Podstawowe Trudno powiedzieć 20% Raczej tak Zasadnicze zawodowe 0% Średnie Wyższe Zdecydowanie nie Raczej nie Rys. 2. Opinie mieszkańców na temat celowości rozwijania turystyki w badanych gminach w zależności od poziomu wykształcenia (%) Celem uszczegółowienia prezentowanych wyników na rysunku 3 przedstawiono opinie mieszkańców dotyczące potencjalnych korzyści z rozwoju turystyki w ich gminach. Wśród nich w obu tematach dominują wskazania dotyczące korzyści ekonomicznych. Zwiększenie dochodów ludności 66,3 Nowe miejsca pracy Rozwój innej działalności związanej z turystyką 51,3 49,4 Poprawa wyglądu wsi 26,9 Poznanie nowych ludzi 21,3 Podniesienie rangi gminy w regionie Wpływy do budżetu gminy 13,1 11, [%] Rys. 3. Potencjalne korzyści związane z rozwojem turystyki w opinii mieszkańców. Badani mogli wskazać maksymalnie 3 odpowiedzi Znacznie rzadziej natomiast odpowiedzi były związane z korzyściami pozaekonomicznymi, a 13,1% badanych dostrzegło możliwość wystąpienia następujących negatywnych skutków rozwoju turystyki:

98 98 I. Sikorska-Wolak i J. Zawadka przejmowanie przez ludzi (zwłaszcza młodych) negatywnych wzorców zachowań, zanieczyszczenia środowiska (zwiększenie ilości odpadów, spalin), wzrost cen. Podczas wywiadów mieszkańców zapytano, jak powinna wyglądać ich gmina za 20 lat. Uzyskane informacje zaprezentowano na rysunku 4. Dobrze rozwinięta gmina rolnicza 23,1 Gmina z rozwiniętym przemysłem i handlem 22,5 Turystyczna gmina z zachowaną tradycją Turystyczna gmina z bogatym zapleczem sportowo- -rekreacyjnym i dobrze rozwiniętą infrastrukturą turystyczną Taka sama, bez poważnych zmian 17,5 16,9 20,0 Rys. 4. Pożądany przez mieszkańców charakter gminy za 20 lat [%] Jak wynika z zaprezentowanych danych, wśród perspektywicznych kierunków rozwoju gmin prym wiodła turystyka, na którą wskazało 37,5% respondentów. Na kolejnych miejscach uplasowały się rolnictwo, przemysł i handel. Warto zauważyć, że turystyka jest pożądanym kierunkiem rozwoju głównie w gminach grup I i III (średnio 55,0% wskazań). W grupach II i IV natomiast ponad połowa badanych mieszkańców wskazywała na rozwój rolnictwa, przemysłu i handlu jako optymalne kierunki rozwoju gminy. Prawie 17% natomiast twierdziło, że żadne zmiany nie są wskazane. Należy podkreślić, że odpowiedzi respondentów na temat perspektywicznej wizji własnej gminy zróżnicowane były w zależności od wieku oraz poziomu wykształcenia, co zaprezentowano to na rysunkach 5 i 6. Osoby relatywnie młode znacznie częściej wskazywały kierunki rozwoju związane z turystyką, dla osób w średnim wieku pożądanym kierunkiem rozwoju był przemysł i handel, a dla osób starsze rolnictwo. Jest to trochę zastanawiające, bowiem badani wiejscy kwaterodawcy to w większości osoby starsze. Biorąc pod uwagę poziom wykształcenia, można zauważyć, że osoby legitymujące się wykształceniem wyższym znacznie częściej wskazywały na turystykę jako pożądany kierunek rozwoju własnej gminy. Wśród respondentów z wykształceniem średnim dominował przemysł i handel, a z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym rolnictwo. Należy również podkreślić, że osoby z dwóch ostatnich grup znacznie częściej nie chciały zmiany funkcjonalnego charakteru własnej gminy. O ile opinie na temat celowości rozwoju turystyki i korzyści osiągane przez społeczności lokalne były zbliżone w badaniach realizowanych w obu tematach, o tyle wizja gminy w perspektywie 20 lat zaprezentowana na rysunku 4 (temat I) różniła się zasadniczo. Zdecydowanie więcej mieszkańców, bo aż 90,3%, opowiedziało się za turystycznym rozwojem gmi-

99 Postawy społeczności lokalnej wobec rozwoju ny w badaniach prowadzonych w ramach drugiego tematu badawczego, w tym 52,3% za gminą turystyczną z bogatym zapleczem sportowo-rekreacyjnym i dobrze rozwiniętą infrastrukturą turystyczną oraz 38,0% za gminą turystyczną z zachowaną tradycją. Tylko 8,9% za taką samą gminą bez poważniejszych zmian. Przyczyn rozbieżności w wynikach badań należałoby poszukiwać w tym, że po pierwsze, większość tych gmin (szczególnie w woj. podlaskim) leży na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania w rolnictwie. Taka sama, bez Taka sama, ze poważnych zmian poważnych zmian 40% 30% Dobrze Dobrze rozwinięta rozwinięta gmina rolniczą gmina rolnicza 20% 10% 0% Turystyczna Turystyczna gmina gmina z z zachowaną tradycję tradycją Gmina z rozwiniętym przemysłem i handlem Turystyczna gmina z Turystyczna gmina bogatym zapleczem z bogatym zapleczem sportowo-rekreacyjnym sportowo-rekreacyjnym i dobrze rozwiniętą i dobrze rozwiniętą infrastrukturą infrastrukturą turystyczną turystyczną Do Powyżej 55 Rys. 5. Pożądany kierunek rozwoju gminy w zależności od wieku respondentów Taka sama, bez poważnych zmian 40% 30% Dobrze Dobrze rozwinięta rozwinięta gmina rolniczą gmina rolnicza 20% 10% 0% Turystyczna gmina z z zachowaną tradycją Gmina z rozwiniętym przemysłem i handlem Turystyczna gmina gmina z z bogatym zapleczem sportowo-rekreacyjnym i i dobrze dobrze rozwiniętą infrastrukturą turystyczną infrastrukturą turystyczną Podstawowe Zasadnicze zawodowe Średnie Wyższe Rys. 6. Pożądany kierunek rozwoju gminy w zależności od poziomu wykształcenia respondentów

100 100 I. Sikorska-Wolak i J. Zawadka Z badań Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN wynika, że 30% tych gmin określono jako problemowe, to jest takie, w których szczególnie są nasilane problemy w Polsce tylko 14,0% (Rosner 2002). Po drugie, większość tych gmin odznacza się dużą atrakcyjnością turystyczną ze względu na bogate walory przyrodnicze i kulturowe. Po trzecie, czynnikiem różnicującym jest lokalizacja badanych gmin są to gminy położone peryferyjnie, w bezpośrednim sąsiedztwie wschodniej granicy kraju, a przesunięcie w przyszłości granic UE spowoduje swobodny przepływ ludności, w tym turystów zza wschodniej granicy. Potrzebę turystycznego rozwoju badanych jednostek samorządu terytorialnego dostrzegają też władze gmin, co ma odzwierciedlenie w dokumentach planistycznych o charakterze strategicznym. Przykładem może być gmina Wola Uhruska czy Susiec, w których turystykę uznano za wiodący czynnik rozwoju lokalnego. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Przedstawione wyniki badań wskazują, że postawy mieszkańców wsi wobec turystów i rozwoju turystyki wiejskiej są na ogół pozytywne. Ich przejawem są m.in. zawierający się w kategoriach pozytywnych i bardzo pozytywnych stosunek emocjonalny do turystów, pozytywne oceny decyzji sąsiadów, którzy już podjęli i rozwijają działalność turystyczną, rozważanie możliwości rozpoczęcia własnej działalności w tej dziedzinie, przekonanie o potrzebie i celowości rozszerzania funkcji turystycznej gminy. Turystyczny kierunek rozwoju analizowanych gmin, mieszczący się w zaprezentowanej przez badanych wizji rozwoju, jest uzasadniony bogatymi walorami przyrodniczymi i kulturowymi, gościnnością mieszkańców, ale także wynikającymi z peryferyjnego położenia problemami rozwojowymi. To właśnie turystyka może przyczynić się do rozwoju społeczno-gospodarczego, podniesienia rangi i zmiany oblicza badanych gmin z jednoczesnym zachowaniem ich unikatowego charakteru. Czy i na ile te pozytywne postawy mieszkańców wobec rozwoju turystyki zostaną potraktowane jako niekwestionowane zasoby gminy, na ile turystyczny kierunek rozwoju będzie urzeczywistniany, w dużym stopniu zależy od aktywności władz i samorządów lokalnych. Stworzenie klimatu do rozwoju przedsiębiorczości, promowania i wspierania przedsiębiorczych zachowań w turystyce w już istniejących podmiotach i w całym środowisku lokalnym, kształtowania walorów użytkowych podnoszących atrakcyjność gminy, promocji turystycznej gminy może rozszerzyć funkcje turystyczne podległych im jednostek terytorialnych. Jest to zgodne z polityką wielofunkcyjnego i zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Szczególnie pożądane jest rozszerzanie funkcji turystycznych obszarów wiejskich o niekorzystnych warunkach rozwoju rolnictwa i innych, pozarolniczych form działalności. Tam bowiem turystyka wiejska (agroturystyka) może być jedynym sposobem poprawy standardu życia mieszkańców. Aby jednak turystyka stała się ważnym czynnikiem zrównoważonego rozwoju wsi, sama musi mieć charakter zrównoważony, to znaczy, że jej skala, formy i ich intensywność nie mogą pominąć aspektu środowiskowego. O tym powinny pamiętać władze lokalne kształtujące politykę rozwoju lokalnego oraz strategię rozwoju z uwzględnieniem funkcji turystycznej podległych im jednostek terytorialnych.

101 Postawy społeczności lokalnej wobec rozwoju PIŚMIENNICTWO Mika S Psychologia społeczna. Warszawa, PWN, Rosner A Lista gmin zaliczonych do problemowych, w: Wiejskie obszary kumulacji barier rozwojowych. Red. A. Rosner. Warszawa, PAN IRWiR, Strzembicki L Budowanie marki turystyki wiejskiej podstawowe determinanty i kierunki działań, w: Marka wiejskiego produktu turystycznego, inicjatywy i inspiracje. Kraków, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie, 9.

102 102 I. Sikorska-Wolak i J. Zawadka

103 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Joanna Kosmaczewska ROZWÓJ EKONOMICZNO-SPOŁECZNY GMINY WIEJSKIEJ A REALIZACJA FUNKCJI TURYSTYCZNEJ METODOLOGICZNA KONCEPCJA BADAŃ EMPIRYCZNYCH SOCIAL AND ECONOMIC DEVELOPMENT OF A RURAL COMMUNE VERSUS THE PERFORMANCE OF TOURIST FUNCTIONS METHODOLOGICAL CONCEPT OF EMPIRICAL RESEARCH Katedra Ekonomiki i Organizacji Turystyki, Wydział Turystyki i Rekreacji, AWF Poznań ul. Rybaki 19, Poznań, kosmaczewska@tir.awf.poznan.pl Summary. The problem under research discussed in the article consists in the hypothetical dependence of the performance of tourism related functions on the components of the social and economic development of the given area. The aim of this work is to verify the hypothesis which assumes that there is an inter-relation between partial indices determining the social and economic development of communes and the performance of the tourism related functions in their areas. The hypothesis was verified based on the analysis of statistical data collected in 348 rural communes with the application of Pearson s index and the Perkal s index.the work has shown that, in case of rural communes located in lakeland zones, there is a moderate correlation (r XY = +0,5 (p 0,01) between the Development Level Factor and the Tourism Development Factor, at the coefficient of determination at the level of 24%. Moreover, a moderate correlation between the tourism development level and entrepreneurship of the inhabitants and the commune s own income per capita is also visible, this allows for coming up with the conclusion that the performance of tourist functions in the rural communes under the analysis is mainly executed on the basis of the internal resources and that the major part of the tourist expenses are paid within the commune, thus providing funds to the local budget and stimulating the local entrepreneurship. The correlation between the level of social and economic development of a rural commune and the level of tourism development should be stronger when the performance of the tourist functions is based on endogenous factors to a greater extent. Słowa kluczowe: funkcja turystyczna, obszary wiejskie, rozwój ekonomiczno-społeczny gminy. Key words: rural, social and economic development of the commune, tourist function. WSTĘP Związek między funkcją turystyczną a rozwojem ekonomiczno-społecznym gminy jest coraz częściej przedmiotem rozważań. Kowalczyk (2003) zauważa, że obecnie turystykę można traktować jako czynnik wzrostu społeczno-gospodarczego na równi z czynnikami takimi, jak przemysł, transport, handel czy pozostałe usługi. Badania nad wpływem turystyki na wybrane aspekty rozwoju obszarów wiejskich prowadzili m.in. Drzewiecki (1980), Kurek (1990), Godlewski (2004), Kosmaczewska (2007), Derek (2008), Balińska, Sikorska-Wolak (2009), udowadniając, że pełnienie funkcji turystycznej na obszarze wiejskim może być czynnikiem hamującym migrację ludności do miast, stanowić źródło dochodów dla turystycznych usługodawców i miejscowej ludności oraz być bodźcem inwestycyjnym i proza- Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach jako projekt badawczy habilitacyjny nr NN

104 104 J. Kosmaczewska trudnieniowym. Z badań prowadzonych w wybranych gminach w Finlandii i Norwegii (Huse i in. 1998, Saarinen 2003) wynika jednak, że ekonomiczny wpływ turystyki na rozwój ekonomiczno-społeczny jest korzystniejszy w większych społecznościach, co, zdaniem przywołanych autorów, wynika z bardziej zróżnicowanej struktury gospodarczej. Rozwój turystyki wymaga bowiem znacznego zaangażowania kapitału ludzkiego, rzeczowego i finansowego będącego zasobami gminy i jej mieszkańców. W tym kontekście pojawia się pytanie: czy funkcja turystyczna jest uzależniona od poszczególnych elementów składowych rozwoju ekonomiczno-społecznego danego obszaru? Poszukując odpowiedzi na tak postawione pytanie, za cel podjętych badań przyjęto weryfikację hipotezy, zakładającej, że zachodzi związek między wskaźnikami cząstkowymi określającymi rozwój ekonomiczno-społeczny gminy a realizacją na jej obszarze funkcji turystycznej. Weryfikację postawionej hipotezy oparto na analizie danych statystycznych dla wszystkich 348 gmin wiejskich położonych w strefie pojeziernej wyznaczonej przez J. Kondrackiego (Kondracki 1978) i zmodyfikowanej tak, by obejmowała obszar całych gmin (Iwicki 1998). ROZWÓJ EKONOMICZNO-SPOŁECZNY GMINY WIEJSKIEJ Elementem składowym rozwoju regionalnego jest wzrost gospodarczy, rozumiany jako zwiększenie produkcji dóbr i usług wskutek ilościowego zwiększenia wykorzystywanych czynników produkcji oraz poprawy efektywności ich wykorzystania (Leśniewski 2010). Należy podkreślić, że zjawisko rozwoju obejmuje nie tylko zmiany ilościowe, ale także jakościowe i strukturalne. Warunkiem efektywnego rozwoju regionalnego jest wykorzystywanie endogenicznych czynników wzrostu, lokalnej przedsiębiorczości, otwartości regionu i dążenie do równowagi ekologicznej (Kuciński 2010). Rozwój lokalny bywa definiowany jako zharmonizowane i systematyczne działanie społeczności lokalnej, władzy lokalnej oraz pozostałych podmiotów funkcjonujących w gminie zmierzające do kreowania nowych i poprawy istniejących walorów użytkowych gminy, tworzenia korzystnych warunków dla lokalnej gospodarki oraz zapewnienia ładu przestrzennego i ekologicznego (Brol 1999). Z definicji tej wynika, że w szerokim ujęciu rozwój lokalny może być rozpatrywany jako wiele pozytywnych zmian w sferze gospodarczej, społecznej i ekologiczno-przestrzennej, z uwzględnieniem trzech elementów, czyli działań, zasobów i potrzeb (Parysek 1995). Uchwycenie i precyzyjne określenie tych zmian nastręcza pewnych trudności, zwłaszcza w kontekście najmniejszych jednostek terytorialnych. Najczęściej wykorzystywany wskaźnik poziomu rozwoju PKB per capita nie znajduje zastosowania w rozważaniach dotyczących obszarów gmin, gdyż może on być konstruowany jedynie dla podregionu. Jego odpowiednikiem stosowanym w badaniach lokalnych jest dochód własny gminy per capita. Jak dowodzi M. Derek, współczynnik korelacji liniowej Pearsona między PKB per capita a dochodami własnymi per capita dla podregionów jest istotny statystycznie (na poziomie 0,001), a wartość wskaźnika wynosi 0,945, co wskazuje na silny związek między badanymi zmiennymi i jednocześnie potwierdza zasadność wykorzystywania wskaźnika dochodów własnych per capita do określenia poziomu rozwoju (Derek 2010). Ponadto wskaźnikiem dochodów własnych per capita jako miernikiem poziomu rozwoju gospodarczego posługiwali się w swoich badaniach m.in. Hryniewicz (2000), Borys (2005), Michalska (2008), Rosner i in. (2007), Feltynowski (2009), przyjmując

105 Rozwój ekonomiczno-społeczny gminy wiejskiej założenie, że wielkość dochodów własnych pośrednio odzwierciedla kondycję podmiotów gospodarczych działających na analizowanym terenie. Do innych wskaźników opisujących poziom rozwoju ekonomiczno-społecznego gmin należy zaliczyć następujące: poziom bezrobocia, mierzony stosunkiem liczby zarejestrowanych bezrobotnych do liczby osób w wieku produkcyjnym (Swianiewicz i Łukomska 2004, Michalska 2008, Feltynowski 2009), liczbę zarejestrowanych w danej gminie firm prywatnych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (Swianiewicz i Łukomska 2004, Borys i in. 2005, Sztando 2008), dochody z udziału w podatku CIT i PIT per capita (Swianiewicz i Łukomska 2004, Rosner i in. 2007), udział wydatków inwestycyjnych samorządu w wydatkach ogółem budżetu gminy (Michalska 2008), liczbę inwestorów z udziałem kapitału zagranicznego w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców (Swianiewicz i Łukomska 2004), wskaźnik obciążenia demograficznego (Kosmaczewska 2007), wskaźnik atrakcyjności migracyjnej (Rosner i in. 2007), liczbę uczniów przypadającą na jeden komputer w szkołach podstawowych (Michalska 2008), stosunek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej do ludności ogółem (Wojewodzic 2002, Kamińska i Janulewicz 2009), stosunek ludności korzystającej z sieci wodociągowej do ludności ogółem (Wojewodzic 2002, Kamińska i Janulewicz 2009). Oczywiście, użycie jakichkolwiek zmiennych do opisu poziomu rozwoju danej jednostki terytorialnej może być przedmiotem szerokich dyskusji, głównie ze względu na fakt ich subiektywnego doboru. Ponadto przywołane zmienne informują jedynie o poziomie rozwoju w danym momencie, nie dostarczając informacji na temat przebiegu procesu rozwoju. Mając na uwadze wspomniane ograniczenia i cel rozważań, za pomocą metody sum standaryzowanych skonstruowano syntetyczny wskaźnik poziomu rozwoju (WPR). Dobór komponentów i cząstkowych wskaźników do stworzenia syntetycznego WPR oparto na wnikliwej analizie literatury, a ich liczebność ograniczono ze względu na szeroki terytorialnie zakres badań (348 gmin). Podczas doboru wskaźników cząstkowych dodatkowo założono, że dwa z nich: wskaźnik atrakcyjności migracyjnej i wskaźnik przedsiębiorczości, pośrednio uwzględniają wpływ lokalizacji na rozwój ekonomiczno-społeczny gminy. Z badań M. Iwańskiej i W. Bieńkowskiej wynika, że wzrost odległości gminy wiejskiej od głównego ośrodka gospodarczego powoduje spadek wskaźnika przedsiębiorczości (Iwańska i Bieńkowska 2010), a wskaźnik atrakcyjności migracyjnej uwzględnia zjawisko koncentracji ludności na obszarach sąsiadujących z miastami (Rosner 2007). Celowo pominięto także zmienną cząstkową, obrazującą udział osób z wyższym wykształceniem, przyjmując, że poziom wykształcenia mieszkańców gmin wiejskich jest zbliżony i nie będzie dostatecznie różnicował analizowanych gmin. Ponadto dla wyeliminowania przypadkowej zmienności danych wszystkie wskaźniki cząstkowe obliczono jako średnie dla lat

106 106 J. Kosmaczewska Tabela 1. Przyjęta w badaniach struktura rozwoju ekonomiczno-społecznego Wskaźnik poziomu rozwoju Komponent społeczny Komponent ekonomiczny Wskaźniki cząstkowe wskaźnik atrakcyjności migracyjnej (średnie saldo migracji / obrót migracyjny) procentowy udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej i kanalizacyjnej wydatki budżetu gminy na mieszkańca dochody własne gminy na mieszkańca wskaźnik przedsiębiorczości (liczba podmiotów gospodarki narodowej w systemie REGON / ludność w wieku produkcyjnym) procentowy udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury. Ponieważ większość przyjętych do analizy wskaźników cząstkowych ma charakter stymulant, procentowy udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym zamieniono na stymulantę, a następnie przeprowadzono standaryzację wartości wskaźników cząstkowych (Młodak 2006). Ponadto analizowanym wskaźnikom cząstkowym nadano wagi, biorąc pod uwagę sumę wartości otrzymanych współczynników korelacji i siłę związku korelacyjnego między analizowanymi wskaźnikami. Tabela 2. Wagi przyznane poszczególnym wskaźnikom cząstkowym WPR Korelacja porządku rang Spearmana oznaczone współczynniki korelacji są istotne z p < 0,05 AM PG DW WW P WOD-KAN AM 0,55 0,43 0,07 0,53 0,12 PG 0,55 0,59 0,04 0,42 0,31 DW 0,43 0,59 0,31 0,33 0,35 WW 0,07 0,04 0,31 0,02 0,15 P 0,53 0,42 0,33 0,02 0,14 WOD-KAN 0,12 0,31 0,35 0,15 0,14 Suma istotnych współczynników korelacji 1,70 1,91 2,00 0,59 1,44 1,07 Suma rang =1 0,19 0,20 0,18 0,10 0,17 0,16 AM atrakcyjność migracyjna, PG wskaźnik przedsiębiorczości, DW dochody własne gminy na mieszkańca, WW wydatki budżetu gminy na mieszkańca, P procentowy udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym, WOD-KAN procentowy udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. Źródło: opracowanie za pomocą programu Statistica. Przytoczona procedura badawcza umożliwiła stworzenia syntetycznego wskaźnika określającego poziom rozwoju ekonomiczno-społecznego dla każdej z 348 analizowanych gmin. FUNKCJA TURYSTYCZNA OBSZARU Turystyka bywa postrzegana jako jedna z opcji rozwoju lokalnego, będąca jednocześnie narzędziem do osiągania szerszych celów rozwojowych gminy (Majewska 2008). Zgodnie

107 Rozwój ekonomiczno-społeczny gminy wiejskiej z koncepcją rozwoju wielofunkcyjnego powinna ona być tylko jedną z funkcji umożliwiających dywersyfikację lokalnej gospodarki. Tymczasem turystyka dość agresywnie konkuruje z innymi sposobami wykorzystania przestrzeni, a wzrost jej znaczenia jest najczęściej bodźcem do ograniczenia pozostałych funkcji gospodarczych obszaru (Meyer 2008). Należy podkreślić, że odnoszenie funkcji turystycznej do terytorialnie zdefiniowanych granic gminy jest podyktowane tematem niniejszych rozważań. Określenie poziomu rozwoju funkcji turystycznej gminy, rozumianej jako działalność ekonomiczno-społeczna umożliwiająca zaspokojenie potrzeb turystycznych (Kurek i Mika 2007) najczęściej jest oparte na walorach turystycznych, zagospodarowaniu turystycznym i ruchu turystycznym (Gołembski i in. 1999, Chudy-Hyski 2006, Szwichtenberg 2006, Derek 2008). Mając na uwadze cel niniejszych rozważań metodą sum standaryzowanych, stworzono syntetyczny wskaźnik rozwoju turystyki wykorzystujący najczęściej stosowane w literaturze wskaźniki cząstkowe. Analogicznie do tego wskaźnika (dla wyeliminowania przypadkowej zmienności danych) wskaźniki cząstkowe obliczono jako średnią wartość dla lat Tabela 3. Struktura sumarycznego wskaźnika rozwoju turystyki (WRT) Wskaźniki cząstkowe Wskaźnik intensywności ruchu turystycznego (Schneidera) Wskaźnik funkcji turystycznej miejscowości (Baretje`a i Deferta) Wskaźnik funkcji turystycznej (Deferta) Wskaźnik rozwoju bazy noclegowej Wskaźnik gęstości bazy noclegowej Lesistość Parki, zieleńce i tereny zieleni osiedlowej Wskaźnik atrakcyjności kulturowej Podmioty gospodarki narodowej w rejestrze REGON w sekcji H na 1000 osób w wieku produkcyjnym Wydatki budżetu na mieszkańca na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury. Zastosowany wzór / uwagi liczba korzystających z noclegów na 1000 mieszkańców stałych l. m. n 100 l. s. m. gdzie: l.m.n. liczba turystycznych miejsc noclegowych, l.s.m. liczba stałych mieszkańców liczba turystów korzystających z noclegów na km² powierzchni liczba korzystających z noclegów do liczby turystycznych miejsc noclegowych (l.m.n.) liczba turystycznych miejsc noclegowych na km² powierzchni procent udziału lasów w powierzchni gminy procent udziału w powierzchni gminy liczba uczestników imprez na 1000 mieszkańców stałych średnia wartość (zł) za lata 2007 i 2009 Podobnie jak w przypadku tworzenia WPR wszystkie wartości cząstkowe wskaźników tworzące sumaryczny WRT poddano standaryzacji, a następnie określono dla nich rangi, biorąc pod uwagę sumaryczną wartość istotnych statystycznie wskaźników korelacji, siłę związku korelacyjnego, a także zawartą w literaturze przedmiotu wiedzę na temat stopnia ważności poszczególnych wskaźników cząstkowych dla kształtowania rozwoju turystyki w regionie. Mimo że siła związku korelacyjnego liczby podmiotów gospodarki narodowej

108 108 J. Kosmaczewska zarejestrowanych w rejestrze REGON w sekcji H na 1000 osób w wieku produkcyjnym jest słaba dla większości wskaźników cząstkowych, rangę podniesiono do wartości 0,15. Niski współczynnik korelacji tego wskaźnika cząstkowego z pozostałymi wskaźnikami może wynikać z dość krótkiego okresu analizowanych danych (3 lata). Można bowiem przyjąć, że liczba podmiotów gospodarczych działających w sekcji H może przyrastać w sposób dość mocno rozłożony w czasie, co może wynikać z okresu realizacji inwestycji. Tabela 4. Wagi przyznane poszczególnym wskaźnikom cząstkowym WRT Korelacje porządku rang Spearmana oznaczone współczynniki korelacji są istotne z p < 0,05 BiD Sch. wr-bn wg-bn wsk. Deferta lesistość procentowy udział parków w-ak wyd.1/kul podm./h BiD 0,79 0,15 0,75 0,25 0,28 0,11 0,38 0,16 0,02 Sch. 0,79 0,18 0,66 0,43 0,26 0,07 0,22 0,06 0,09 wr-bn 0,15 0,18 0,00 0,33 0,10 0,01 0,13 0,03 0,34 wg-bn 0,75 0,66 0,00 0,68 0,08 0,17 0,23 0,27 0,09 wsk. Deferta 0,25 0,43 0,33 0,68 0,05 0,24 0,07 0,20 0,16 lesistość 0,28 0,26 0,10 0,08 0,05 0,22 0,03 0,10 0,04 procentowy 0,11 0,07 0,01 0,17 0,24 0,22 0,01 0,24 0,21 udział parków w-ak 0,38 0,22 0,13 0,23 0,07 0,03 0,01 0,11 0,09 wyd.1/kul 0,16 0,06 0,03 0,27 0,20 0,10 0,24 0,11 0,18 podm./h 0,02 0,09 0,34 0,09 0,16 0,04 0,21 0,09 0,18 suma istotn. wsp. korelacji 2,61 2,54 0,85 2,75 2,13 0,76 1,08 0,83 1,05 0,73 suma rang =1 0,15 0,15 0,08 0,15 0,15 0,03 0,03 0,05 0,08 0,15 Źródło: opracowanie za pomocą programu Statistica. Wykorzystując metodę sum standaryzowanych, dla wszystkich analizowanych gmin obliczono syntetyczny wskaźnik rozwoju turystyki. ROZWÓJ EKONOMICZNO-SPOŁECZNY GMINY A REALIZACJA FUNKCJI TURYSTYCZNEJ Na kierunek i siłę związku między funkcją turystyczną a rozwojem ekonomiczno-społecznym gminy mogą mieć wpływ czynniki endogenne i egzogenne. We współczesnych koncepcjach rozwoju zrównoważonego nacisk położono na rozwój endogenny, a więc odbywający się z inicjatywy społeczności lokalnej (Zaremba 2006). W przypadku realizowania funkcji turystycznej turyści są traktowani jako czynnik egzogenny, który generuje popyt w miejscu recepcji ruchu turystycznego. Aby zaspokoić wspomniany popyt, należy wytworzyć w miejscu docelowym określoną ilość dóbr i usług, co z kolei jest możliwe przy określonym poziomie rozwoju ekonomiczno-społecznym gminy lub opierając się na kolejnych czynnikach egzogennych, np. w postaci zewnętrznego kapitału finansowego czy ludzkiego. Jak podaje Gałecki, im mniejszy obszar badany, tym jego samowystarczalność będzie słabsza, co oznacza, że przecieki pieniądza, w tym również turystycznego, będą większe (Gałecki 2004). M. Mika zauważa natomiast, że wielkość ekonomicznych efektów mnożnikowych związanych z rozwojem turystyki zależy od sposobu jej organizacji, relacji własnościowych w sektorze turystycznym oraz

109 Rozwój ekonomiczno-społeczny gminy wiejskiej poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru recepcji turystycznej (Kurek i Mika 2007). Pogląd ten potwierdzają także prezentowane w niniejszym artykule wyniki badań, gdyż związek między wskaźnikiem poziomu rozwoju a wskaźnikiem rozwoju turystyki, mierzony wielkością współczynnika korelacji liniowej, wyniósł r XY = +0,5 (p 0,01). Wskazuje to na przeciętną siłę związku między badanymi zjawiskami, przy współczynniku determinacji na poziomie 24%. Należy powrócić do postawionej we wstępie hipotezy badawczej, zakładającej, że zachodzi związek między wskaźnikami cząstkowymi określającymi rozwój ekonomiczno-społeczny gminy a realizacją na jej obszarze funkcji turystycznej. Związek ten powinien być tym silniejszy, im bardziej strona podażowa rynku turystycznego opiera się na wewnętrznych zasobach gminy. Z danych zamieszczonych w tabeli 5 wynika, że najsilniejszy związek WRT występuje w przypadku wskaźnika przedsiębiorczości, definiowanego jako liczba podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w systemie REGON przypadająca na ludność w wieku produkcyjnym. Tabela 5. Związek statystyczny pomiędzy wskaźnikiem rozwoju turystyki a wskaźnikami cząstkowymi wskaźnika poziomu rozwoju (p 0,01) Wskaźniki cząstkowe WPR Wartość współczynnika korelacji liniowej Pearsona Współczynnik determinacji (%) Atrakcyjność migracyjna 0, Wskaźnik przedsiębiorczości 0, Dochody własne gminy per capita 0, Wydatki budżetu gminy per capita 0,204 4 Udział pracujących w liczbie ludności w wieku produkcyjnym* 0,216 4 Udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej i kanalizacyjnej 0,196 3 * Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym po zamianie na stymulantę. Źródło: opracowanie z zastosowaniem programu Statistica. Związek o zbliżonej sile można zaobserwować także z dochodami własnymi gminy per capita. Pozwala to wysnuć wniosek, że funkcja turystyczna w analizowanych gminach wiejskich jest oparta głównie na wewnętrznych zasobach, a znaczna część wydatku turystycznego pozostaje w gminie, zasilając miejscowy budżet i pobudzając lokalną przedsiębiorczość. Jest to spojrzenie zbieżne z koncepcją wzrostu endogenicznego (Rommer, Grossman, Helpman), gdzie podstawowym czynnikiem wzrostu jest aktywizacja potencjału wewnętrznego regionu. Należy jednak pamiętać o tym, że wspomniana aktywizacja wyjściowo posiadanych zasobów, ukierunkowana na realizację funkcji turystycznej, najczęściej wymaga zewnętrznego impulsu w postaci wydatku turystycznego. PODSUMOWANIE Konkludując dotychczasowe rozważania, można stwierdzić, że: zachodzi umiarkowany związek między poziomem rozwoju turystyki a poziomem rozwoju ekonomiczno-społecznego badanych gmin wiejskich,

110 110 J. Kosmaczewska związek o umiarkowanej sile zauważalny jest między poziomem rozwoju turystyki a przedsiębiorczością mieszkańców i dochodami własnymi gminy per capita, związek między poziomem rozwoju turystyki a wskaźnikami cząstkowymi obrazującymi poziom rozwoju ekonomiczno-społecznego gminy powinien być tym silniejszy, im bardziej strona podażowa rynku turystycznego opiera się na wewnętrznych zasobach gminy, siła związku między poziomem rozwoju turystyki a poziomem rozwoju ekonomiczno- -społecznego gminy pośrednio wskazuje na znaczenie turystyki w gminie. Ponadto nasuwa się przypuszczenie, że w przypadku rozwoju turystyki na terenach wiejskich trudniejsze jest pozyskanie inwestora zewnętrznego, w związku z tym funkcja turystyczna opiera się głównie na wewnętrznych zasobach gminy i jej mieszkańców lub nie jest wcale realizowana. Tym samym można przypuszczać, że siła związku między poziomem rozwoju ekonomiczno-społecznego a turystyką w przypadku innych jednostek terytorialnych (np. miast) byłaby niższa lub nawet nieistotna statystycznie. PIŚMIENNICTWO Balińska A., Sikorska-Wolak I Turystyka wiejska szansą rozwoju wschodnich terenów przygranicznych na przykładzie wybranych gmin. Warszawa, Wyd. SGGW. Brol R Rozwój lokalny nowa logika rozwoju gospodarczego, w: Gospodarka lokalna w teorii i w praktyce. Wrocław, PN AE we Wrocławiu 785, 11. Chudy-Hyski D Ocena wybranych uwarunkowań rozwoju funkcji turystycznej obszaru. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 2 (1), Derek M Funkcja turystyczna jako czynnik rozwoju lokalnego w Polsce. Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. A. Kowalczyka. Warszawa, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Drzewiecki M Rola turystyki w rozwoju ekonomicznym wsi pomorskich. Warszawa, Instytut Turystyki. Feltynowski M Planowanie przestrzenne a rozwój społeczno-gospodarczy w gminach wiejskich woj. łódzkiego. Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin., Ser. Oeconomica 268 (54), Godlewski G Społeczno-ekonomiczne aspekty działalności gospodarstw agroturystycznych na przykładzie południowego Podlasia. Zeszyty Studiów Doktoranckich Akademii Ekonomicznej w Poznaniu 19, Hryniewicz J Endo- i egzogeniczne czynniki rozwoju gospodarczego gmin i regionów. Studia Regionalne i Lokalne 2 (2), 124. Huse M., Gustavsen T., Almedal S Tourism impact comparisons among Norwegian towns. Annals of Tourism Research, t. 25, nr 3, Iwańska M., Bieńkowska W Zróżnicowanie wartości wskaźnika przedsiębiorczości w gminach wiejskich województwa mazowieckiego w układzie przestrzennym. Acta Sci. Polonorum Oeconomia 9 (3), Iwicki S Turystyka w zrównoważonym rozwoju obszarów pojeziernych. Bydgoszcz, Rozprawy ATR Bydg. 87. Kamińska A., Janulewicz P Klasyfikacja gmin wiejskich woj. lubelskiego na podstawie rozwoju społeczno-gospodarczego. Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin., Ser. Oeconomica 275 (57), Kondracki J Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa.

111 Rozwój ekonomiczno-społeczny gminy wiejskiej Kosmaczewska J Wpływ agroturystyki na rozwój ekonomiczno-społeczny gminy. Poznań, Wyd. Nauk. Bogucki. Kot J Zarządzanie rozwojem gmin a praktyka planowania strategicznego. Łódź, Uniwersytet Łódzki, 21. Kowalczyk A Rozwój funkcji turystycznej jako cel polityki miejskiej, w: Kierunki rozwoju badań naukowych w turystyce. Red. G. Gołembski. Warszawa, Wyd. Nauk. PWN. Kuciński K Regionalna perspektywa przedsiębiorczości, w: Przedsiębiorczość a rozwój regionalny w Polsce. Red. K. Kuciński. Warszawa, Wyd. Difin, 22. Kurek W Wpływ turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich polskich Karpat. Kraków, Uniwersytet Jagielloński. Kurek W., Mika M Turystyka jako przedmiot badań naukowych, w: Turystyka. Warszawa, Wyd. Nauk. PWN, 40. Leśniewski M Kultura organizacyjna gminy a rozwój regionalny, w: Przedsiębiorczość a rozwój regionalny w Polsce. Red. K. Kuciński. Warszawa, Wyd. Difin, Majewska J Finansowe aspekty wprowadzania funkcji turystycznej w gminach, w: Turystyka jako czynnik wzrostu konkurencyjności regionów w dobie globalizacji. Red. G. Gołembski. Poznań, AE, 181. Meyer B Kształtowanie układów przestrzenno-funkcjonalnych przez turystykę. Uniwersytet Szczeciński, Rozprawy i Studia t. (DCCL) 676, Szczecin. Michalska M Analiza rozwoju gmin województwa lubuskiego w kontekście zrównoważonego rozwoju. Białystok, ZN Politechniki Białostockiej Ekonomia i Zarządzanie 11, Młodak A Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej. Warszawa, Wyd. Difin, 20, 44. Parysek J Rola samorządu terytorialnego w rozwoju lokalnym, w: Rozwój lokalny: zagospodarowanie przestrzenne i nisze atrakcyjności gospodarczej. Red. J. Parysek. Warszawa, KPZK PAN, 37. Regionalne aspekty rozwoju turystyki Red. G. Gołembski. Warszawa Poznań, Wyd. Nauk. PWN. Rola i zadania samorządu terytorialnego w rozwoju gospodarki turystycznej Red. R. Gałecki. Łowicz, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna, 115. Rosner A Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian. Warszawa, IRWiR PAN. Saarinen J The regional economics of tourism in Northern Finland: the socio-economic implications of recent tourism development and future possibilities for regional development. Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism t. 3, nr 2, Swianiewicz P., Łukomska J Władza samorządowa wobec lokalnego rozwoju gospodarczego. Które polityki są skuteczne? Samorząd Terytorialny 6, Sztando A Gminny monitoring lokalnego rozwoju gospodarczego, w: Współczesne problemy polityki ekonomicznej. Red. S. Korenik i Z. Przybył. Wrocław, Jelenia Góra, Uniwersytet Ekonomiczny, Szwichtenberg A Ocena wybranych elementów rynku turystycznego polskiego wybrzeża przez władze samorządowe i branżę turystyczną, w: Rola turystyki w strategii i polityce rozwoju gospodarki regionalnej. Gdańsk, Wyd. WSTiH, Wojewodzic T Ocena poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego gmin województwa małopolskiego. Wrocław, Pr. Nauk. AE Wrocław 941, Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Red. T. Borys. Warszawa Białystok, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Zaremba W Rola władz lokalnych w rozwoju gospodarczym obszarów wiejskich. Wrocław, Zesz. Nauk. AR Wrocław, Ser. Rolnictwo 87 (540), 573.

112 112 J. Kosmaczewska

113 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Daniel Puciato, Barbara Woś INNOWACJE JAKO FORMA WZBOGACENIA OFERTY WYBRANYCH GOSPODARSTW AGROTURYSTYCZNYCH W GÓRACH ŚWIĘTOKRZYSKICH INNOVATION AS A FORM ENRICHING OFFERS OF SELECTED AGROTOURIST FARMS IN THE SAINT CROSS MOUNTAINS Katedra Geografii i Ekonomiki Turystyki, Politechnika Opolska ul. Prószkowska 76, Opole, d.puciato@po.opole.pl Summary. The aim of this dissertation was to determine the extent and areas of innovation for selected agrotourist farms. The scope of research included the area of the Saint Cross Mountains in To determine the innovation of the agrotourist sub-market, two methods were used: the documentary method and the method of diagnostic survey. As a part of the diagnostic survey, a poll was carried out among 24 consenting agrotourist farms. After the statistical analysis of results of the study, it was recognised that, despite the high specificity of the agrotourist sub-market, involving mainly the traditional nature of offered products, surveyed farm owners used various types of innovation. These innovations included products, processes and marketing of their businesses. However, the innovation of surveyed agrotourist farms was mainly associated with their product offer and was varied depending on the market segment to which such an offer was directed. Innovative elements of offered agrotourist products contributed to the increase of their utility value, but did not interfere with their substance. Słowa kluczowe: agroturystyka, innowacje, produkt turystyczny. Key words: agrotourism, innovation, tourism product. WSTĘP Dynamiczne i turbulentne otoczenie współczesnych przedsiębiorstw turystycznych sprawia, że jednym z ich ważniejszych zadań jest realizacja procesu zarządzania zmianami. Wysoka elastyczność oraz szybka reakcja na zmiany w otoczeniu mogą pozwolić na przeciwstawienie się stagnacji, a w konsekwencji na przetrwanie i rozwój organizacji. Wprowadzanie zmian przyczynia się bowiem do lepszego zaspokajania zmieniających się potrzeb konsumentów, co obecnie jest jedną z ważniejszych przesłanek konkurencyjności przedsiębiorstw turystycznych (Puciato i Żmigrodzki 2009; Goranczewski i Puciato 2010). O ile innowacyjność takich podmiotów rynku turystycznego, jak przedsiębiorstwa hotelowe i biura podróży, jest kwestią oczywistą, o tyle w gospodarstwach agroturystycznych aspekt ten nie jest już tak jednoznaczny. Produkty oferowane przez tę grupę są bowiem skierowane do klientów (turystów), dla których wartością są takie atrybuty, jak środowisko naturalne, tradycja, folklor czy zwyczaje. Agroturysta oczekuje zatem jak najmniejszej ingerencji w środowisko przyrodnicze i kulturowe, co wydaje się być niezgodne z ideą innowacji, polegającą m.in. na oferowaniu nowych wartości klientom i stawianiu oporu stagnacji. Mimo że są prace dotyczące innowacyjności przedsiębiorstw turystycznych, to brakuje w pełni udanych prób poznania tego zjawiska w agroturystyce. Chodzi tu głównie o wypracowanie takiego podejścia do problematyki, które wypełni istniejącą lukę badawczą głównie przez rozstrzygnięcie tego swoistego konfliktu między innowacyjnością a tradycyjnością oferty agroturystycznej.

114 114 D. Puciato i B. Woś Przedstawione zagadnienia stały się impulsem do podjęcia próby określenia stopnia i obszarów innowacyjności wybranych gospodarstw agroturystycznych, zlokalizowanych w Górach Świętokrzyskich. Cel ten został uszczegółowiony w postaci następujących hipotez badawczych: H 1. Podmioty subrynku agroturystycznego, pomimo oferowania tradycyjnych produktów, są innowacyjne. H 2. Innowacyjność gospodarstw agroturystycznych dotyczy zarówno oferowanych produktów, jak i procesu zarządzania gospodarstwem oraz marketingu. H 3. Wprowadzane przez właścicieli gospodarstw agroturystycznych innowacje mają na celu uatrakcyjnienie oferowanego produktu, lecz nie wpływają na zmianę jego istoty (rdzenia produktu). Badaniami, przeprowadzonymi w 2010 roku, objęto obszar Świętokrzyskiego Parku Narodowego i jego otuliny. Do określenia innowacyjności podmiotów subrynku agroturystycznego wykorzystano dwie metody badawcze: dokumentacyjną i sondażu diagnostycznego. Na pierwszym etapie badań wykorzystano metodę dokumentacyjną (obserwacji pośredniej), która pozwoliła na pozyskanie danych statystycznych ze źródeł wtórnych, zgromadzonych i opracowanych przez Główny Urząd Statystyczny oraz Ministerstwo Sportu i Turystyki w Warszawie. Dane te dotyczyły stanu rozwoju bazy agroturystycznej na terenie Gór Świętokrzyskich i pozwoliły na wyodrębnienie zlokalizowanych tam gospodarstw. Wybierając obiekty do badań, kierowano się kryterium rolniczego użytkowania terenów należących do poszczególnych gospodarstw (część wstępnie zakwalifikowanych gospodarstw została wykluczona ze względu na nieprowadzenie działalności rolnej, co klasyfikowało dane gospodarstwa jako prowadzące turystykę wiejską, nie zaś agroturystykę). Drugim kryterium była lokalizacja w pobliżu obszaru chronionego (Świętokrzyskiego Parku Narodowego), co niewątpliwie wpływa na zainteresowanie turystów ofertą związaną z turystyką przyrodniczą i kulturową. W drugim etapie badań wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego technikę ankietową, w której narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety. Skonstruowany na potrzeby artykułu kwestionariusz poddano badaniom pilotażowym, a następnie poprawiono w nim wszystkie dostrzeżone błędy. Badanie sondażowe przeprowadzono w połowie 2010 roku wśród właścicieli 24 gospodarstw agroturystycznych, którzy zostali zakwalifikowani do badania oraz wyrazili na nie zgodę. Wyniki badań poddano obróbce statystycznej, obliczając podstawowe miary statystyczne w przypadku danych liczbowych (średnie arytmetyczne, odchylenia standardowe, minima i maksima) oraz przeprowadzając analizę struktury (liczebność i odsetek) w przypadku danych opisowych. INNOWACJE NA RYNKU TURYSTYCZNYM Pojęcie innowacje wywodzi się od łacińskiego słowa innovatio, które oznacza wprowadzenie czegoś nowego. Na grunt teorii ekonomii termin innowacja wprowadził J. Schumpeter, który utożsamiał je z wprowadzeniem do produkcji nowych lub udoskonalonych wyrobów oraz z implementacją nowych lub udoskonalonych metod produkcji, otwarciem nowego rynku zbytu, zastosowaniem nowego sposobu sprzedaży lub zakupu i zastosowaniem nowych surowców w procesie produkcji (Schumpeter 1960).

115 Innowacje jako forma wzbogacenia oferty P. Drucker (1992, s ) zdefiniował innowacje jako przenikającą wszystkie sfery działalności przedsiębiorstwa zmianę wzoru produktu, metody marketingu, oferowanej ceny, usługi dla klienta, czy też zmianę w organizacji i w metodach zarządzania. Według P. Niedzielskiego (2007, s ) innowacja to celowe i zorganizowane działanie przedsiębiorców poszukujących praktycznego zastosowania różnych nowych rozwiązań w danych uwarunkowaniach i czasie, w celu osiągnięcia pozytywnych efektów ekonomicznych, lepszego zaspokajania potrzeb konsumentów i efektywniejszego wykorzystania posiadanych zasobów. Innowacje są niejednorodne i zgodnie z kryterium przedmiotowym można je podzielić na produktowe, procesowe, marketingowe i organizacyjne. Innowacje produktowe wiążą się z wprowadzeniem na rynek przez przedsiębiorstwo nowego produktu materialnego lub niematerialnego albo znacznego ich ulepszenia pod względem wartości użytkowych. Innowacje procesowe (technologiczne) związane są z implementacją w ramach podmiotu gospodarczego lub społecznego nowych lub znacznie ulepszonych metod wytwarzania dóbr materialnych czy świadczenia usług albo metod dystrybucji. Innowacje marketingowe dotyczą wprowadzenia nowych lub ulepszonych rozwiązań w marketingu. Mogą one dotyczyć takich jego aspektów, jak produkt, marka, opakowanie, pozycjonowanie, polityka cenowa czy działalność promocyjna. Innowacje organizacyjne oznaczają natomiast zastosowanie nowej koncepcji organizacji działalności gospodarczej, przede wszystkim metod zarządzania i organizacji pracy oraz sposobu kształtowania relacji z interesariuszami (Nowacki 2010). Problematyka innowacji jest szczególnie istotna w przedsiębiorstwach, które je tworzą w ramach własnych struktur B + R lub pozyskują z jednostek naukowo-badawczych i wdrażają, będąc swoistym przekaźnikiem zmian ze świata nauki do praktyki gospodarczej. Innowacyjność jest obecnie również jednym z podstawowych warunków ich funkcjonowania i rozwoju. Przedsiębiorstwo innowacyjne wyróżnia się tym, że ma zdolność i motywację do poszukiwania oraz wykorzystania wyników badań naukowych, nowych koncepcji, idei i wynalazków, które zwiększają nowoczesność i poprawiają jego konkurencyjność (Prahalad i Hamel 1990). Poziom innowacyjności przedsiębiorstw jest zdeterminowany różnorodnymi czynnikami, pochodzącymi zarówno z ich wnętrza, jak i otoczenia, w którym się znajdują. I. Lichniak (2010) do najważniejszych czynników wewnętrznych zalicza kreatywność, zdolność do ciągłego generowania innowacji, umiejętność tworzenia i wykorzystywania potencjału innowacyjnego, zdolność antycypowania zmian, posiadanie kluczowych kompetencji, dysponowanie pracownikami, którzy są innowacyjni oraz posiadanie odpowiedniego zasobu informacji o rynku, klientach czy warunkach działania. Głównymi czynnikami zewnętrznymi, sprzyjającymi generowaniu innowacji, są natomiast: intensywny postęp naukowo-technologiczny, szybko zmieniające się gusty, preferencje i wymogi klientów, skracanie cyklu życia produktu oraz rosnąca na skalę globalną konkurencja (Baruk 2010, Krawczyk-Sokołowska 2011). Innowacyjność przedsiębiorstw nie dotyczy tylko podmiotów produkcyjnych, ale również usługowych, w tym turystycznych. Specyfika tego rodzaju przedsiębiorstw sprawia, że najważniejszymi źródłami innowacyjności są takie atrybuty, jak (Januszewska 2008) umiejętność współpracy z innymi podmiotami gospodarki turystycznej (np. w ramach struktur klastrowych, powiązań kooperacyjnych lub koncentracyjnych), predyspozycje do zarządzania

116 116 D. Puciato i B. Woś (przede wszystkim strategicznego, wiedzą czy sieciowego), stała analiza otoczenia, rozwój zasobów ludzkich, działania badawczo-rozwojowe i współpraca z jednostkami naukowymi, rozwój szkolnictwa wyższego kształcącego na kierunkach turystycznych, zdolność do podejmowania ryzyka, proinnowacyjny system motywacyjny oraz przedsiębiorcza kultura organizacyjna. Zdaniem R. Przeorek-Smyki (2008) do najważniejszych obszarów generowania innowacji w przedsiębiorstwach turystycznych należą następujące: a) oferowane produkty turystyczne innowacyjność może dotyczyć np. kwestii ekologicznych (budowa pasywnych obiektów turystycznych, m.in. hoteli, montaż instalacji służących wykorzystywaniu niekonwencjonalnych źródeł energii, wytwarzanie pamiątek turystycznych z komponentów pochodzących z recyklingu); b) zarządzanie implementacja innowacyjnych metod zarządzania (np. zarządzanie wiedzą), wdrażanie systemów zarządzania środowiskowego (np. ISO serii 14000); c) marketing stworzenie systemu informacji i analiz marketingowych, realizacja kampanii promocyjnej mającej na celu budowę marki przedsiębiorstwa turystycznego; d) zasoby systemy szkoleń dla menedżerów i pracowników w celu zmniejszenia oporu przeciwko zmianom i kształtowania postaw proinnowacyjnych, tworzenia systemów zachęt do podejmowania działań innowacyjnych (materialnych i niematerialnych); e) relacje z otoczeniem kooperacja z innymi podmiotami (przedsiębiorstwami, jednostkami samorządu terytorialnego, organizacjami i stowarzyszeniami branżowymi), budowa systemu komunikacji z otoczeniem. Na subrynku agroturystycznym innowacyjność ma niejednorodny charakter. Agroturyści poszukują bowiem w oferowanych produktach tradycyjnych komponentów, związanych z wiejską tradycją, zwyczajami, obrzędami czy z wiejskim stylem życia. Atrybuty te są raczej zaprzeczeniem idei innowacyjności, gdyż wprowadzanie zmian, nowoczesność i usprawnienia nie są w tym przypadku pożądane przez klientów. Można nawet stwierdzić, że z punktu widzenia znacznej grupy konsumentów wysoka jakość produktu agroturystycznego wiąże się z jego wiejskością i tradycyjnym kształtem, a każda próba wprowadzenia zmian może spowodować spadek ich satysfakcji. Agroturystyka może jednak również być innowacją samą w sobie. Jak twierdzi bowiem J. Sikora (2008), obserwując od kilkunastu lat drogi przenikania agroturystyki do społeczności wiejskiej, zakres i tempo jej popularyzacji oraz zmiany postaw mieszkańców wsi pozwalają uznać, że ta forma turystyki jest istotną innowacją w społeczności wioskowej. Na obszarach recepcyjnych, na których agroturystyka jest bardziej rozwinięta, można dostrzec różne przykłady jej doskonalenia. Zdaniem autorów niniejszej pracy, próbując ustosunkować się do tej swoistej sprzeczności między tradycyjnym kształtem oferty agroturystycznej a innowacyjnością agroturystyki, należy zwrócić uwagę na dwie ważne kwestie. Po pierwsze, rozpatrując problematykę innowacyjności produktów agroturystycznych, nie można pominąć segmentów rynku, do których są one kierowane. Jak wynika z badań empirycznych (Sikora 2008), z usług gospodarstw agroturystycznych korzystają cztery główne grupy klientów. Pierwszy segment tworzą goście weekendowi i świąteczni, pojawiający się na wsi w celach wypoczynkowych w weekendy i święta po to, aby poznać świąteczne tradycje, obrzędy i potrawy. Druga grupa agroturystów obejmuje miłośników zbieractwa, szczególnie grzybiarzy pojawiających się na wsi jesienią. Z usług agroturystycznych coraz częściej korzystają również uczestnicy spotkań bizneso-

117 Innowacje jako forma wzbogacenia oferty wych, szkoleniowych czy konferencyjnych, oczekujący rozbudowanej oferty rozrywkowej i rekreacyjnej. Czwarty segment rynku agroturystycznego to goście zagraniczni, przede wszystkim Niemcy i Skandynawowie, dla których wiejska kuchnia, przyroda i tradycja to poszukiwanie egzotyki. Oczekiwanie innowacyjności w nabywanych produktach agroturystycznych jest różne w zależności od grupy klientów. Najbardziej proinnowacyjni są zapewne goście biznesowi, oczekujący atrakcyjnych i nowoczesnych usług świadczonych w naturalnym, wiejskim otoczeniu. Pewnymi udogodnieniami mogą być także zainteresowani miłośnicy zbieractwa, którzy oczekują spokojnego wypoczynku po trudach podróży i poszukiwania płodów leśnych. Najbardziej antyinnowacyjni, a więc tradycyjni, są goście świąteczni i zagraniczni, dla których każde unowocześnienie produktu może się przyczynić do niezaspokojenia zgłaszanych potrzeb, a w konsekwencji do braku satysfakcji z nabywanych usług. Drugą, oprócz segmentacji rynku, ważną kwestią związaną z kontrowersjami wokół innowacyjności produktów agroturystycznych, jest jej zakres. Z całą stanowczością należy stwierdzić, że w agroturystyce zakres wprowadzanych zmian musi być umiarkowany, tak aby zwiększając atrakcyjność produktu, nie naruszyć jego istoty (rdzenia). Wprowadzane innowacje produktowe, procesowe lub marketingowe nie mogą bowiem zmniejszyć stopnia wiejskości oferty. W przeciwnym razie może to bowiem doprowadzić do rezygnacji części klientów z nabycia usług, a więc do zmniejszenia popytu na nie, co w konsekwencji będzie zagrożeniem dla ekonomicznych podstaw funkcjonowania gospodarstwa agroturystycznego i przyczynkiem do jego likwidacji. CHARAKTERYSTYKA POTENCJAŁU TURYSTYCZNEGO GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH Góry Świętokrzyskie to najstarsze polskie góry charakteryzujące się specyficzną budową geologiczną i geomorfologiczną, wyjątkowym bogactwem flory i fauny, malowniczymi krajobrazami oraz specyficznymi warunkami klimatycznymi. Najwyżej wzniesione pasma masywu to Łysogóry z kulminacjami Łysicy (612 m n.p.m.) i Łysej Góry (595 m n.p.m.), Pasmo Jeleniowskie z kulminacją Szczytniaka (554 m n.p.m.) oraz Pasmo Klonowskie z kulminacją Góry Bukowej (467 m n.p.m.). Góry Świętokrzyskie zbudowane są z piaskowców, łupków i kwarcytów ery paleozoicznej (Walczak i in. 2001). Na tych skałach (głównie piaskowcach kwarcytowych) w plejstocenie pod wpływem intensywnych procesów wietrzenia fizycznego w podszczytowych partiach stoków wytworzyły się unikatowe formy geomorfologiczne gołoborza. Inną, ciekawą formą geomorfologiczną, będącą jedną z głównych atrakcji turystycznych tego obszaru, jest jaskinia Raj, uznana za jedną z najpiękniejszych polskich jaskiń krasowych. Zróżnicowane podłoże geologiczne oraz specyficzne warunki klimatyczne dały postawę do wykształcenia się bogatej szaty roślinnej. W górnych partiach stoków dominują drzewostany jodłowe, natomiast niższe partie porastają lasy jodłowo-bukowe z domieszką jaworu oraz sosnowe i sosnowo-dębowe. Na terenie Gór Świętokrzyskich spotkać można również unikatowe w Europie zbiorowiska wyżynnego jodłowego boru mieszanego (Abietetum polonicum) i jarzębiny świętokrzyskiej (Sorbetum sanctae-crucianum). Najcenniejsze obszary Gór Świętokrzyskich objęto ochroną w postaci utworzonego w 1950 roku Świętokrzyskiego Parku Narodowego (Walczak i in. 2001).

118 118 D. Puciato i B. Woś Rys. 1. Rozmieszczenie analizowanych gospodarstw agroturystycznych Źródło: podkład kartograficzny Góry Świętokrzyskie mapa turystyczna 1 : , PPWK, Warszawa Poza wybitnymi walorami przyrodniczymi obszar Świętokrzyskiego Parku Narodowego charakteryzuje się również bogactwem walorów architektonicznych i kulturowych. Wśród najcenniejszych zabytków wymienić należy XII-wieczny pobenedyktyński zespół klasztorny na Świętym Krzyżu, zespół klasztorny sióstr Bernardynek z XV-wiecznym kościołem w Świętej Katarzynie oraz ruiny zamku w Bodzentynie. Turyści przybywający do Świętokrzyskiego Parku Narodowego nie poprzestają jednak na odwiedzeniu samego parku. Do atrakcji krajoznawczych zlokalizowanych w sąsiedztwie należą ruiny zamku w Chęcinach, XII-wieczny klasztor cysterski w Wąchocku, Park Etnograficzny Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni, muzea poświęcone wybitnym twórcom żyjącym na Kielecczyźnie (Henryk Sienkiewicz, Mikołaj Rej, Jan Kochanowski), liczne zabytki postindustrialne (Zakład Hutniczy w Maleńcy, Muzeum Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego w Sielpi Wielkiej, Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach), Muzeum i Rezerwat Archeologiczno-Przyrodniczy w Krzemionkach Opatowskich oraz JuraPark w Bałtowie. Duży potencjał turystyczny Świętokrzyskiego Parku Narodowego i województwa świętokrzyskiego, na którego terenie się znajduje park, został dobrze wykorzystany, czego przykładem jest ciekawe i dobrze zaplanowane zagospodarowanie turystyczne. Na omawianym obszarze wyznaczono 320 km pieszych szlaków turystycznych o zróżnicowanym stopniu

119 Innowacje jako forma wzbogacenia oferty trudności, wiodących przez najciekawsze zakątki regionu. Duży nacisk położono również na rozwój turystyki rowerowej. Na terenie województwa świętokrzyskiego istnieje bowiem ponad 2000 km znakowanych szlaków rowerowych. Wyznaczono 20 tras wokół najciekawszych miejscowości regionu (Kielce, Chęciny, Opatów, Starachowice, Skarżysko-Kamienna, Ostrowiec Świętokrzyski, Bałtów, Zagnańsk) oraz specjalnie przygotowano trasy tematyczne, m.in. Szlak Zabytków Techniki Doliny Kamiennej, Miejsca Mocy, Szlak Architektury Obronnej ( Na obszarze Gór Świętokrzyskich wytyczono również szlak konny o długości ponad 300 km. Jego trasa wiedzie wokół Kielc, przez najbardziej malownicze tereny Gór Świętokrzyskich i ciekawe miejsca, takie jak Święty Krzyż czy muzeum Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku. Na tym obszarze przygotowano także stoki dla narciarzy, m.in. w Kielcach (Telegraf, Stadion), Niestachowie, Krajnie, Tumlinie, Bałtowie i Bodzentynie. Zwarte kompleksy leśne i urozmaicona rzeźba sprzyjają uprawianiu narciarstwa biegowego; co prawda jeszcze nie wyznaczono specjalnych tras, jednak z roku na rok coraz więcej osób w rejonie Gór Świętokrzyskich uprawia tę formę rekreacji. Bazę noclegową Gór Świętokrzyskich stanowią schroniska i schroniska młodzieżowe, hotele o zróżnicowanym standardzie, zlokalizowane w większych miejscowościach, ośrodki wypoczynkowe i pensjonaty oraz przeważa wśród obiektów noclegowych sieć gospodarstw agroturystycznych. Największa koncentracja gospodarstw agroturystycznych występuje na obrzeżach Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Cechują się one wysokim potencjałem turystycznym związanym z bezpośrednim sąsiedztwem obszaru chronionego, wysokimi walorami przyrodniczymi i rekreacyjnymi, dużą intensywnością ruchu turystycznego oraz sporym zapotrzebowaniem na ofertę umożliwiającą pełny kontakt z przyrodą, poznanie tradycji i kultury regionu. Właściciele gospodarstw agroturystycznych w większości wywodzą się ze społeczności lokalnej, więc doskonale znają przyrodę Gór Świętokrzyskich oraz folklor i tradycje kulinarne regionu (Koziej i Pałka 1997, Pałka 2007, Pałka 2008; Popławski 2009). Wymienione czynniki są podstawą tworzenia ciekawych i innowacyjnych produktów turystycznych skierowanych do szerokiej grupy odbiorców. Z tego też względu do badań ankietowych dotyczących innowacyjności wybrano właśnie gospodarstwa zlokalizowane na obrzeżach Świętokrzyskiego Parku Narodowego. ROLA INNOWACJI PRODUKTOWYCH W KSZTAŁTOWANIU OFERTY USŁUGOWEJ WYBRANYCH GOSPODARSTW AGROTURYSTYCZNYCH GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH Ankietowani właściciele gospodarstw agroturystycznych świadczyli usługi turystyczne średnio od około 8,5 roku. Gospodarstwa zatrudniały przeciętnie około dwóch pracowników (od jednego do czterech) oraz oferowały turystom średnio około 14 miejsc noclegowych. Biorąc pod uwagę liczbę miejsc noclegowych, najmniejsze badane gospodarstwo agroturystyczne dysponowało czterema, natomiast największe aż 47 miejscami noclegowymi. Według deklaracji właścicieli w ciągu ostatniego roku z usług agroturystycznych skorzystało od 20 do 700 turystów, średnio w roku 167. Zgodnie z zasadą agroturystyki wszyscy ankie-

120 120 D. Puciato i B. Woś towani gospodarze oprócz prowadzenia działalności agroturystycznej posiadali również gospodarstwa rolne o areale zawierającym się w przedziale od jednego do 11 hektarów, przy średniej powierzchni około czterech hektarów. W ramach prowadzonych gospodarstw rolnych większość gospodarzy zajmowała się uprawą roślin (około 71%) oraz chowem zwierząt (około 46%). Co czwarty ankietowany gospodarz zadeklarował, że jest posiadaczem łąki. Połowa analizowanych gospodarstw agroturystycznych była zlokalizowana na obrzeżach wsi, niemal 42% w jej centrum, natomiast około 8% z dala od zabudowy wiejskiej. Wszyscy ankietowani gospodarze prowadzili działalność agroturystyczną, a jeden dodatkowo oferował produkty ekoturystyczne. Najpopularniejszym elementem zagospodarowania turystycznego analizowanych gospodarstw były stałe grille, które znajdowały się w każdym z badanych obiektów. Bardzo popularne były również place zabaw dla dzieci, znajdujące się w około 67% badanych obiektów, oraz parkingi, w które było wyposażonych 62,5% analizowanych gospodarstw agroturystycznych. Do dyspozycji turystów były również urządzenia rekreacyjne, głównie boiska do piłki siatkowej, koszykowej i nożnej (37,5%), oraz zadaszone pomieszczenia przeznaczone do organizacji różnego rodzaju imprez kulturalno-rozrywkowych (25%). Właściciele jednego z gospodarstw udostępniali również agroturystom taras (tab. 1 i 2). Produkty agroturystyczne oferowane przez analizowane gospodarstwa miały komponenty innowacyjne. Najczęściej były to potrawy kuchni regionalnej oraz wycieczki krajoznawcze, oferowane przez około 58% ankietowanych właścicieli gospodarstw agroturystycznych, owoce i warzywa z własnego ogrodu (około 54%), udział w pracach polowych lub czynnościach gospodarskich, takich jak sianokosy, dojenie krów czy przygotowywanie przetworów (37,5%), możliwość wypożyczenia sprzętu rekreacyjnego, głównie rowerów i kajaków (37,5%), oraz wyjazdy terenowe, związane z grzybobraniem, zbieraniem ziół czy obserwacją dziko żyjących zwierząt (około 33%). Ankietowani gospodarcze wskazywali również na takie elementy ich oferty agroturystycznej, jak możliwość łowienia ryb we własnych łowiskach oraz nauki jazdy konnej (po 12,5%), sery własnego wyrobu czy możliwość udziału w kuligach (po około 8%). Tabela 1. Podstawowe miary statystyczne dotyczące badanych gospodarstw agroturystycznych Wyszczególnienie Okres funkcjonowania gospodarstw (lata) Liczba osób zatrudnionych w gospodarstwach Liczba oferowanych miejsc noclegowych Liczba korzystających z usług agroturystycznych w ciągu roku Wielkość gospodarstw rolnych (ha) średnia arytmetyczna Podstawowe charakterystyki statystyczne odchylenie standardowe wartość minimalna wartość maksymalna 8,67 5,10 1,00 20,00 2,42 0,97 1,00 4,00 14,13 8,90 4,00 47,00 167,08 196,88 20,00 700,00 3,96 2,65 1,00 11,00

121 Innowacje jako forma wzbogacenia oferty Tabela 2. Wybrane aspekty oferty badanych gospodarstw agroturystycznych Wyszczególnienie Liczba (n) Odsetek (%) Lokalizacja gospodarstwa agroturystycznego Obrzeża miejscowości 12,00 50,00 Centrum miejscowości 10,00 41,67 Z dala od zabudowy 2,00 8,33 Rodzaj świadczonych usług turystycznych Agroturystyczne 23,00 95,83 Eko- i agroturystyczne 1,00 4,17 Podstawowe elementy zagospodarowania turystycznego gospodarstwa Grill 24,00 100,00 Plac zabaw 16,00 66,67 Parking 15,00 62,50 Urządzenia rekreacyjne 9,00 37,50 Zadaszone pomieszczenie 6,00 25,00 Taras 1,00 4,17 Dostosowanie do potrzeb osób niepełnosprawnych Tak 5,00 20,83 Nie 19,00 79,17 Posiadanie gospodarstwa rolnego Tak 24,00 100,00 Nie 0,00 0,00 Profil gospodarstwa rolnego Uprawa roślin 17,00 70,83 Chów zwierząt 11,00 45,83 Posiadanie łąk 6,00 25,00 Innowacyjność oferowanych produktów była również związana z tak oryginalnymi usługami, jak organizacja warsztatów (rękodzielniczych, ceramicznych, teatralnych) oraz szkoły przetrwania dla gości, możliwość oglądania unikatowych eksponatów, takich jak siekiery czy maszyny służące do tkactwa, udział w koncertach kapeli ludowej i konkursach gawęd, przejażdżki bryczką, wypiek chleba, pszczelarstwo, fitoterapia oraz organizacja wesel regionalnych. Ankietowani właściciele gospodarstw agroturystycznych planowali również w przyszłości wzbogacenie swojej oferty produktowej o usługi oferowane już przez podmioty konkurencyjne wobec nich, takie jak nauka jazdy konnej, organizacja kuligów, łowienie ryb, wyrób wędlin, chleba i serów oraz organizacje wesel regionalnych. W planach gospodarzy było również wzbogacenie swoich produktów o zupełnie nowe usługi, związane przede wszystkim z organizacją warsztatów zielarskich, utworzeniem małego parku oraz budową kuźni, otwartego basenu, niewielkiej sali gimnastycznej i siłowni (tab. 3).

122 122 D. Puciato i B. Woś Tabela 3. Obszary i rodzaje innowacji wykorzystywanych przez badane gospodarstwa agroturystyczne Wyszczególnienie Liczba (n) Odsetek (%) Innowacje produktowe Kuchnia regionalna 14,00 58,33 Wycieczki krajoznawcze 14,00 58,33 Własne owoce i warzywa 13,00 54,17 Udział w pracach polowych 9,00 37,50 Wypożyczanie sprzętu 9,00 37,50 Wyjazdy terenowe 8,00 33,33 Łowienie ryb 3,00 12,50 Jazda konna 3,00 12,50 Wyrób sera 2,00 8,33 Kulig 2,00 8,33 Warsztaty rękodzielnicze 1,00 4,17 Warsztaty teatralne 1,00 4,17 Warsztaty ceramiczne 1,00 4,17 Fitoterapia 1,00 4,17 Szkoła przetrwania 1,00 4,17 Muzeum tkactwa 1,00 4,17 Muzeum siekier 1,00 4,17 Wesela regionalne 1,00 4,17 Kapela ludowa 1,00 4,17 Pszczelarstwo 1,00 4,17 Przejażdżki bryczką 1,00 4,17 Gawędy 1,00 4,17 Wypiek chleba 1,00 4,17 Planowane innowacje produktowe Jazda konna 2,00 8,33 Kulig 1,00 4,17 Łowienie ryb 1,00 4,17 Warsztaty zielarskie 1,00 4,17 Wesela regionalne 1,00 4,17 Wyrób wędlin 1,00 4,17 Wypiek chleba 1,00 4,17 Wyrób sera 1,00 4,17 Budowa kuźni 1,00 4,17 Budowa basenu 1,00 4,17 Budowa siłowni 1,00 4,17 Budowa sali gimnastycznej 1,00 4,17 Utworzenie małego parku 1,00 4,17 Innowacje procesowe i marketingowe Wykorzystywanie technologii przyjaznych środowisku naturalnemu Tak 12,00 50,00 Nie 12,00 50,00 Rodzaje wykorzystywanych technologii przyjaznych środowisku naturalnemu Kolektory słoneczne 12,00 100,00 Oczyszczalnie ścieków 4,00 33,33 Elektrownie wiatrowe 1,00 8,33 Pompy ciepła 1,00 8,33 Posiadanie własnej strony internetowej Tak 5,00 20,83 Nie 19,00 79,17

123 Innowacje jako forma wzbogacenia oferty Ankietowani właściciele gospodarstw wykorzystywali również w swojej działalności agroturystycznej rozwiązania, które można zaliczyć do innowacji organizacyjnych i marketingowych. Ich liczba nie była jednak tak duża, jak w przypadku innowacji produktowych. Połowa respondentów wykorzystywała w swojej działalności agroturystycznej technologie przyjazne środowisku naturalnemu. Wszystkie gospodarstwa, które deklarowały tego rodzaju działania proekologiczne, miały systemy solarne (kolektory słoneczne) i wykorzystywały pozyskaną w ten sposób energię cieplną. Cztery poddane badaniom gospodarstwa agroturystyczne były wyposażone w przydomowe oczyszczalnie ścieków, a po jednym w przydomowe elektrownie wiatrowe i pompy ciepła wykorzystywane do wspomagania systemu centralnego ogrzewania lub do ogrzewania wody. Co piąte gospodarstwo miało własną stronę internetową, wykorzystywaną zarówno do promocji, jak i dystrybucji oferowanego produktu agroturystycznego (tab. 3). WNIOSKI Na podstawie analizy wyników przeprowadzonych badań sformułować można następujące wnioski końcowe: a) ankietowani właściciele gospodarstw agroturystycznych deklarowali implementacje różnego rodzaju innowacji; b) wdrażane innowacje dotyczyły strony produktowej, procesowej i marketingowej realizowanej działalności podmiotów agroturystycznych; c) wykorzystywane innowacje miały najczęściej charakter produktowy, a ich bardzo różne formy zależały od segmentu rynku, do którego była adresowana oferta agroturystyczna; d) innowacyjne komponenty oferowanych produktów agroturystycznych przyczyniały się do zwiększenia wartości użytkowej oferty, lecz nie wpływały na zmianę jej istoty; e) dla lepszego poznania problematyki innowacyjności podmiotów agroturystycznych niezbędne jest prowadzenie dalszych badań w tym zakresie. PIŚMIENNICTWO Baruk J Wydatki na działalność innowacyjną. Nauka i Gospodarka 4, BIKE-owe Świętokrzyskie. Trasy rowerowe po regionie, dostęp czerwiec 2011 r. Drucker P Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady. Warszawa, PWE. Goranczewski B., Puciato D Zastosowanie analizy SWOT w formułowaniu strategii rozwoju turystyki na obszarach recepcyjnych. Turyzm 20, Januszewska M Innowacyjność a konkurencyjność gospodarki turystycznej. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu 29, Koziej M., Pałka E Proces restrukturyzacji rolnictwa regionu Gór Świętokrzyskich poprzez rozwój funkcji agroturystycznej. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich 43, Krawczyk-Sokołowska I Finansowanie innowacji w przedsiębiorstwie a zrównoważony rozwój. Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów SGH 105, Lichniak I Cechy podmiotu innowacyjnego. Region innowacyjny, w: Innowacyjność jako czynnik wzrostu atrakcyjności inwestycyjnej polskich regionów w latach Red. H. Godlewska-Majkowska. Warszawa, SGH,

124 124 D. Puciato i B. Woś Niedzielski P., Markiewicz J., Rychlik K., Rzewuski T Innowacyjność w działalności przedsiębiorstw. Szczecin, WNUS. Nowacki R Innowacyjność w zarządzaniu a konkurencyjność przedsiębiorstwa. Warszawa, Difin. Pałka E Diagnoza bazy agroturystycznej w województwie świętokrzyskim w aspekcie procesów integracyjnych. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, 1, Pałka E Przestrzeń agroturystyczna w wielofunkcyjnym regionie Gór Świętokrzyskich. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 55, Popławski Ł Gospodarstwa agroturystyczne, ekoturystyczne i ekologiczne jako czynnik rozwoju turystyki na obszarach chronionych województwa świętokrzyskiego. Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie, 14, Prahalad C., Hamel G The core competence of corporation. Harvard, Business Review 5 6, Przeorek-Smyka R Wybrane źródła finansowania innowacji w przedsiębiorstwach turystycznych w Polsce. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu 29, Puciato D., Żmigrodzki M Zmiany w makrootoczeniu a funkcjonowanie współczesnych przedsiębiorstw hotelarskich. Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie 16, Schumpeter J Teoria rozwoju gospodarczego. Warszawa, PWN. Sikora J Innowacyjność w agroturystyce polskiej teoria i praktyka, w: Innowacje w rozwoju turystyki. Red. M. Jalinik. Białystok, PB, Walczak M., Radziejowski J., Smogorzewska M., Sienkiewicz J., Gacka-Grzesikiewicz E., Pisarski Z Obszary chronione w Polsce. Warszawa, IOŚ.

125 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Marlena Prochorowicz, Bogusław Stankiewicz TURYSTYKA ZDROWOTNA W GOSPODARSTWIE AGROTURYSTYCZNYM ERVICING OF GOVERNMENT TARGET FUNDS IN POLAND Zakład Polityki Gospodarczej i Turystyki, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Żołnierska 47, Szczecin, marlena.prochorowicz@zut.edu.pl Summary. Health tourism, often called the spa is a new trend worldwide. More and more people choose a form of relaxation combined with treatments that allow you to improve physical and mental condition. On the Polish market for medical tourism is a big competition. The product range of health tourism overlook hotels, spas, wellness centers, rehabilitation centers, guest houses. In recent years, there has been a boom to rest on a farm. The accommodation to be competitive, expand the range of additional services targeted to agrotourism. Among the attractions for vacationing offers the elderly, children, as well as for those who specifically want to improve your health. Słowa kluczowe: agroturystyka, niepełnosprawni, turystyka zdrowotna. Key words: agrotourism, disabled, health tourism. WSTĘP Wielu rolnikom wieś nie przynosi dziś oczekiwanych przychodów z produkcji roślinnej i zwierzęcej, dlatego poszukują dodatkowych źródeł dochodu. Prowadzą działalność handlową, rzemieślniczą, edukacyjną, a w wolnych pomieszczeniach tworzą bazę noclegową i rekreacyjną. Przyjmują turystów, oferując również posiłki ekologiczne z własnej produkcji, których często oczekują przybysze z miasta. Coraz częściej przygotowują ofertę turystyczną dla konkretnego klienta, zatem oferta usług powiększa się z roku na rok. W ostatnich latach dużą popularnością cieszy się turystyka zdrowotna. Kwaterodawcy przyjmują na wypoczynek osoby z różnymi dolegliwościami zdrowotnymi, którzy chcą nie tylko wypocząć, ale również podreperować swoje zdrowie. W wielu gospodarstwach można skorzystać z szerokiej oferty usług turystycznych, w tym z usług rekreacyjnych, rehabilitacyjnych i edukacyjnych. Turystyka ma za zadanie wydobyć ludzi niepełnosprawnych z izolacji społecznej, dostarczyć przeżyć psychicznych, pobudzić chęć do życia, dostarczyć rozrywki i relaksu. Ponieważ rynek turysty niepełnosprawnego jest duży, więc oferta skierowana na niego jest coraz szersza. Dostępność bazy turystycznej jest również coraz bardziej przyjazna dla osób niepełnosprawnych. Wiedza o środowisku osób niepełnosprawnych nadal jednak jest znikoma, a często niepełnosprawność kojarzy się wyłącznie z osobą na wózku inwalidzkim, czyli niepełnosprawnością ruchową. Według Deklaracji Praw Osób Niepełnosprawnych pojęcie osoba niepełnosprawna określa człowieka, który nie może samodzielnie, częściowo lub całkowicie zapewnić sobie możliwości normalnego życia indywidualnego lub społecznego na skutek wrodzonego bądź nabytego upośledzenia sprawności fizycznej czy psychicznej. W najnowszej i dotychczas używanej definicji zawartej w Ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych z 1997 roku określono, że

126 126 M. Prochorowicz i B. Stankiewicz niepełnosprawne są osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnienie ról społecznych, a w szczególności ogranicza zdolności do wykonywania pracy zawodowej (Ustawa o rehabilitacji zawodowej ). Coraz więcej osób korzysta z tak zwanej turystyki zdrowotnej, której zadaniem jest polepszenie kondycji organizmu człowieka. Priorytetem są wszelkiego rodzaju wycieczki rehabilitacyjne. Lekarze proponują swoim pacjentom pobyt w określonym klimacie. Przejawem turystyki zdrowotnej są także wyjazdy do sanatoriów. Trwają one zazwyczaj dwa, trzy tygodnie lub miesiąc. Taki wydłużony odpoczynek ma za zadanie regenerację organizmu po chorobie. Do takich miejsc częściej wyjeżdżają osoby po operacjach, które potrzebują więcej odpoczynku i ciszy. Warto dodać, że z pobytu w sanatorium korzystają osoby z chorobami układu oddechowego, które odwiedzają przede wszystkim nadmorskie i górskie uzdrowiska. Jak widać, turystyka i medycyna to dwa współpracujące ze sobą działy, które jednocześnie napędzają machinę gospodarki turystycznej (Turystyka 2010). Biorąc pod uwagę rodzaj niepełnosprawności i sferę, której ona dotyczy, w Polsce przyjmuje się następujący podział (Grafowski i in. 2007): a) osoby z niesprawnością sensoryczną osoby niewidome i słabowidzące oraz osoby niesłyszące i słabo słyszące; b) osoby z niepełnosprawnością fizyczną: z uszkodzeniem narządu ruchu i przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych; c) osoby z niepełnosprawnością psychiczną; d) osoby z niepełnosprawnością złożoną, czyli dotknięte więcej niż jedną niepełnosprawnością. Według danych GUS, liczba osób niepełnosprawnych w Polsce to blisko 5,5 mln, czyli ok. 14% ludności kraju. Liczba ta rośnie z roku na rok. O ile w 1998 roku na 1000 mieszkańców Polski przypadało 99 osób niepełnosprawnych, o tyle w 2002 roku było to już 143 osób. Powody zainteresowania turystyką wiejską są następujące: spokojny wypoczynek, walory zdrowotne, koszty pobytu, możliwość bezpośredniego kontaktu z przyrodą, poznanie tradycji, zwyczajów i kultury, możliwość realizacji zainteresowań i wyżywienia. To powszechne zainteresowanie, oczekiwanie wobec turystyki wiejskiej mają także ludzie z kłopotami zdrowotnymi (Czachara 2010). CEL I METODY Celem artykułu jest przedstawienie możliwości uprawiania turystyki zdrowotnej w gospodarstwie agroturystycznym lub obiekcie położonym na terenach wiejskich. Wykorzystano w nim wyniki badań przeprowadzonych wśród kwaterodawców i agroturystów na terenie województwa zachodniopomorskiego. Ze względu na bazę rekreacyjno-wypoczynkową gospodarstwa można podzielić na typy (Jalinik 2005). 1. Gospodarstwa uniwersalne powinny charakteryzować się tym, że na ich powierzchni są uprawiane rośliny zbożowe i okopowe oraz prowadzona produkcja zwierzęca. Znajdują się łąki i pastwiska oraz miejsce na ognisko, plac zabaw i gier. W gospodarstwie uniwersalnym niezbędna jest infrastruktura turystyczna: rowery, gry stolikowe, dostęp do wód powierzch-

127 Turystyka zdrowotna w gospodarstwie agroturystycznym 127 niowych i obszarów leśnych. Gospodarstwo uniwersalne powinno mieć wszystkie podstawowe urządzenia sportowo-rekreacyjne i udogodnienia dla wypoczywających turystów. Na podstawie wyników badań można wnioskować, że w województwie zachodniopomorskim 47% badanych gospodarstw agroturystycznych prowadzi produkcję roślinną lub zwierzęcą, a 42% zajmuje się także sprzedażą własnych produktów spożywczych. 2. Gospodarstwa dla rodzin z małymi dziećmi powinny zapewnić różnorodne atrakcje: m.in. zwierzęta gospodarskie i bezpieczny do nich dostęp, wybudowany i wyposażony w wiele urządzeń, plac zabaw i gier, sprzęt sportowo-rekreacyjny (rowery, hulajnogi, sanki, gry). Gospodarstwa powinny przygotować pomieszczenia dla dzieci, by w razie niesprzyjających warunków atmosferycznych mogły one w urozmaicony sposób spędzać wolny czas. Ponad połowa badanych właścicieli gospodarstw organizuje imprezy we własnym zakresie. 3. Gospodarstwa dla niepełnosprawnych wypoczynek dla tej grupy gości wiąże się ze szczególnym przygotowaniem budynku, pomieszczeń i osób sprawujących nadzór, dlatego nie każde gospodarstwo jest w stanie przyjąć gości o ograniczonej sprawności. Do grupy niepełnosprawnych zalicza się osoby poruszające się o kulach i laskach, na wózkach inwalidzkich, o bardzo niskim wzroście, z dysfunkcją narządu wzroku, głuchych i niedosłyszących, a także chorych o niewidocznym kalectwie (Agroturystyka 2000). W ramach turnusu rehabilitacyjnego można się wybrać na wypoczynek do gospodarstwa agroturystycznego. Spośród badanych gospodarstw z województwa zachodniopomorskiego 31% jest w stanie przyjąć gości z orzeczeniem o niepełnosprawności. 4. Gospodarstwa dla osób w podeszłym wieku taki typ gospodarstwa wymaga podobnego wyposażenia jak dla osób niepełnosprawnych, ale osób starszych nie należy izolować od młodszego pokolenia. Osoby starsze często przyjeżdżają poza sezonem urlopowym, by uniknąć upału. Bywa, że od kwaterodawcy oczekują stworzenia odpowiedniego klimatu: ciszy i spokoju, urozmaiconej kuchni i fachowości kulinarnej. Niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny (i) lub psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi. Coraz więcej takich osób decyduje się na aktywne spędzanie wolnego czasu. Osoby te, uczestnicząc w różnych imprezach turystycznych, w tym w wypoczynku w gospodarstwie rolnym, nie tylko dobrze się bawią, aktywnie spędzają wolny czas, ale czują się pełnoprawnymi członkami społeczeństwa (Prochorowicz 2010). Do badań posłużył przygotowany przez autorów publikacji kwestionariusz ankiety, zawierający w większości pytania zamknięte. Przeprowadzając badania, zwrócono uwagę, na jakich turystów są nastawione poszczególne gospodarstwa. Typ turystów najczęściej spędzający urlop w danym gospodarstwie w głównej mierze zależy od oferty usługowej kwaterodawców. Autorzy porównali wyniki badań własnych przeprowadzonych w 2010 roku z wcześniejszymi badaniami (2006). Struktura wieku odwiedzających była podobna w obu okresach. Przyjezdni to najczęściej osoby w wieku lat, najmniejszą grupę stanowili ludzie młodzi, w wieku lat. Tylko w nielicznych gospodarstwach wśród wypoczywających przeważali dzieci i nastolatkowie, ale dotyczyło to głównie osób z niedomaganiami zdrowotnymi, które wypoczywają najczęściej z osobami dorosłymi. Główną przyczyną małej liczby osób wypoczywających na wsi, a mających choćby niewielkie schorzenia, jest sytuacja finansowa. Tylko nieliczne gospodarstwa mają podpisaną umowę z Państwowym Fun-

128 128 M. Prochorowicz i B. Stankiewicz duszem Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, co jest dużą pomocą finansową w opłacie za pobyt zorganizowany w agroturystyce. Przybywający na wieś są gotowi ponieść nieco wyższy wydatek, zwłaszcza jeśli wiedzą, że będą mieli zapewnione dobrą kuchnię, przyjaźń gospodarzy, ciekawe otoczenie oraz usługi gwarantujące relaks, wypoczynek fizyczny i psychiczny. Nabywcy usług agroturystycznych podali swoją kalkulację kosztu wypoczynku. Według nich najdrożej kosztują noclegi (42,1% wypowiedzi), następnie wyżywienie (22,1%), zakupy na własne potrzeby (15,6%), usługi rekreacyjne (10,9%), transport (8,1%). Inne, wśród nich dodatkowe usługi (leczenie metodami naturalnymi, preparaty ziołowe, wypożyczanie sprzętu), stanowiły 1,2%. Zdaniem turystów, wyższa cena korelowała ze standardem zakwaterowania i jakością wyżywienia (63%). Większość turystów przebywa w gospodarstwach podczas sezonu letniego, choć porównując 2006 rok z 2010 rokiem, sytuacja uległa zmianie (poprawie). Kwaterodawcy dostosowują pokoje do warunków zimowych, by wydłużyć sezon turystyczny. W roku 2006 kwatery całoroczne, które poddano badaniu 1, stanowiły 42%, obecnie liczba ta zwiększyła się do 61%. Oprócz polskich klientów uczestnikami turystyki wiejskiej są również goście z zagranicy. Do gospodarstw przyjeżdżają najczęściej turyści z Niemiec, Skandynawii. W ostatnim roku nieco się zmieniła struktura klientów. W wielu analizowanych gospodarstwach można spotkać przybyszy zza oceanu. Gros młodzieży, która wyjeżdża do pracy i na studia do Wielkiej Brytanii lub Irlandii, chcąc pokazać polską wieś, zaprasza (koleżanki i kolegów) tamtejszych mieszkańców na kilkudniowy wypoczynek w Polsce. Młodzi ludzie, zachwyceni tego typu wypoczynkiem, zachęcają swoje rodzinom do przyjazdu do Polski. Kilka gospodarstw przyjęło turystów, którzy przybyli do Polski, by odpocząć od wielkiego świata, a jednocześnie skorzystać z oferty zdrowotnej. Spokój w gospodarstwie, dobra, ekologiczna żywność i korzystanie z różnych rodzajów terapii podbiły ich serca. Zdarzyło się, że powrócili do Polski do wcześniej wybranych gospodarstw. Kwaterodawcom opłaca się inwestować i prowadzić gospodarstwo dla konkretnego turysty, w tym dla osób niepełnosprawnych. Rolnik nie ma obowiązku prowadzenia rachunkowości, jeśli posiadana działalność agroturystyczna obejmuje do 5 pokoi, dlatego trudno określić dochodowość takiego gospodarstwa. Otrzymane od turystów pieniądze inwestują w podwyższenie standardu kwater i ich otoczenia, a także jakości oferowanych usług. Jak twierdzą kwaterodawcy, zarobione pieniądze najczęściej są przeznaczane na bieżące wydatki. Małych organizatorów usług turystycznych nie stać na pełne dostosowanie swych obiektów dla osób niepełnosprawnych, dlatego potrzebne jest wsparcie tych organizatorów w likwidowaniu barier architektonicznych. Wielu gospodarzy skorzystało z dofinansowania z projektów Unii Europejskiej. WYNIKI BADAŃ FORMY TERAPII STOSOWANE W GOSPODARSTWACH AGROTURYSTYCZNYCH Różne są motywy przyjazdu na wypoczynek na wieś. Porównując wyniki przeprowadzonych badań, można wnioskować, iż zmieniły się one w latach 2006 i Nie można 1 Badania własne przeprowadzone przez autorkę publikacji.

129 Turystyka zdrowotna w gospodarstwie agroturystycznym 129 ich jednak porównywać, bo mimo przeprowadzenia powtórnych badań w tych samych gospodarstwach, wypoczywający nie byli ci sami. Tylko w kilku gospodarstwach natrafiono na wypoczywających po raz kolejny, co potwierdza, że turyści wracają w to samo miejsce. Spokojny wypoczynek w środowisku wiejskim preferują prawie wszyscy ankietowani turyści. Tyle samo było wskazań dotyczących rehabilitacji i rekreacji, a dotyczyło to głównie gospodarstw, które każdego roku przyjmują zorganizowane grupy turystów. Są to między innymi turnusy połączone z gimnastyką i długimi spacerami (nordic walking), dla osób chcących oczyścić organizm, odchudzić się, jedząc wyłącznie warzywa i owoce, poznających zasady spożywania i wykorzystania ziół. Na poprawę zdrowia liczy 79% ankietowanych przybywających na wieś. Dla osób z niepełnosprawnością ruchową szczególne znaczenie ma przebywanie na świeżym powietrzu przez cały dzień. Osoby te często mieszkają w lokalach na wysokim piętrze. Tabela 1. Motywy przyjazdu na wypoczynek do gospodarstwa agroturystycznego Motywy Procent wskazań Możliwość spokojnego wypoczynku w środowisku wiejskim Chęć spędzenia urlopu w ulubionym krajobrazie Dobra wiejska kuchnia (własne wyroby) Walory zdrowotne terenów wiejskich Niskie koszty pobytu Realizacja zainteresowań, hobby (np. hippika) Chęć zmiany sposobu wypoczynku Rehabilitacja i rekreacja, pływanie, warsztaty z logopedą Możliwość kontaktu z rodziną wiejską Uczestnictwo w zajęciach (plastyczne, muzykoterapia, manualne) Poprawa zdrowia Możliwość wypoczynku z osobą chorą stale na świeżym powietrzu Źródło: opracowanie własne na podstawie badań własnych. Ankietowani mieli możliwość wyboru kilku motywów. Urlop często jest przeznaczony na wypoczynek z całą rodziną, zwłaszcza gdy obie dorosłe osoby z rodziny pracują zawodowo. Jeśli w tych rodzinach znajduje się ktoś, kto niedomaga na zdrowiu, często wybierany jest wypoczynek u rodziny na wsi. Jak mówią: Tutaj czują się bezpiecznie, nieskrępowani godzinami posiłków i wyborem rehabilitacji. Gospodarstwa agroturystyczne oferują wiele usług, w tym zdrowotnych, a szczególnym zainteresowaniem cieszy się agroterapia. Terminem tym określono agroturystykę, która oferuje produkty i usługi mające charakter terapeutyczny (Sznajder i Przezbórska 2006). Przykładem jest hipoterapia, w której wykorzystuje się konie. Jej działania związane są z korygowaniem postawy ciała; regulacją napięcia mięśniowego; doskonaleniem równowagi, koordynacji, orientacji w przestrzeni, schematu własnego ciała; poczucia rytmu; zwiększeniem poczucia własnej wartości, zmniejszeniem zaburzeń emocjonalnych; rozwijaniem pozytywnych kontaktów społecznych. Dogoterapia, kynoterapia należą do zooterapii

130 130 M. Prochorowicz i B. Stankiewicz tutaj chodzi głównie o kontakt z psem. W jednym z ankietowanych gospodarstw prowadzone są zajęcia z kynoterapii. W trakcie warsztatów uczestnicy zapoznają się z możliwościami wykorzystania psa we wczesnym wspomaganiu rozwoju dzieci oraz w pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowym. Na prośbę turystów przybyłych ze swoim psem może on zostać poddany szkoleniu do zajęć kynoterapii. Felinoterapia to kontakt z kotami, których mniej się boimy niż psów. Kot ma pozytywny wpływ na psychikę osób biorących udział w felinoterapii, poprawia ich nastrój, obniża poziom lęku, przełamuje bariery i zahamowania osób przeżywających lęk przed zwierzętami lub uczulonych na ich sierść. W zooterapii wyróżnia się jeszcze onoterapię kontakt z osłem i mułem (ma on szczególne predyspozycje do pracy z dziećmi), a także delfinoterapia kontakt z delfinem, jednak o tego typu terapii nie mówiono w badanych gospodarstwach. Niepełnosprawni chętnie przyjadą na wypoczynek do gospodarstw agroturystycznych, jeśli będzie lepsza infrastruktura drogowa i dostępność komunikacyjna. Zachętą do przyjazdów, nawet poza sezonem, będzie przystosowanie pomieszczeń do warunków zimowych. Ogrzewane, zaadaptowane dla osób niepełnosprawnych pomieszczenia (niewykorzystane obory, chlewnie, kurniki, stodoły) mogą przynosić dochód gospodarzom przez cały rok. Latem turyści chętniej wybierają gospodarstwa położone bliżej morza lub jezior, dlatego większość gospodarstw agroturystycznych w województwie zachodniopomorskim cieszy się dużą popularnością właśnie w tym okresie. Gospodarstwa przyjmujące osoby z dysfunkcją ruchu mają sprzęt i salkę do ćwiczeń. niektóre również podjazdy oraz łazienki i toalety o większej powierzchni użytkowej. Mimo że większość gospodarstw ma duży teren rekreacyjny, to prawie we wszystkich wyodrębniono plac przeznaczony do zabawy dla dzieci i sportowy dla dorosłych, parking dla samochodów i specjalnych rowerów. Dla osób niedowidzących kwaterodawcy umieszczają dobrze widoczne oznakowania i instalują poręcze. Obiekty, w których odpoczywają niepełnosprawni turyści, powinny spełniać wymagania wymienione w rozporządzeniu 2, które dotyczą dojścia i dojazdów, miejsc postojowych, gromadzenia odpadów, ogrodzenia, a także odpowiednich schodów, pochylni, wejść do budynków, mieszkań i pomieszczeń higieniczno-sanitarnych. Kwaterodawcy, działając samodzielnie, często napotykają trudności, jednak zespołowa organizacja usług agroturystycznych może oznaczać wzrost liczby turystów i większy zysk. Gospodarstwo nie musi świadczyć wszystkich usług, dlatego często pobliskie gospodarstwa współpracują ze sobą. Wybrane gospodarstwa zajmują się hodowlą koni i udostępniają je na przejażdżki, specjalizują się w kwiaciarstwie, warzywnictwie, bądź oferują naukę rękodzieła artystycznego, wiele prowadzi kuchnię opartą wyłącznie na własnych produktach. Oferowanie specjalistycznych usług wymaga pomocy fachowców, np. nauczycieli jazdy konnej, rehabilitantów, przewodników. Gospodarstwa zatrudniają wykwalifikowanych nauczycieli, bywa, że na cały sezon. Wśród badanych gospodarstw były takie, do których przyjeżdżają zorganizowane grupy dzieci niedowidzących, poznają zwierzęta domowe, dotykają je, przytulają, głaskają, mogą usłyszeć ich głos. Gospodarz opowiada, opisuje charakterystyczne cechy zwierząt i w ten sposób 2 Rozporządzenie ministra infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, DzU z 2002 r., nr 75, poz. 690, z późn. zm.

131 Turystyka zdrowotna w gospodarstwie agroturystycznym 131 dzieci poznają krowy, konie, owce, świnie, drób. Dzieci są zainteresowane i dociekliwe. Poznają rośliny, dotykają kwiatów, drzew, krzewów. Dowiadują się, z jakiego kwiatu rodzą się dane, dobre owoce. Bardzo często są to pouczające lekcje, bo jak inaczej nazwać spacery z przewodnikiem po ogrodzie? Takie dzieci nocują w gospodarstwie tylko jedną noc, warunki są nieraz spartańskie, ale jest to dla nich wielka frajda. Gospodarstwa agroturystyczne organizują również wczasy z logopedą. Zapotrzebowanie na nie powinno być wcześniej zgłoszone. Niepełnosprawni często zamykają się w domach, gdyż boją się konfrontacji z innym światem. Jedno z gospodarstw odwiedziła grupa osób, których wzrost nie przekroczył metra. Przez kilka dni wypoczywali razem z innymi (zdrowymi) turystami. Gospodarstwo stało się miejscem integracyjnym, a jego właściciele uznali, że dobrze jest oswoić ludzi z widokiem tych niskich. Nie można ich odrzucać, bo często takiej grupie niepełnosprawnych są pracujący w różnych zawodach: lekarze, nauczyciele, prawnicy, a bywa, że prowadzą własną działalność gospodarczą. Gospodarstwa agroturystyczne mają baseny, na ogół sztuczne, w których osoby z dysfunkcją ruchu mogą rehabilitować się przez ćwiczenia w wodzie. Dla osób malujących ustami czy stopami organizowane są plenery malarskie. Podczas pobytu powstają przepiękne obrazy, a okoliczna ludność bardziej rozumie niepełnosprawnych i stara się traktować ich jak zdrowych. Na takich turnusach artyści mogą sprzedawać swoje prace, co również przynosi im dodatkowy dochód. Pobyt osób niepełnosprawnych w gospodarstwie agroturystycznym przynosi korzyść kwaterodawcom. Zadowolony turysta zareklamuje tego typu wypoczynek i w następnym roku przyjedzie z kolejną grupą na wieś. Agroturystyczna oferta jest bardzo bogata, wszystko jednak zależy od pomysłowości kwaterodawców i potrzeb turystów, dla których przygotowuje się ofertę. Dobrze, gdy dopisze sprzyjająca pogoda (choćby pogoda ducha), która jest nieodłącznym elementem dobrego wypoczynku. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Pobyt w gospodarstwie agroturystycznym, zarówno dla osób w pełni zdrowych, jak i tych, którzy chcieliby wypocząć i jednocześnie poprawić swoje zdrowie, jest nie do przecenienia. Doznania kulinarne, ekologiczne produkty, poznanie tradycji, zdrowe, czyste powietrze, bezpośredni kontakt z przyrodą i zwierzętami wszystko to wpływa na nasze samopoczucie. Zlikwidowanie barier architektonicznych, często transportowych (brak tablic informacyjnych, droga bita w złym stanie), może przyczynić się do wzrostu liczby turystów odwiedzających i poprawiających swoje zdrowie w wiejskich gospodarstwach. Turystyka zdrowotna i medyczna jest coraz częściej wybierana jako wypoczynek połączony z zabiegami dla zdrowia i urody. Ważnym powodem przyjazdu do gospodarstwa agroturystycznego na wypoczynek i rehabilitację po przebytej chorobie czy urazach są różnice w cenach usług. Co prawda w polskich uzdrowiskach oferowany jest wysoki standard usług medycznych, najnowocześniejsze wyposażenie, ale nie zawsze są tam cisza, spokój i typowo rodzinna atmosfera,

132 132 M. Prochorowicz i B. Stankiewicz którą tworzą sami kwaterodawcy. To właśnie w gospodarstwach agroturystycznych promuje się zdrowy styl życia, o którym często zapominamy w wirze ogromu zadań zawodowych. Turystyka zdrowotna może być szansą nie tylko dla placówek hotelarskich, sanatoryjnych, ale również dla wielu gospodarstw agroturystycznych (Prochorowicz 2008). Na koniec warto wspomnieć o nieco innej kwestii. Nasze społeczeństwo nie bardzo wie, kim jest osoba niepełnosprawna. Pytając gospodarzy, dlaczego nie przyjmują osób niepełnosprawnych, odpowiadają, że nie mają do tego warunków. Brakuje im poręczy, podjazdów, odpowiednich łazienek. Postrzegają tylko niepełnosprawność ruchową i przeważnie osoby na wózku inwalidzkim. PIŚMIENNICTWO Agroturystyka Red. U. Świetlikowska. Warszawa, Wyd. FAPA. Czachara J Turystyka wiejska formą rekreacji i rehabilitacji dla osób niepełnosprawnych. Rzeszów, Wyd. Think, WSiZ, Grafowski J., Milewska M., Stasiak A Vademecum organizatora turystyki niepełnosprawnych. Łódź, Wyd. WSHT w Łodzi, Jalinik M Typologia gospodarstw agroturystycznych jako determinanta rozwoju usług. Białystok, Rozprawy Naukowe Politechniki Białostockiej 123, Kwiatkowski C., Sykut M., Wienke M.A Hipoterapia osób niepełnosprawnych w gospodarstwach agroturystycznych. Osoby niepełnosprawne w turystyce. Red. R. Ziółkowski. Białystok, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Prochorowicz M Turystyka medyczna nową perspektywą dla polskich placówek służby zdrowia, w: Turystyka i rekreacja szansą rozwoju aktywności społecznej nr 196. Red. R. Grzywacz. Rzeszów, Wyd. WWSiZ. Prochorowicz M Działalność gospodarstw agroturystycznych zaangażowanych w obsługę osób niepełnosprawnych. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Ekonomiczne Problemy Usług nr 53, Rozporządzenie ministra infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, DzU z 2002 r., nr 75, poz. 690, z późn. zm. Sznajder M., Przezbórska L Agoturystyka. Warszawa, Wyd. PWE, Turystyka, dostęp r. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, DzU z 1997 r., nr 123, poz. 776.

133 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Arkadiusz Niedziółka, Małgorzata Bogusz 1 UWARUNKOWANIA ROZWOJU TURYSTYKI SPOŁECZNEJ NA PRZYKŁADZIE GMINY ISTEBNA DETERMINANTS OF SOCIAL TOURISM ON RURAL AREAS IN THE COMMUNE OF ISTEBNA Zakład Socjologii i Rozwoju Wsi, Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie al. Adama Mickiewicza 21, Kraków, a.niedziolka@ur.krakow.pl 1 Zakład Rolnictwa Światowego i Doradztwa ul. Czysta 21, Kraków, gosiabogusz@interia.pl Summary. In the article forms of social tourism on rural areas in the Commune of Istebna were presented. They were presented on the example of agritourism farms function in this community. Results of researches showed that specific features of social tourism are seen in the arrivals of the elderly and in fragmentary case, in the arrivals of cripples and disabled, too. Social issues are also seen in the examined agritourism farms owners membership in the agritourism association. It is seen on the example of the promotion of agritourism offers set on this organization s internet portal and in catalogues which are published by it. In the Commune of Istebna different forms of social tourism development depends on institutional surroundings support, depends on its promotion from local authorities, owners of agritourism farms and nongovernment organizations, for example association mentioned above. Słowa kluczowe: agroturystyka, turystyka społeczna. Key words: agritourism, social tourism. WSTĘP Początków zjawiska turystyki społecznej można się doszukiwać w organizacjach powstałych na początku XX wieku w Szwajcarii i we Francji, specjalizujących się w urządzaniu obozów sportowych w górach oraz obozów wakacyjnych dla dzieci z mniej uprzywilejowanych rodzin (Analiza rozwoju 2007). Turystyka społeczna obejmuje wszystkie grupy społeczne, choć w literaturze zdecydowanie najczęściej wymienia się następujące grupy turystów uprawiające tę formę migracji turystycznej: dzieci i młodzież, rodziny w specjalnej sytuacji, osoby niepełnosprawne oraz ich opiekunowie, osoby starsze (grupa 50+). Turystyka społeczna może być również uprawiana na terenach wiejskich. Najczęściej związana jest z wyjazdami na wieś osób starszych oraz niepełnosprawnych wraz z ich opiekunami. Ta forma turystyki może być także związana z pobytem dzieci lub młodzieży w gospodarstwach agroturystycznych, gdzie realizowana jest tzw. agroturystyka edukacyjna. W artykule podjęto próbę ukazania form turystyki społecznej w działalności agroturystycznej w gminie Istebna znajdującej się w powiecie cieszyńskim. Przedstawiono wyniki

134 134 A. Niedziółka i M. Bogusz badań przeprowadzonych w formie wywiadu bezpośredniego z dwudziestoma właścicielami gospodarstw agroturystycznych w tej gminie. Rozwój agroturystyki społecznej w tym regionie uwarunkowany jest działalnością promocyjną właścicieli gospodarstw agroturystycznych, stowarzyszenia agroturystycznego oraz przygotowaniem odpowiedniej oferty turystycznej dla danej grupy turystów. Władze gminne również powinny prężniej wspierać rozwój różnych form turystyki społecznej, nie tylko jeśli chodzi o świadczenie usług agroturystycznych. ISTOTA TURYSTYKI SPOŁECZNEJ W TURYSTYCE WIEJSKIEJ Według Międzynarodowego Biura Turystyki Społecznej (Bureau Internationale la Tourisme Social BITS), główną cechą charakteryzującą turystykę społeczną jest zespół relacji i procedur wynikających z realizacji programów sfinansowanych przez państwo, mających na celu udział w turystyce warstw obywateli o niższych dochodach. Unia Europejska w imieniu państw członkowskich w Planie działania dla rozwoju wśród różnych typów turystyki określa społeczną turystykę jako wspomaganą formę aktywności grup ludzi, którzy z wielu powodów głównie społecznych i zdrowotnych mają trudności z organizacją swoich wakacji. W zalecanych działaniach rekomenduje się eliminowanie przeszkód we włączaniu się tych osób do grona uprawiających turystykę, definiując ten typ jako turystykę dla wszystkich albo turystykę społeczną (Analiza rozwoju 2007). Głównymi czynnikami turystyki społecznej są: (a) państwo i zakłady objęte finansowymi ułatwieniami finansujące społeczną turystykę i określające strukturę jej rozwoju, (b) poziom subwencji, określający typ i czas trwania społecznej turystyki; (c) osoby upoważnione do otrzymania subwencji. Turystyka społeczna, bo takiego określenia używamy w Polsce wówczas, kiedy organizatorem imprez turystycznych (w szerokim znaczeniu), szczególnie z udziałem młodzieży, są stowarzyszenia działające nonprofit oraz organizatorzy turystyki szkolnej, dla których cele i funkcje turystyki młodzieżowej oraz jej walory i znaczenie dla procesu edukacji i wychowania w szkole są podstawowym motywem działania. Turystyka społeczna może również być uprawiana na terenach wiejskich. Mogą to być wyjazdy osób kalekich i niepełnosprawnych wraz z ich opiekunami do gospodarstw agroturystycznych, a także forma agroturystyki edukacyjnej skierowana do dzieci i młodzieży. Ponadto turystykę socjalną mogą uprawiać ludzie starsi, niekoniecznie będący osobami niepełnosprawnymi. Wspomniane grupy uprawiające turystykę społeczną na obszarach wiejskich mogą być gośćmi gospodarstw agroturystycznych. Ofertę dla osób starszych na rynku usług agroturystycznych w Polsce cechują (Kania i in. 2005): nieco wyższy standard pokoi z udogodnieniami sanitarnymi i dla osób niepełnosprawnych, wygodne wyposażenie (łóżka, fotele, krzesła), umiejscowienie pokoi na parterze, a w przypadku konieczności korzystania ze schodów nie mogą one być zbyt wysokie ani zbyt strome, ciche otoczenie, możliwość korzystania z ogrodu,

135 Uwarunkowania rozwoju turystyki społecznej pomoc medyczna w najbliższej okolicy, wysokie wymagania kulinarne (zdrowa żywność, posiłki dietetyczne, o wysokich walorach smakowych). Produkt turystyki społecznej w gospodarstwach agroturystycznych dla osób niepełnosprawnych może być ważnym czynnikiem rehabilitacji osób niepełnosprawnych, umożliwiając im osiągnięcie sprawności pozwalającej na normalną egzystencję. W działalności marketingowej w turystyce, w tym także w agroturystyce, ważne miejsce zajmuje proces segmentacji rynku. Polega on na podziale klientów lub potencjalnych klientów w obrębie jakiegoś rynku na grupy, czyli segmenty, w których wszyscy klienci mają te same lub podobne wymagania zaspokajane swoistą kompozycją marketingową (Dunbar i McDonald 2003). W agroturystyce do działalności promocyjnej można zaliczyć (Strzembicki 2003); prezentację korzyści wynikających z zakupu produktu agroturystycznego, wyróżnienie oferty usługowej na tle konkurencyjnych ofert, dążenie do stworzenia marki gospodarstwa agroturystycznego, poinformowanie maksymalnie dużej liczby potencjalnych nabywców o rozpoczęciu działalności. Promując agroturystykę społeczną, właściciele gospodarstw agroturystycznych powinni przyjmować różne grupy turystów, np. poza rodzinami z dziećmi czy miłośnikami przyrody także osoby starsze lub niepełnosprawne, albo wyspecjalizować swoją ofertę wyłącznie do przyjmowania osób kalekich. W wypadku przyjmowania osób niepełnosprawnych ważne jest świadczenie różnego rodzaju usług leczniczych. M. Sznajder i L. Przezbórska (2006) zastosowali termin agroterapia, uzasadniając jego znaczenie tym, że terapia musi się odbywać na terenie gospodarstwa agroturystycznego lub wiejskim. Ponadto przedstawili różne produkty i usługi terapeutyczne oferowane przez właścicieli gospodarstw agroturystycznych. W grupie tej wyróżniono: hipoterapię, terapie wykorzystujące specyfikę roślin i zwierząt: aromatoterapię i apiterapię, specyficzne diety, minisanatoria. FORMY TURYSTYKI SPOŁECZNEJ W GMINIE ISTEBNA Istebna jest gminą wiejską, wchodzącą w skład powiatu cieszyńskiego położonego w województwie śląskim. Gmina ta ma interesujące walory turystyczne, przyrodnicze i kulturowe, które predestynują ją do uprawiania różnych form turystyki wiejskiej. W gminie tej można uprawiać turystykę krajoznawczą, różne formy turystyki kwalifikowanej (pieszą, rowerową, narciarską), turystykę wypoczynkową oraz agroturystykę. W roku 2007 na terenie gminy Istebna było 28 gospodarstw agroturystycznych z całoroczną ofertą wypoczynkową dla turystów i letników ( Wśród najważniejszych atrakcji turystycznych w regionie należy wymienić: Muzeum Regionalne, Izbę Pamięci,

136 136 A. Niedziółka i M. Bogusz Pracownię i Galerię Rodziny Konarzewskich, Muzeum Świerka Istebniańskiego, Ośrodek Edukacji Ekologicznej ( Artykul=223). W gminie Istebna można również uprawiać różne formy turystyki społecznej. Dotyczą one przyjazdów do prywatnych kwater i gospodarstw agroturystycznych osób niepełnosprawnych wraz ze swoimi opiekunami, osób starszych oraz przyjazdów młodzieży szkolnej i dzieci wraz z nauczycielami. W rozwoju agroturystyki w gminie w kwestiach społecznych ważną rolę odgrywa Stowarzyszenie Agroturystyczne Natura z siedzibą w Cieszynie. Organizacja ta zrzesza większość gospodarstw agroturystycznych z terenu gminy oraz promuje wypoczynek na terenach wiejskich i agroturystykę. Stowarzyszenia agroturystyczne to organizacje pozarządowe, które z jednej strony mogą skuteczniej rozwiązywać problemy swoich członków, natomiast z drugiej efektywniej współpracują z administracją rządową, lokalnymi samorządami i instytucjami jako pełnoprawny partner. Stowarzyszenia agroturystyczne to najwyższa forma samoorganizacji wiejskich kwaterodawców. Przynależność do nich daje wiele korzyści, głównie w sferze promocji, m.in. przez wydawanie katalogów i folderów z ofertą agroturystyczną swoich członków, wspólną organizację giełd i targów turystycznych, a także, szkolenie i instruktaż oraz wymianę doświadczeń (Filip i Lechwarz 1998). Cieszyńskie Stowarzyszenie Agroturystyczne Natura powstało w 2002 roku przy pomocy Starostwa Powiatu Cieszyńskiego. Założyło je 31 członków w celu promowania działalności agroturystycznej oraz udzielania pomocy rolnikom decydującym się na prowadzenie własnego gospodarstwa agroturystycznego. Obecnie skupia około 50 gospodarstw agroturystycznych z terenu całego powiatu cieszyńskiego. Należą tu gospodarstwa działające od kilku lat, jak i nowo powstałe. Niektóre oferują agroturystom rozbudowaną formę pobytu, ze stadniną koni, strzelnicą, basenem lub rowerami górskimi. Do głównych zadań stowarzyszenia należą następujące: działania wspomagające rozwój turystyki i agroturystyki w powiecie, umożliwienie uzyskania dodatkowego źródła dochodów przez rolników, prowadzenie działalności wydawniczej przez coroczne wydawanie katalogów, folderów dotyczących gospodarstw agroturystycznych, pocztówek oraz map agroturystycznych, reklama i promocja gospodarstw na targach turystycznych, w prasie, wydawnictwach oraz na stronie internetowej stowarzyszenia, urządzanie imprez promocyjnych, współpraca z władzami lokalnymi i innymi stowarzyszeniami. WYNIKI BADAŃ KWESTIONARIUSZOWYCH PRZEPROWADZONYCH W DWUDZIESTU GOSPODARSTWACH AGROTURYSTYCZNYCH W GMINIE ISTEBNA W celu określenia form turystyki społecznej w działalności agroturystycznej przebadano 20 gospodarstw agroturystycznych w powiecie cieszyńskim. Z badań wynika, że połowa tych

137 Uwarunkowania rozwoju turystyki społecznej obiektów przyjmuje gości od ponad pięciu lat. Do czterech gospodarstw przyjeżdżają turyści od roku, do dwóch od roku do dwóch lat i do dwóch kolejnych od dwóch do pięciu lat. Baza agroturystyczna jest następująca: pokoje gościnne, pokoje grupowe, mieszkania wakacyjne lub domy wolno stojące wynajmowane całościowo oraz pola namiotowe znajdujące się przy gospodarstwach. Usługi żywieniowe są świadczone we wszystkich obiektach, choć w pięciu przypadkach turyści mają także możliwość samodzielnego przygotowania posiłków. Oprócz usług podstawowych: noclegowych i żywieniowych, badani właściciele gospodarstw agroturystycznych oferują swoim gościom szeroką gamę różnego rodzaju usług rekreacyjnych, które są bardzo ważne, ponieważ uatrakcyjniają pobyt turystom w sposób aktywny, rzadko bierny, i pozwalają czas wolny spędzić w ciekawy sposób (rys. 1). [%] Rys. 1. Pomieszczenia i wyposażenie oferowane turystom w badanych gospodarstwach agroturystycznych: 1 altana lub miejsce na ognisko, 2 jadalnia, 3 sala z TV, 4 ogród, 5 meble ogrodowe, 6 balkon, 7 plac zabaw, 8 parking, 9 taras, 10 kominek, 11 izba regionalna, 12 basen, 13 bilard, 14 sala konferencyjna Z rysunku 1 wynika, że w strukturze usług rekreacyjnych przeważają możliwość wypoczynku w altanie, organizacja ogniska i korzystania z jadalni. Z wykresu tego wynika, że w ofercie agroturystycznej za mało jest form rekreacji aktywnej. Widzi się zatem potrzebę rozszerzenia oferty rekreacyjnej o różne formy aktywnego spędzania czasu wolnego przez gości. Należy stwierdzić, że część badanych gospodarstw agroturystycznych mogłaby stworzyć ofertę rekreacyjną dla typowej grupy uprawiającej turystykę społeczną osób kalekich i niepełnosprawnych. Rolnicy ci mogą zająć się hipoterapią, apiterapią lub innymi formami terapii. Oferta agroturystyczna badanych gospodarstw agroturystycznych nie jest skierowana tylko do jednej grupy turystów. Respondenci twierdzili, że przyjmują różne grupy odwiedzających. Wszystkie obiekty goszczą u siebie rodziny z dziećmi, natomiast u wszystkich kwaterodawców, poza jednym gospodarstwem agroturystycznym, gościły także osoby starsze (rys. 2). Analizując rysunek 2, można zauważyć, że turystyka społeczna w badanych gospodarstwach agroturystycznych dotyczyła głównie przyjazdów osób starszych. W związku z tym można zastanowić się nad rozszerzeniem oferty agroturystyki społecznej o nowe segmenty rynku. Wszyscy badani wiejscy kwaterodawcy gościli również u siebie turystów z zagranicy. W dużej mierze wynika to z położenia gminy przy granicy zarówno z Republiką Czeską, jak i Słowacją. We wszystkich obiektach najczęściej cudzoziemcy pochodzili z tych dwóch krajów.

138 138 A. Niedziółka i M. Bogusz Badani potrafią lub mają w gospodarstwie osobę, która może posługiwać się językami obcymi. Większość z nich zna język niemiecki (95%), część potrafi porozumieć się również w języku angielskim (45%), czeskim (60%) i słowackim (40%). Językiem angielskim posługują się tu przede wszystkim osoby młode. Sami gospodarze potrafią mówić w języku niemieckim i czeskim. Mieszkańcy Istebnej wykorzystują przygraniczną lokalizację do rozszerzenia gamy klientów. Nie boją się ich przyjmować, a umiejętność porozumienia się w czterech językach jest ich dużym atutem. [%] Rys. 2. Grupy turystów odwiedzających badane gospodarstwa agroturystyczne: 1 całe rodziny, 2 osoby starsze, 3 turyści uprawiający sporty zimowe, 4 turyści uprawiający turystykę pieszą, 5 grupy młodzieżowe, 6 pojedynczy turyści, 7 osoby kalekie Połowa ankietowanych przyjmuje w ciągu roku od 60 do 80 osób. Prawie 1/3 z nich gości średnio od 40 do 60 turystów w ciągu roku. Zaledwie 5% respondentów przyjmuje ponad 80 osób. Ankietowani jednogłośnie twierdzili, że średni czas pobytu gości wynosi od 5 do 10 dni. Mocnym atrybutem agroturystyki społecznej jest to, że aż 17 gospodarstw agroturystycznych ze wszystkich badanych należało do Cieszyńskiego Stowarzyszenia Agroturystycznego Natura. Organizacja ta ma swoją siedzibę w Cieszynie i obejmuje swoją działalnością wszystkie gminy powiatu cieszyńskiego, w tym również gminę Istebna. Według ankietowanych, stowarzyszenie pomaga im w reklamie i promocji oferty agroturystycznej na stronie internetowej stowarzyszenia oraz w katalogach wydawanych przez tę organizację. Wśród badanych gospodarstw 80% współpracowało z innymi rolnikami zajmującymi się agroturystyką. Wspólne działania polegają na podsyłaniu sobie klientów w razie braku wolnych miejsc we własnym gospodarstwie, wzajemnej pomocy, pożyczaniu brakującego sprzętu oraz promowaniu agroturystyki w gminie. Połowa respondentów stwierdziła, że instytucją najbardziej wspierającą agroturystykę jest stowarzyszenie. 40% ankietowanych uważało, że to gmina najbardziej pomaga im się rozwijać, a 10% uznało, że żadna z wymienionych instytucji nie była pomocna w rozwoju gospodarstw agroturystycznych. Obie z wymienionych instytucji działają głównie w sferze reklamy i promocji turystyki. Gmina angażuje się w rozwój agroturystyki przez program Beskidzka5, który wspiera turystykę m.in. w gminie Istebna. Żadne z badanych gospodarstw nie jest skategoryzowane. Ankietowani w większości nie wiedzieli, na czym polega kategoryzacja i co się z nią wiąże. Osoby, które słyszały o możliwości określenia standardu ich miejsc noclegowych przez Polską Federację Turystyki Wiejskiej, stwierdziły, że nie mają czasu na załatwienie związanych z tym formalności.

139 Uwarunkowania rozwoju turystyki społecznej Rolnicy przyjmowali gości w swoim gospodarstwie przede wszystkim w celu zwiększenia swoich dotychczasowych dochodów. Sama produkcja roślinna czy zwierzęca coraz częściej nie wystarcza na utrzymanie rodziny. Niekorzystne położenie w górach powoduje trudności w uprawie ziemi i rolnicy są zmuszeni do szukania innego źródła zarobku. Agroturystyka stała się alternatywą właśnie dla takich wsi, jak w gminie Istebna, gdzie turystyka jest główną gałęzią gospodarki i pozwala na rozwój w innym kierunku niż rolnictwo (rys. 3). [%] do 30% 30 50% 50 75% Rys. 3. Dochód z działalności agroturystycznej w porównaniu z całkowitym dochodem Analizując rysunek 3, można stwierdzić, że dla ponad połowy badanych właścicieli gospodarstw agroturystycznych (55%) dochody z agroturystyki stanowiły od 30% do 50% całkowitych dochodów. Z kolei 1/4 respondentów uważała, że dochody pochodzące z przyjmowania gości i turystów to 50 70% całkowitych dochodów rodziny. Badane gospodarstwa agroturystyczne promowały się za pomocą różnych instrumentów komunikacji z rynkiem, najczęściej w formie reklamy w Internecie i wydawnictw (rys. 3). [%] Rys. 4. Formy promocji stosowane przez badane gospodarstwa agroturystyczne: 1 wydawnictwa, 2 targi i giełdy turystyczne, 3 promocja dodatkowa, 4 Internet Większość badanych wiejskich kwaterodawców (60%) chciałaby rozszerzyć swoją działalność. Rozwój działalności dotyczyłby zwiększenia liczby wynajmowanych pokoi oraz podwyższenia standardu miejsc noclegowych przez zakup sprzętu z funduszy unijnych. Część z nich planuje utworzenie lub rozbudowę parkingu dla gości. W planach rolnicy mają również wypożyczanie sprzętu sportowego agroturystom.

140 140 A. Niedziółka i M. Bogusz Rozwój agroturystyki jest uwarunkowany wieloma czynnikami powiązanymi ze sobą. Ankietowani zapytani o determinanty rozwoju turystyki wiejskiej wskazywali przede wszystkim na walory przyrodnicze i kulturowe. [%] Rys. 5. Czynniki rozwoju agroturystyki w opinii ankietowanych: 1 walory przyrodniczo-krajobrazowe, 2 walory kulturowo-antropogeniczne, 3 odpowiednia promocja, 4 wsparcie stowarzyszenia, 5 wsparcie gminy, 6 współpraca kwaterodawców, 7 szeroka gama usług Istotne jest dla nich również wsparcie stowarzyszenia oraz gminy, które powinny udzielać pomocy w zakładaniu działalności agroturystycznej, a następnie w jej promowaniu. Dla 90% ankietowanych ważna jest odpowiednia reklama gminy i ofert turystycznych. Ponad połowa zaznaczyła, że istotnym czynnikiem była wzajemna pomoc kwaterodawców oraz szeroka gama usług oferowanych przez nich. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Turystyka społeczna jest ważną gałęzią rozwoju różnych form turystyki na terenach wiejskich w Polsce. Jest główną formą wypoczynku dla osób kalekich i niepełnosprawnych. W związku z tym powinna być wpierana przez różne podmioty i instytucje. Wśród innych grup turystów uprawiających turystykę społeczną na terenach wiejskich można wymienić przyjazdy dzieci wraz z nauczycielami i opiekunami do gospodarstw agroturystycznych. W tym przypadku można mówić o rozwoju agroturystyki edukacyjnej, która polega na poznawaniu produkcji rolniczej metod i sposobów hodowli zwierząt oraz rodzajów produkcji roślinnej. Na podstawie wyników badań kwestionariuszowych przeprowadzonych w dwudziestu gospodarstwach agroturystycznych działających w gminie Istebna można stwierdzić, że: trudno określić dominujące formy turystyki społecznej w działalności badanych obiektów agroturystycznych, jeśli chodzi o grupy turystów, część badanych gospodarstw agroturystycznych może rozszerzyć swoją działalność o różne formy terapii czy rehabilitacji ruchowej, np. hipoterapii czy aromaterapii, wśród turystów uprawiających turystykę socjalną do badanych obiektów najczęściej przyjeżdżają osoby starsze, istotną cechą turystyki społecznej jest członkostwo większości z nich w Cieszyńskim Stowarzyszeniu Agroturystycznym Natura.

141 Uwarunkowania rozwoju turystyki społecznej PIŚMIENNICTWO Agroturystyka i usługi towarzyszące Red. J. Kania, L. Leśniak, W. Musiał. Kraków, Małopolskie Stowarzyszenie Doradztwa Rolniczego, Analiza rozwoju turystyki społecznej w Polsce. Stan, szanse i zagrożenia Warszawa, Instytut Turystyki, 4 5. Dunbar I., McDonald M Segmentacja rynku. Kraków, Oficyna Wydawnicza, 24. Filip P., Lechwarz M Rola lokalnych stowarzyszeń agroturystycznych w promocji turystyki wiejskiej, w: Marketing i produkty markowe w turystyce wiejskiej. Poznań, Centrum Doradztwa i Edukacji w Rolnictwie w Poznaniu, Gmina Istebna, dostęp kwiecień 2011 r. Prywatna baza noclegowa według powiatów w woj. śląskim (agroturystyka), com.pl/bazy/kwatery/kw2.php?w1=24&zestaw=agroturystyka, dostęp kwiecień 2011 r. Strzembicki L Marketing usług turystycznych, w: Turystyka specjalistyczna oraz turystyka rekreacyjna. Warszawa, Biuro Ekspertyz Finansowych Marketingu i Consultingu Uniconsult s.c., 199. Sznajder M., Przezbórska L Agroturystyka. Warszawa, PWE, 158.

142 142 A. Niedziółka i M. Bogusz

143 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Marta Pisarek, Jadwiga Lechowska 1 ROLA ROLNICTWA W BUDOWANIU PRODUKTU AGROTURYSTYCZNEGO W POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ POLSCE THE ROLE OF AGRICULTURE IN DEVELOPMENT OF AGROTOURIST PRODUCT IN SOUTH-EASTERN PART OF POLAND Katedra Agroekologii i Architektury Krajobraz, Uniwersytet Rolniczy ul. Ćwiklińskiej 2a, Rzeszów, arion33@wp.pl 1 Zakład Produkcji Zwierzęcej i Oceny Produktów Drobiarskich, Uniwersytet Rolniczy ul. Zelwerowicza 4, Rzeszów, libra04@interia.pl Summary. The region of south-eastern part of Poland is favourable for agrotourism development. Tourists mostly visit farms during the summer and they rather choose because of their location than because of the system of their production. Tourists like to participate in the daily work in the farm and to take care about animals as well as to consume the natural products produced on the farm but they expect also some tourist services offered there. The own research shows that the agrotourist offer fulfil the tourists expectation. Słowa kluczowe: agroturystyka, produkcja rolnicza, południowo-wschodnia Polska. Key words: agroturism, farming production, south-eastern part of Poland. WSTĘP W ostatnim dwudziestoleciu widać rosnące zainteresowanie turystyką wiejską. Coraz częściej mieszkańcy miast poszukują spokojnych miejsc, w których mogliby wypocząć w ciszy i kontakcie z przyrodą. Dynamiczny rozwój turystyki wiejskiej w naszym kraju nastąpił szczególnie w latach 90. ubiegłego wieku, kiedy z powodu spadku znaczenia produkcji rolniczej w tworzeniu dochodów osobistych rodzin wiejskich istotną rolę zaczęły odgrywać alternatywne źródła zarobkowania (Plichta 2007; Sawicki 2007). Względy ochrony przyrody, przede wszystkim terenów górskich i nadmorskich, oraz postępująca moda na różnorodne formy tzw. łagodnej turystyki w coraz większym stopniu ograniczają wzrost tradycyjnej turystyki masowej, stwarzając możliwości rozwoju turystyki na terenach wiejskich, także w gospodarstwach rolniczych (Jasińska i Ciepiela 2007). Konkurencja na rynku usług turystycznych wymaga zmiany orientacji z przedmiotu działania (produktu, usługi) na kierunku podmiotu, czyli klienta oferty turystycznej (Sikora 2008, Woźniak 2010). Celem artykułu jest przedstawienie znaczenia produkcji rolniczej w kształtowaniu nowoczesnego produktu agroturystycznego na terenie wybranych gmin i powiatów południowo- -wschodniej Polski. MATERIAŁ I METODY Badania wykonano w 2010 roku. Posługując się kwestionariuszem wywiadu, wśród mieszkańców Rzeszowa przeprowadzono analizę kryteriów i preferencji, którymi kierują się

144 144 M. Pisarek i J. Lechowska agroturyści przy wyborze gospodarstwa agroturystycznego do wypoczynku. W badaniu ankietowym wzięło udział losowo wybranych 70 osób w wieku od 24 do 50 lat, z czego kobiety stanowiły ponad połowę (61%). Respondenci charakteryzowali się w 54% wykształceniem wyższym, 31% średnim i 15% zawodowym. Na podstawie ankietowanych agrokwaterodawców z terenu południowo-wschodniej Polski wykazano rolę tradycyjnego rolnictwa w podnoszeniu atrakcyjności oferowanych usług. Wśród badanych 58% stanowili mężczyźni. Najliczniejszą grupą pod względem wieku tworzyły osoby w przedziale lat 45%. Pozostali respondenci mieścili się w przedziale lat 25%, oraz powyżej 51. roku życia 30%. Biorąc pod uwagę wykształcenie respondentów, zdecydowana większość 70% ankietowanych, miała wykształcenie średnie, po 15% wyższe i zawodowe. Wśród ankietowanych blisko 35% miało rolniczy profil wykształcenia. Łącznie przeanalizowano 82 gospodarstwa agroturystyczne zlokalizowane w gminach Gorlice (6 gospodarstw) i Hrubieszów (7), w powiatach krośnieńskim (32) i ropczycko-sędziszowskim (12) oraz na terenie Pogórza Przemyskiego (25 gospodarstw), których właściciele wyrazili zgodę na uczestnictwo w badaniach. Średnia powierzchnia gospodarstwa wynosiła 5,28 ha. PREFERENCJE TURYSTÓW PRZY WYBORZE GOSPODARSTWA AGROTURYSTYCZNEGO Z przeprowadzonych badań ankietowych wynika, że większość badanych (97%) spotkała się z pojęciem agroturystyka. Oznacza to, że respondenci mieli bezpośredni lub pośredni kontakt z agroturystyką. Różne było jednakże rozumienie tego pojęcia. Prawie połowa badanych (43%) podała, że jest to wypoczynek w gospodarstwie rolnym. Taka sama liczba respondentów uznała, że jest to wypoczynek na wsi. Pozostali (13%) stwierdzili, że agroturystyka to kontakt z naturą. Najczęściej jako źródło informacji przy wyborze danego gospodarstwa agroturystycznego respondenci wymieniali Internet oraz przekaz ustny rodziny lub znajomych. Wynika to z faktu, że w Internecie gospodarstwa bardzo często podają wyczerpujące informacje o swojej ofercie, co stwarza wśród turystów konkretne wyobrażenie o danym gospodarstwie (Adamczewski 1998, Jaska 2008). Przekaz ustny rodziny i znajomych budzi natomiast poczucie zaufania i pewność co do gospodarstwa i właścicieli. Jako najczęstszy motyw wypoczynku respondenci podawali zdrową i atrakcyjną formę wyjazdu oraz możliwość bliskiego kontaktu z naturą (rys. 1). Jak podaje M. Smoleński (2008), jest to zgodne ze stereotypem wypoczynku na wsi, zazwyczaj grupowanym w trzech kategoriach: ucieczka od wielkomiejskiego stresu, zdrowy wypoczynek rodzinny związany z rekreacją oraz doświadczenie odmienności kulturowej. Według respondentów miesiące wakacyjne są najlepsze na tę formę turystyki, w tym prawie połowa ankietowanych uznała lipiec za najbardziej odpowiedni miesiąc na wypoczynek w gospodarstwie agroturystycznym. Dla 60% ankietowanych w wyborze miejsca na wypoczynek ważny był typ gospodarstwa rolnego. Najwięcej (48%) ankietowanych wybrało gospodarstwa konwencjonalne, na drugim miejscu (33%) znalazły się gospodarstwa ekologiczne. Zdaniem D. Orłowskiego i M. Woźniczko (2006) dla turysty ważne jest, że będąc w gospodarstwie agroturystycznym,

145 Rola rolnictwa w budowaniu produktu agroturystycznego może obserwować cały cykl produkcyjny żywności od surowca do produktu finalnego, który gospodyni serwuje na stole. Zdrowa i atrakacyjna forma wypoczynku 40 Możliwość bliskiego kontaktu z naturą 26 Wypoczynek z dala od domu 8 Miła, swobodna atmosfera 3 Pełna swoboda podczas pobytu 20 Bezpieczny wypoczynek dla dzieci Odpowiedzi [%] Rys. 1. Motywy wypoczynku w gospodarstwie agroturystycznym podane przez badanych turystów Badania własne wykazały, że zdecydowana większość (77%) respondentów w wyborze gospodarstwa agroturystycznego kierowała się możliwością spożywania produktów pochodzących z tego gospodarstwa, co potwierdzają badania M. Woźniaka i in. (2007). Ankietowani najczęściej wybierali możliwość spożywania warzyw i owoców (70%), na drugim miejscu (66%) znalazły się różnego typu napoje, w tym nalewki i wino. Często doceniane były mleko i wyroby mleczarskie (48%), wyroby piekarnicze (41%) i masarskie (37%) rysunek 2. Warzywa i owoce 70 Napoje, nalewki, wina 66 Mleko i wyroby mleczarskie 48 Wyroby piekarnicze i cukiernicze Mięso i wyroby masarskie Miody 33 Dania gotowe 18 Ryby słodkowodne Odpowiedzi [%] Rys. 2. Najczęściej wybierane przez respondentów produkty pochodzące z gospodarstwa przeznaczone do spożywania na miejscu Zaletą gospodarstw agroturystycznych jest serwowanie produktów w postaci niekonfekcjonowanej, co powinno być gwarancją ich świeżości i pochodzenia z własnej produkcji.

146 146 M. Pisarek i J. Lechowska Stwarza to domową atmosferę, różną od codzienności (Marks i in. 2007). Respondenci najczęściej (68%) wybierali formę całodziennego wyżywienia. Wynika to z faktu, że agroturyści na ogół nie mają ochoty sami przyrządzać sobie posiłków i zdają się na właścicieli gospodarstw (tylko 3% wybierało wyżywienie we własnym zakresie). Badania korespondują z wynikami A. Balińskiej i A. Musińskiej (2005) przeprowadzonymi wśród mieszkańców Warszawy. Produkty wytworzone w gospodarstwie są źródłem dodatkowego dochodu. Odbywa to się przez sprzedaż bezpośrednią produktów wcześniej przygotowanych w formie surowej (owoce, warzywa, mięso), przetworzonych domowym sposobem (powidła, przetwory mleczne i mięsne) oraz owoców i warzyw zbieranych przez samych zainteresowanych w polu bądź ogrodzie (Legienis 2005). Wśród ankietowanych 28% podało chęć zakupu płodów rolnych od właścicieli gospodarstw, a 69% uznało, że nie jest to dla nich ważna kwestia. Ankietowani najchętniej kupowaliby warzywa (90%) i owoce (80%), nieco rzadziej przetwory warzywne (40%) i konfitury (60%). Badani mieli bardzo podzielone zdanie w kwestii możliwości uczestnictwa w pracach związanych z produkcją roślinną. Odpowiedź pozytywną udzieliło 46% ankietowanych, negatywną 37%, natomiast niezdecydowanych osób było 17%. Respondenci, dla których możliwość udziału w pracach związanych z produkcja roślinną była ważnym elementem oferty agroturystycznej, najczęściej podawali możliwość zbioru warzyw i owoców (44%). Często za atrakcję uznawali uczestnictwo w żniwach (31%) i sianokosach (25%) rysunek 3. Zdaniem M. Marksa i in. (2007) inspiracją do towarzyszenia w pracach polowych jest odmienny rytm życia na wsi wyznaczany przez przyrodę. Jak wynika z badań własnych, dla co piątego ankietowanego dodatkową atrakcją byłaby możliwość obsługi prostych urządzeń rolniczych. Zbiór warzyw i owoców 44 Żniwa 31 Sianokosy 25 Wykopki 19 Siew, sadzenie warzyw 16 Odchwaszczanie 12 Pielęgnacja roślin Odpowiedzi [%] Rys. 3. Prace związane z produkcją roślinną, w których chcieliby uczestniczyć potencjalni agroturyści Prawie połowa badanych (49%) nie miałaby ochoty na uczestnictwo w pracach związanych z utrzymaniem zwierząt, 23% ankietowanych nie wyraziło w tej kwestii opinii, natomiast 28% osób uznało tę atrakcję za godną uwagi. Osoby, które chciały uczestniczyć w pracach związanych z obsługą zwierząt, za najatrakcyjniejsze uznały pielęgnację (80%), dojenie

147 Rola rolnictwa w budowaniu produktu agroturystycznego krów (70%), skarmianie i pojenie (30%) oraz wypasanie zwierząt gospodarskich (25%). Kontakt ze zwierzętami jest nie tylko interesujący i pouczający, ale również pożyteczny ze względu na ich zdrowotne oddziaływanie (Kostuch i Legutko 2009). Co drugi badany agroturysta, wybierając gospodarstwo na wypoczynek, zwróciłby uwagę na znajdujące się w nim zwierzęta, natomiast 40% ankietowanych uznało, że nie ma to dla nich znaczenia, a 11% respondentów nie miało na ten temat wyrobionego zdania. Za najatrakcyjniejsze gatunki zwierząt gospodarskich uznano bydło (59%), konie (53%), króliki (53%) i kozy (47%), nieco rzadziej ankietowani wymieniali owce (23%), natomiast tylko sporadycznie pojawiały się kaczki, ryby i strusie. Jak wynika z badań, respondenci na ogół uważali, że nie ma działów produkcji zwierzęcej, które są nieatrakcyjne pod względem turystycznym bądź mogą stwarzać problemy podczas pobytu w danym gospodarstwie (69% odpowiedzi). Tylko 11% ankietowanych uznało, że są takie działy, jak np. chów trzody chlewnej i drobiu, które obniżają komfort wypoczynku w gospodarstwie, nie mniej na ogół agrokwaterodawcy starają się tak dobierać gatunki i liczbę zwierząt, aby nie obniżały atrakcyjności gospodarstwa. Jak podają M. Sznajder i L. Przezbórska (2006), wszelkie formy produkcji rolniczej, które są źródłem nieprzyjemnych zapachów, wykluczają działalność agroturystyczną. Oczywiście, w gospodarstwie wielokierunkowym, w których utrzymuje się dwie trzy świnie, agroturyści zaakceptują je z zadowoleniem. W wielkoobszarowych gospodarstwach zajmujących się agroturystyką hodowla wybranych gatunków zwierząt jest natomiast możliwa, a nawet wskazana. Przykładem jest gospodarstwo położone na Mazurach, utrzymujące w systemie ekologicznym owce skudde oraz limousine (Borys 2006). Warsztaty teatralne 0 Wystawy tematyczne, spotkania z ludowymi artystami Leżakowanie Pokazy i demonstracje przetwórstwa spożywczego Pokazy i demonstracje rękodzieła ludowego Uczestnictwo w kursach (winiarstwo, bukieciarstwo) 51 Zabawy terenowe Warsztaty rękodzieła ludowego Wycieczki, spacery Przejażdżki (bryczka, konno, rowerami, quadami) Rys. 4. Oferta pozarolnicza gospodarstw w opinii potencjalnych agroturystów Odpowiedzi [%] Aby oferta turystyczna była w pełni akceptowana przez turystów, gospodarstwa powinny również zawierać atrakcje niezwiązane z produkcją rolniczą. Wśród badanych największym zainteresowaniem (86%) cieszyły się różnego typu przejażdżki (bryczką, konno, rowerami bądź quadami) oraz wycieczki i spacery po okolicy (66%). Ponad połowa respondentów wymieniała również warsztaty rękodzieła artystycznego (56%), zabawy terenowe (54%) i uczestnictwo w kursach winiarstwo, bukieciarstwo (51%) rysunek 4.

148 148 M. Pisarek i J. Lechowska Wśród urządzeń, które powinny być dostępne w wyposażeniu gospodarstwa agroturystycznego, badani najczęściej wymieniali kuchnię gazową bądź elektryczną (60%) oraz pralkę (57%). Dla niektórych ważne byłoby też, aby w gospodarstwie dostępne były telewizor (34%) i komputer z Internetem (31%). Inne urządzenia stanowiły 26%, wśród których najważniejsze to żelazko, odkurzacz, mikrofalówka, toster. Reasumując, turyści najchętniej odwiedzają gospodarstwa w miesiącach letnich, a o wyborze gospodarstwa nie decyduje system produkcji rolniczej, ale jego lokalizacja i bogata oferta. Badani agroturyści chcą uczestniczyć w pracach polowych i obcować ze zwierzętami, spożywać naturalne produkty pochodzące z gospodarstwa, jednak oczekują również usług turystycznych. ROLA TRADYCYJNEGO ROLNICTWA W PODNOSZENIU ATRAKCYJNOŚCI OFEROWANYCH USŁUG AGROTURYSTYCZNYCH Średnia powierzchnia badanych gospodarstw agroturystycznych w wybranych gminach i powiatach położonych w południowo-wschodniej Polski wynosiła 5,28 ha, w tym największe (11,6 ha) było zlokalizowane w gminie Hrubieszów, a najmniejsze (3,46 ha) w gminie Gorlice. Wśród analizowanych przez I. Kurtykę (2008) gospodarstwach agroturystycznych na Dolnym Śląsku najwięcej (46%) gospodarstw miało powierzchnię od 1 ha do 5 ha. W badaniach S. Zawiszy i A. Orłowskiej (2008) przeprowadzonych w województwie pomorskim przeważały gospodarstwa o małym obszarze (64% o powierzchni 1 5 ha). Również w województwie świętokrzyskim powierzchnia 60% gospodarstw agroturystycznych nie przekraczała 5 ha (Pałka 2006). Wielkoobszarowe gospodarstwa agroturystyczne o powierzchni powyżej 50 ha przeważały w północnej Polsce w województwach zachodniopomorskim i warmińsko- -mazurskim (Krupińska 2005; Mickiewicz i Mickiewicz 2006). Z badań J. Sosnowskiego i in. (2008) wynika, że wielkość gospodarstw zajmujących się agroturystyką położonych w województwie mazowieckim jest większa od przeciętnego w kraju. Podobne badania gospodarstw rolniczych przeprowadzili B. Gołębiewska i B. Klepacki (2001), lecz za punkt odniesienia przyjęli wykształcenie respondentów. Z ich badań wynika, że zdecydowanie najmniejszą powierzchnię miały gospodarstwa kierowane przez rolników bez przygotowania rolniczego (około 10 ha UR), największą gospodarstwa rolników z wykształceniem wyższym rolniczym (powyżej 40 ha UR). Z badań własnych wynika, że we wszystkich gospodarstwach prowadzono produkcję roślinną, przede wszystkim systemem konwencjonalnym, a tylko w 5% gospodarstw ekologicznym. O wyborze gatunków do uprawy decydowały głównie takie czynniki, jak tradycja uprawy, pracochłonność, chowane zwierzęta gospodarskie, dla których dana roślina stanowiła paszę, oraz samozaopatrzenie i postrzeganie rośliny jako surowca do przyrządzania posiłków agroturystom. W analizowanych gospodarstwach najczęściej uprawiano zboża (72,8% ogólnej powierzchni zasiewów), w tym największą powierzchnię (83,7%) zajmowały w gospodarstwach położonych w gminie Gorlice, najmniejszą zaś w powiecie krośnieńskim (67,1%). Okopowe stanowiły 20,2% powierzchni wszystkich upraw (od 15,2% w gminie Hrubieszów do 27,8% w powiecie ropczycko-sędziszowskim). Pozostałą powierzchnię upraw

149 Rola rolnictwa w budowaniu produktu agroturystycznego zajmowały różne gatunki warzyw i rośliny przemysłowe. Podobną strukturę upraw przedstawili J. Bański (1999), J. Kopiński (2005), J. Sosnowski i in. (2008). Z danych uzyskanych od kwaterodawców surowcem pochodzącym z gospodarstwa rolnego wykorzystywanym w działalności agroturystycznej jest przede wszystkim ziarno zbóż (100% badanych gospodarstwach), które przerabiano na mąkę z przeznaczeniem do wyrobu potraw: pierogów, makaronów, naleśników oraz wypieku chleba i ciast. W gospodarstwach, w których chowano zwierzęta, uprawiane zboża przeznaczano również na pasze. We wszystkich gospodarstwach uprawiano ziemniaki, które wykorzystywano do konsumpcji i na pasze. Warzywa (marchew, kapusta głowiasta, selery korzeniowe, fasola szparagowa, pomidory, papryka, ogórki, cebula) urozmaicały posiłki turystów. Z badań własnych wynika, że w gospodarstwach agroturystycznych rolnicy stosowali przede wszystkim nawożenie organiczne, natomiast uprawy przed agrofagami 1 chroniono przede wszystkim za pomocą chemicznych środków ochrony roślin. Najwięcej agrochemikaliów stosowano do zwalczania chwastów, przestrzegając jednak dawek i okresu karencji. Biologiczne i biotechniczne środki ochrony roślin nie były popularne wśród gospodarzy. Stosowano je jedynie w 10% ankietowanych gospodarstw i były to preparaty mikrobiologiczne lub samodzielnie wykonane maceraty ziołowe. Średnio w co drugim gospodarstwie prowadzono produkcję zwierzęcą. Najwięcej gospodarstw (75%) utrzymujących zwierzęta było w gminie Gorlice, a najmniej (47%) w powiecie krośnieńskim. W chowie zwierząt dominował drób, bydło, trzoda chlewna, a w dalszej kolejności kozy, króliki, owce i konie. W gospodarstwach agroturystycznych w powiecie wyszkowskim (Sosnowski i in. 2008) oraz w gminach regionu jeleniogórsko-wałbrzyskiego (Tańska-Hus i Ogły 2008) w strukturze produkcji zwierzęcej przeważał drób, bydło mleczne i trzoda chlewna. Z badań J. Kopińskiego (2005), S. Kociry (2009), S. Moskala i A. Kotali (1998) wynika duży udział w strukturze pogłowia bydła mlecznego. Na podstawie badań własnych można stwierdzić, że gospodarstwa mające krowy mleczne, mleko i produkty mleczarskie są atrakcyjniejsze dla turystów. Ponadto do sporządzania posiłków wykorzystywano jaja i mięso drobiowe, a drób ozdobny był ważnym elementem uatrakcyjnienia pobytu gości. Nieliczne gospodarstwa organizowały minizoo. Za wzorcowe należy uznać gospodarstwo zlokalizowane w powiecie ropczycko-sędziszowskim, które oprócz wcześniej wymienionych gatunków zwierząt miało świnki peruwiańskie, miniaturowe kozy kameruńskie, kucyki oraz węgierską rasę psów komondor. Prowadzona w badanych gospodarstwach agroturystycznych na terenie wybranych gmin i powiatów południowo-wschodniej Polski konwencjonalna produkcja rolna pozwala turystom poznać rytm pracy na wsi dostosowany do pór roku. Ponadto umożliwia obcowanie z różnymi gatunkami zwierząt. Turyści przebywający w gospodarstwach agroturystycznych, spożywając lub samodzielnie wykonując produkty spożywcze i potrawy, mogą zapoznać się z tradycją i kulturą regionu. 1 Agrofag organizm szkodliwy (patogen, szkodnik, chwast) występujący w uprawnych roślin, mający wpływ na ich plonowanie.

150 150 M. Pisarek i J. Lechowska PODSUMOWANIE Region południowo-wschodniej Polski ma wiele do zaoferowania turystom w różnych porach roku. Z badań własnych wynika, że rolnicy budują produkt turystyczny w pełni odpowiadający definicji agroturystyki. Liczne gospodarstwa agroturystyczne oferują obcowanie w przyjaznym środowisku przyrodniczym opartym na tradycyjnej produkcji rolniczej (mozaikowość pól, wielogatunkowość utrzymywanych zwierząt, niski poziom chemizacji) i wyżywieniu związanym z lokalnymi produktami żywnościowymi na podstawie wielopokoleniowych przepisów kulinarnych. Ponadto oferowany przez agrokwaterodawców produkt turystyczny spełnia oczekiwania turystów, jeśli chodzi o kontakty z naturą, uczestnictwem w pracach polowych i obcowanie ze zwierzętami. PIŚMIENNICTWO Adamczewski P Internet w praktyce biznesu. Poznań, Wyd. Akademii Ekonomicznej. Balińska A., Musińska A Potrzeby w zakresie agroturystyki wśród mieszkańców aglomeracji warszawskiej, w: Determinanty rozwoju turystyki na obszarach wiejskich. Red. M. Jalinik. Białystok, Wyd. Politechniki Białostockiej, Bański J Wybrane problemy rozwoju gospodarstw rolnych w opinii ich właścicieli (wyniki badań ankietowych). Prace Naukowe IGiPZ PAN, Borys B Hodowla z atrakcjami. Farmer 19, Gołębiowska B., Klepacki B Wykształcenie rolników jako forma różnicująca sytuację gospodarstw rolniczych. Zesz. Nauk. Uniwersytetu Rzeszowskiego 7 (42), Jaska E Rola Internetu wśród pozostałych źródeł informacji na rynku usług turystycznych, w: Ekonomiczne i społeczne aspekty rozwoju turystyki wiejskiej. Red. I. Sikorska-Wolak. Warszawa, Wyd. SGGW, Kocira S The intensity of organisation of production and the European Size Unit and the agricultural type of farms. J. Agribus. Rural Development 3 (13), Kopiński J Ocena efektów produkcyjno-ekonomicznych grupy gospodarstw rolnych w okresie przed akcesją do UE. Rocz. Nauk., Seria l, Kostuch R., Legutko S Atrakcje zwiększające frekwencje turystyki wiejskiej. Wieś i Doradztwo 3, Krupińska W Możliwości rozwoju gospodarstw agroturystycznych w kontekście kształtowania regionalnego produktu turystycznego. Prace Naukowo-Dydaktyczne PWSZ w Krośnie 15, Kurtyka I Szanse i bariery rozwoju turystyki wiejskiej w Sudetach, w: Ekonomiczne i społeczne aspekty rozwoju turystyki wiejskiej. Red. I. Sikorska-Wolak. Warszawa, Wyd. SGGW, Legienis H Możliwości wzrostu zatrudnienie w wyniku rozwijania przedsiębiorczości i infrastruktury. Prace Naukowo-Dydaktyczne PWSZ w Krośnie 15, Marks M., Jaszczak A., Marks E Relacje między agroturystyką a edukacją środowiskową, w: Turystyka wiejska a edukacja. Red. J. Sikora. Poznań, Wyd. AR im. Augusta Cieszkowskiego, Mickiewicz A., Mickiewicz B Charakterystyka gospodarstw i rolników wdrażających programy rolno-środowiskowe w północnej Polsce. Zesz. Nauk. Akademii Rolniczej w Szczecinie, Moskal S., Kotala A Charakter produkcji rolniczej a przejawy różnicowania się drobnych gospodarstw chłopskich w Małopolsce. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 4 5,

151 Rola rolnictwa w budowaniu produktu agroturystycznego Orłowski D., Woźniczko M Polskie kuchnie regionalne w agroturystyce, w: Produkt regionalny i tradycyjny a agroturystyka. Red. B. Ditrich, D. Słubik. Gdańsk, Wyd. Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Pałka E Próba oceny podaży turystycznej w gospodarstwach agroturystycznych województwa świętokrzyskiego. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 2 (1), Plichta M Możliwości rozwoju gospodarstw agroturystycznych, w: Rozwój turystyki na obszarach wiejskich. Red. M. Jalinik. Białystok. Wyd. Politechniki Białostockiej, Sawicki B Perspektywy rozwoju usług agroturystycznych w Polsce, w: Rozwój turystyki na obszarach wiejskich. Red. M. Jalinik. Białystok, Wyd. Politechniki Białostockiej, Sikora J Innowacyjność w agroturystyce polskiej teoria i praktyka, w: Innowacje w rozwoju turystyki. Red. M. Jalinik. Białystok, Wyd. Politechniki Białostockiej, Smoleński M Satysfakcja klienta w turystyce wiejskiej, w: Innowacje w rozwoju turystyki. Red. M. Jalinik. Białystok, Wyd. Politechniki Białostockiej, Sosnowski J., Ciepiela G.A., Jankowski K Wpływ działalności agroturystycznej na ekonomikę gospodarstw rolnych powiatu wyszkowskiego, w: Ekonomiczne i społeczne aspekty rozwoju turystyki wiejskiej. Red. I. Sikorska-Wolak. Warszawa, Wyd. SGGW, Sznajder M., Przezbórska L Agroturystyka. Warszawa, PWE. Tańska-Hus B., Ogły K Produkcja zwierzęca w gospodarstwach górskich położonych w Sudetach. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 55, Woźniak L Nowe koncepcje w zarządzaniu agroturystyką, w: Innowacyjność w turystyce. Red. J. Krupa. Rzeszów, Wyd. Pro Carpathia, Woźniak M., Cebulak T., Stec S Przestrzeń wiejska jako miejsce edukacji życia zgodnie z prawami natury, w: Turystyka wiejska a edukacja. Red. J. Sikora. Poznań, Wyd. AR im. Augusta Cieszkowskiego, Zawisza S., Orłowska A Agroturystyka jako forma przedsiębiorczości mieszkańców wsi w gminie Chojnice, w: Ekonomiczne i społeczne aspekty rozwoju turystyki wiejskiej Red. I. Sikorska-Wolak. Warszawa, Wyd. SGGW.

152 152 M. Pisarek i J. Lechowska

153 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Iwona Połucha, Abdalla Omer Elkhatib ZNACZENIE KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ W PROJEKTOWANIU PRZESTRZENI OGRODOWEJ NA POTRZEBY TURYSTYKI WIEJSKIEJ THE IMPORTANCE OF SOCIAL COMMUNICATION IN THE DESIGN OF GARDEN SPACE FOR RURAL TOURISM Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ul. Prawocheńskiego 17, Olsztyn, i.polucha@uwm.edu.pl; abdul@uwm.edu.pl Summary. Design of garden space around tourism facilities in rural areas requires recognition of the needs and expectations of future users. The article presents the issues of communication skills and the exchange of information needed in the design work. Conversations and interviews with owners of rural tourist enterprises, and opinion polls of their guests allow to clarify the guidelines necessary to create of the design concept. The article contains the results of the survey participants of rural tourism development for the green areas at rural tourist facilities in Pawlowo and Linowo, villiages situated in Warmia and Mazury region. The obtained data are important guidelines to shape the garden space. Słowa kluczowe: komunikacja społeczna, koncepcja, projektant, przestrzeń ogrodowa, sondaż, turystyka wiejska. Key words: design concept, designer, social communication, space of garden, survey, rural tourism. KOMUNIKACJA SPOŁECZNA W PROJEKTOWANIU OGRODÓW Komunikowanie jest procesem, który jest przydatny, a często wręcz niezbędny w różnych dziedzinach życia. W ogólnym ujęciu polega na wymianie myśli, dzieleniu się wiedzą, przekazywaniu informacji, idei czy umiejętności. Procesy komunikacyjne przebiegają na różnych poziomach w zależności od kontekstu społecznego od interpersonalnego czy grupowego do komunikacji instytucjonalnej, publicznej, masowej. Komunikacja międzyludzka (łac. communis robić coś wspólnie) może być rozpatrywana jako zrozumienie lub sposób oddziaływania. Może oznaczać wzajemne porozumiewanie, staranie zrozumienia się nawzajem albo oddziaływanie w celu przekonania do własnych poglądów, nakłanianie do pewnych zachowań. W najszerzej rozumianym ujęciu społecznym komunikowanie służy rozprzestrzenianiu informacji i w rezultacie pozwala na koordynację wysiłków (Dobek-Ostrowska i Goben-Klas 2005). Przekaz komunikacyjny jest ważną częścią warsztatu projektanta ogrodów. W projektowaniu przydatne są różne rodzaje i sposoby komunikacji pozwalające na wypracowanie wspólnych rozwiązań. Komunikacja pozwala na przekaz informacji przez pobudzanie wyobraźni, co ma szczególne znaczenie dla projektanta ogrodów. Najbardziej sprawdza się komunikacja interpersonalna, podczas której styczność rozmówców daje największe możliwości porozumienia. Przekaz może mieć charakter informacyjny, kiedy projektant dzieli się wiedzą, wyjaśnia, podaje rzeczowe informacje. Czasami przydatna może być łagodna perswazja, przekonująca do zmiany zdania czy decyzji. Komunikacja może być werbalna, podczas której komunikaty są przekazywane za pomocą słów. Uzupełnia ją komunikacja niewerbalna, która

154 154 I. Połucha i A.O. Elkhatib wymaga dużej wrażliwości projektanta. Otoczenie i sposób kształtowania przestrzeni, w której mieszka i funkcjonuje rozmówca, jest bowiem źródłem cennych informacji. W komunikacji ważną rolę odgrywa wizualizacja, z której często korzystają projektanci ogrodów. Ich wstępne propozycje ujmowane są w tzw. katalog inspiracji, który najbardziej pobudza wyobraźnię w początkowym etapie projektowania. Obejmuje on zazwyczaj przykładowe szkice i fotografie elementów ogrodowych. W trakcie tworzenia projektu przyszłym użytkownikom są prezentowane rysunki dwuwymiarowe, perspektywy, wykresy, modele i obrazy trójwymiarowe (aksonometria, izometria) itp. Różne techniki prezentowania informacji wchodzą w zakres tzw. komunikacji wizualnej. Wizualizacje ułatwiają przyszłym użytkownikom ostateczną akceptację opracowanej koncepcji i końcowego projektu. W fazie realizacji projektant w dalszym ciągu uczestniczy w procesie przepływu informacji, ponieważ jego zadaniem jest komunikacja z wykonawcami projektu. Komunikacja interpersonalna jest nieodzowna z punktu widzenia właściciela przedsięwzięcia, ale też służy pogłębianiu wiedzy samego projektanta, umożliwia wymianę doświadczeń, może zachęcić go do wprowadzenia innowacyjnych rozwiązań. Rezultat twórczej pracy, jakim jest urządzony ogród, pozwala na przekazanie komunikatów o jego właścicielach, a także o zamyśle projektanta. Przestrzeń ogrodowa jest więc ukształtowana dzięki sprawnej wymianie informacji i wspólnym decyzjom, a docelowo sama staje się wyrazem tzw. komunikacji symbolicznej. CEL I METODYKA BADAŃ Celem niniejszego artykułu było zwrócenie uwagi na rolę komunikacji w procesie projektowania przestrzeni ogrodowej wokół obiektów turystycznych na wsi. Umiejętność komunikowania się projektanta z inwestorami jest podstawą jego pracy projektowej. Zrozumienie potrzeb właścicieli obiektów i przyszłych użytkowników terenów zieleni pozwala na stworzenie projektu zgodnego z ich oczekiwaniami. W artykule wykorzystano wyniki badań sondażowych wykonanych w 2010 roku podczas prac projektowych dotyczących przestrzeni ogrodowej wokół obiektów o funkcji turystycznej. Jednym z nich jest zajazd z restauracją węgierską w miejscowości Pawłowo (gmina Olsztynek), usytuowanej na Pojezierzu Olsztyńskim. Drugi obiekt, również z bazą noclegową i gastronomiczną, znajduje się w Linowie (gmina Dźwierzuty) na Pojezierzu Mrągowskim. Pod względem administracyjnym wybrane tereny zieleni są położone w województwie warmińsko-mazurskim. Dzięki informacjom uzyskanym od właścicieli obiektów oraz na podstawie opinii gości sprecyzowano wytyczne projektowe i zweryfikowano propozycje zagospodarowania przestrzeni. W badaniach posłużono się przede wszystkim metodami rozmowy i wywiadu oraz techniką ankiety (Łobocki 2008, Maszke 2008), a także metodami stosowanymi w projektowaniu terenów zieleni (Bogdanowski 1976, Senetra i Cieślak 2004). POZYSKIWANIE INFORMACJI DOTYCZĄCYCH PRZESTRZENI OGRODOWEJ Podstawą prac projektowych jest pozyskanie informacji na temat oczekiwań dotyczących przestrzeni ogrodowej. Od skuteczności komunikacji zależy dalsze postępowanie pro-

155 Zasady kreowania przestrzeni ogrodowej jektanta. Powinien on pozyskać jak największy zasób informacji zarówno od właścicieli obiektu, jak i przyszłych użytkowników terenu zieleni. Im szersza będzie jego wiedza o ich potrzebach, tym łatwiej będzie stworzyć koncepcję projektową satysfakcjonującą obie strony. Musi też w umiejętny sposób przekazać swoją wiedzę i nakreślić własną wizję, która może różnić się od sprecyzowanych oczekiwań. Wielu informacji dostarcza rozmowa lub wywiad swobodny z właścicielami obiektu. Rozmowa polega na swobodnej wymianie ustnych wypowiedzi z badaną osobą, pozwala na poznanie jej sposobu myślenia i postrzegania otoczenia. Wywiad oznacza nawiązanie kontaktu słownego z osobami, które informują nas o badanych problemach, a także o innych osobach. Badacz przygotowuje omawianą problematykę w postaci dyspozycji do wywiadu. Rozmowa i wywiad należą do metod badawczych, które stanowią odpowiednio ukierunkowany proces wzajemnego oddziaływania (Łobocki 2008). W trakcie prac przygotowawczych do opracowania zaprezentowanych koncepcji projektowych właściciele terenów zieleni mogli przedstawić swoje poglądy i zamiary. Dobór pytań umożliwił określenie ich upodobań (do barw, struktur, sposobu postrzegania przyrody itp.) oraz preferowanych form spędzania czasu w przestrzeni ogrodowej (rozkład dnia, zajęcia domowników, zabawy dzieci, spotkania rodzinne, obecność zwierząt domowych, ulubione prace ogrodowe itp.). Kolejna grupa pytań dotyczyła projektowanego terenu zieleni w kontekście prowadzonego przedsięwzięcia turystycznego. Istotne były sugestie właścicieli co do rozmieszczenia stref funkcjonalnych czy zakresu zmian, które można wprowadzić na projektowanym terenie. W trakcie rozmowy oraz wywiadu swobodnego sprecyzowano oczekiwania właścicieli dotyczące przestrzeni ogrodowej, uzyskano od nich informacje dotyczące preferencji turystów i specyfiki oferty turystycznej. Do rozpoznania oczekiwań gości obiektu przydatna jest metoda sondażu diagnostycznego (Maszke 2008). Badania mogą mieć charakter wywiadu kwestionariuszowego, wówczas badający wypełnia kwestionariusz wspólnie z uczestnikiem badań. W podjętych pracach projektowych wykorzystano technikę ankiety, która polega na zbieraniu informacji za pomocą drukowanej listy pytań, zwanej kwestionariuszem ankiety, wypełnianym samodzielnie przez respondentów. Zakres pytań zadanych właścicielowi obiektu turystyki wiejskiej i przyszłym użytkownikom terenu miał istotne znaczenie dla przebiegu procesu projektowania. Projektant dzięki umiejętnie dobranym pytaniom, wskazywał możliwości zagospodarowania terenów zieleni. Uczestnicy badań nie zawsze orientują się bowiem, w jaki sposób można kształtować przestrzeń ogrodową. Rezultatem badań opinii inwestora była akceptacja przyjętych założeń (wytycznych) do stworzenia koncepcji projektowej. Właściciele uczestniczyli w wyborze zaproponowanych kompozycji ogrodowych, z których jedna, wybrana, została szczegółowo opracowana w ramach prac projektowych. WYNIKI SONDAŻU W OBIEKCIE TURYSTYKI WIEJSKIEJ W PAWŁOWIE Badaniami objęto zajazd (inaczej karczma, gospoda) łączący funkcje restauracji i kameralnego obiektu noclegowego we wsi Pawłowo. Jego właściciele specjalizują się w kuchni węgierskiej, stąd nazwa restauracji Tokaj. Powierzchnia terenu wokół obiektu wynosi 5,3 ha.

156 156 I. Połucha i A.O. Elkhatib Podczas rozmowy z właścicielami ustalono m.in. zakres oferowanych usług. W restauracji przygotowano 70 miejsc konsumenckich oraz dodatkowo 30 miejsc w ogródkach letnich. Baza noclegowa obejmuje 4 pokoje dwuosobowe z możliwością dostawki oraz jeden apartament z miejscami noclegowymi dla 5 osób. W sezonie turystycznym łączna liczba osób korzystających z usług żywieniowych i noclegowych na terenie obiektu sięga nawet 200. W celu poznania opinii klientów na temat stanu istniejącego terenu zieleni oraz ich oczekiwań odnośnie do otoczenia obiektu, wykonano sondaż diagnostyczny. Badania sondażowe przeprowadzano w kilku terminach w okresie jesiennym (27 października oraz 3 i 10 listopada 2010 r.) z 80 gośćmi obiektu, którym zadano pytania zamknięte jednokrotnego i wielokrotnego wyboru oraz pytania otwarte. Z punktu demograficzno-społecznego istotne były pytania metryczkowe, bezpośrednio dotyczące respondenta (wiek, płeć, wykształcenie, miejsce zamieszkania itp.). Do pytań metryczkowych dołączono pytanie dotyczące rodzaju podróży i celu odwiedzenia obiektu. Strukturę wieku respondentów przedstawiono na rysunku 1. Najliczniejszą grupę respondentów stanowiły osoby w wieku lat, a najmniej było uczestników badań w wieku lat. Kolejne pytanie z metryczki dotyczyło płci respondentów. Analiza uzyskanych wyników pozwala stwierdzić, że większość podróżnych w okresie, w którym przeprowadzono badania, stanowili mężczyźni. Odpowiedzi dotyczące miejsca zamieszkania ankietowanych osób były bardzo zróżnicowane. Podawano tu miejscowości niemalże ze wszystkich regionów Polski. Wśród nich przeważały jednak takie miasta, jak Warszawa, Trójmiasto oraz Olsztyn. 15% 5% 20% lat 16% lat lat lat powyżej 60 lat 44% Rys. 1. Struktura wieku gości obiektu turystyki wiejskiej w Pawłowie Źródło: dane z października i listopada 2010 r. (Kruszewski 2011). Wśród czynników, które mają wpływ na decyzję o wyborze miejsca na posiłek podczas podróży lub w czasie wolnym, uczestnicy badań na pierwszym miejscu wymieniali renomę restauracji, która świadczy o wysokiej jakości usług (34% respondentów). Odpowiedzi takiej udzieliły głównie osoby w wieku powyżej 51 lat. Dla 25% respondentów, w większości kobiet, istotny był wygląd budynku restauracji. Na jej otoczenie zwracało uwagę jedynie 15% ankietowanych osób, niezależnie od wieku i płci. Wśród uczestników badań byli też miesz-

157 Zasady kreowania przestrzeni ogrodowej kańcy pobliskich wsi, głównie w wieku od 19 do 30 lat, dla których zachęcającym czynnikiem do wyboru restauracji jest jej położenie blisko miejsca zamieszkania (rys. 2). 2% 25% wygląd budynku restauracji 34% otoczenie restauracji oświetlenie reklamy przy drodze wygodny dojazd i parking renoma restauracji 15% bliskość restauracji inne 5% 19% Rys. 2. Czynniki warunkujące wybór restauracji przez uczestników badań Źródło: dane z lipca i sierpnia 2010 r. (Kruszewski 2011). W pytaniu dotyczącym elementów przestrzeni ogrodowej, które mają wpływ na atrakcyjność obiektów dla podróżnych, możliwy był wybór jednej z czterech odpowiedzi (rys. 3). Niemal wszyscy uczestnicy badań (90% osób), niezależnie od płci i wieku, byli zainteresowani miejscem na świeżym powietrzu, gdzie można wygodnie odpocząć i zjeść posiłek. Większość respondentów (70%) podała, że przy zajazdach powinna być zadbana zieleń. Dla połowy ankietowanych istotne były atrakcje dla najmłodszych. Plac zabaw dla dzieci wskazywali najczęściej rodzice, ponieważ były to osoby w wieku od 19 do 50 lat. Miejsce na imprezy plenerowe okazało się ważne dla 35% respondentów, wśród których dominowali mężczyźni. Specjalne miejsce przeznaczone na imprezy plenerowe Harmonijnie zakompowana i dobrze utrzymana zieleń Plac zabaw dla dzieci Miejsce na świeżym powietrzu do odpoczynku i spożywania posiłków Udział respondentów [%] Rys. 3. Elementy przestrzeni ogrodowej wpływające na atrakcyjność zajazdów Źródło: dane z października i listopada 2010 r. (Kruszewski 2011). Kolejne pytanie dotyczyło oceny terenu zieleni przy restauracji Tokaj pod względem funkcjonalnym i estetycznym. Uczestnicy badań mieli do wyboru czterostopniową skalę oceny jego aktualnego stanu. Ponad połowa osób, głównie mężczyzn w wieku od 19 do

158 158 I. Połucha i A.O. Elkhatib 50 lat, uznała wygląd i zagospodarowanie otoczenia restauracji za dostateczne. Niewielu respondentów (20%), w przeważającej części w wieku powyżej 51 lat, określiło stan terenu zieleni jako dobry. Aż 25% ankietowanych osób negatywnie oceniło otoczenie obiektu. W tej grupie szczególnie dużo było kobiet. Istotny jest fakt, że żaden z respondentów nie ocenił istniejącego stanu i estetyki terenu jako bardzo dobrych (rys. 4). Wyniki tych badań świadczą o potrzebie wprowadzenia zmian w zagospodarowaniu przestrzeni ogrodowej przy badanym obiekcie turystyki wiejskiej. 0% 25% 20% bardzo dobry dobry dostateczny zły 55% Rys. 4. Ocena badanego terenu zieleni pod względem funkcjonalnym i estetycznym Źródło: dane z października i listopada 2010 r. (Kruszewski 2011). W dalszej kolejności umieszczono pytanie otwarte, pozwalające na swobodne wyrażenie swojego zdania. Posłużyło ono poznaniu opinii respondentów na temat brakujących elementów w otoczeniu badanego obiektu. Goście najczęściej zwracali uwagę na brak dobrej jakości drogi dojazdowej do budynku restauracji. Wielu osobom brakowało również dużego i dobrze zagospodarowanego parkingu. Ponadto respondenci oczekiwali dobrze wyposażonego i bezpiecznego placu zabaw dla dzieci w otoczeniu zieleni. Sugerowano też potrzebę wyeksponowania klimatu odwiedzanego miejsca. Zdaniem uczestników badań otoczenie, w którym znajduje się restauracja węgierska, powinno się jednoznacznie kojarzyć z kulturą tego kraju. Dla niektórych osób ważna była możliwość spaceru po wygodnych i oświetlonych po zmierzchu ścieżkach, wiodących wokół obiektu. Następne pytanie, także otwarte, dotyczyło elementów dysharmonijnych, które według uczestników badań nie powinny występować w otoczeniu restauracji Tokaj. Większość respondentów nie dostrzegła takich elementów, ale kilkanaście osób za zbędne na tym terenie uznało elektryczne fajerwerki. Ponadto niektórzy goście zauważali potrzebę uporządkowania całego otoczenia obiektu. Pytanie odnoszące się do idealnego miejsca odpoczynku podczas podróży również pozostawiało swobodę wypowiedzi. Wśród cech przypisywanych takiemu miejscu najczęściej respondenci podawali, że powinno ono być: spokojne, z ładnym otoczeniem i zielenią, z dala od hałasu, z wygodnym i łatwym dojazdem, ze smacznym jedzeniem i dobrą obsługą oraz umożliwiać chwilowy relaks na świeżym powietrzu.

159 Zasady kreowania przestrzeni ogrodowej Myślą przewodnią w aranżacji terenu zieleni przy obiekcie w Pawłowie było stworzenie przytulnego, atrakcyjnego miejsca do odpoczynku podczas podróży. Wyniki rozmowy z właścicielami oraz sondażu diagnostycznego przeprowadzonego wśród gości pozwoliły na sprecyzowanie m.in. następujących założeń: stworzenie wygodnego dojazdu do restauracji oraz przestronnego parkingu, wyznaczenie miejsc na świeżym powietrzu do spożywania posiłków, zaprojektowanie placu zabaw dla dzieci, wprowadzenie budowli ogrodowych związanych ze specjalizacją obiektu (piwniczka na węgierskie wino, wędzarnia ogrodowa), zaprojektowanie stawu z pomostem, wyznaczenie ścieżek spacerowych i ich oświetlenie, usunięcie elementów dysharmonijnych (zwłaszcza elektrycznych fajerwerków). WYNIKI SONDAŻU W GOSPODARSTWIE AGROTURYSTYCZNYM W LINOWIE Obiekt usytuowany w Linowie nad jeziorem Sasek Wielki funkcjonuje jako gospodarstwo agroturystyczne z restauracją. Powierzchnia terenu przeznaczonego do zagospodarowania wynosi 1,8 ha. Na podstawie rozmowy z właścicielami zagrody ustalono, że oferta noclegowa obejmuje 20 miejsc w 10 pokojach dwuosobowych (w tym 2 apartamenty). W restauracji z barem może być obsłużonych jednocześnie 60 gości, a ich liczba zwiększa się podczas imprez okolicznościowych. Ponadto na terenie gospodarstwa podejmowane są grupy turystów (do 20 osób), korzystające z wypoczynku nad jeziorem lub stawem oraz z dostępnych atrakcji. Łączna liczba użytkowników, którzy przebywają w sezonie turystycznym na terenie obiektu, wynosi około 130 osób. Na podstawie sondażu poznano opinię gości na temat otoczenia gospodarstwa oraz jego zagospodarowania na potrzeby turystów. Badania wykonano w kilku terminach, w czasie wakacji (lipiec sierpień) z uwagi na nasilenie ruchu turystycznego w sezonie turystycznym. Kwestionariusz wywiadu, zawierający pytania zamknięte i otwarte, wypełniło łącznie 40 osób. Wśród osób biorących udział w badaniach ankietowych było 60% kobiet i 40% mężczyzn. Z wypoczynku korzystały najczęściej osoby w przedziale wiekowym lat (50%), a w mniejszym stopniu w przedziałach lat i lat (po 20%). Pozostała część gości była w wieku od 46 do 60 lat (rys. 5). Większość osób, które skorzystały z oferty gospodarstwa, pochodziła z województwa warmińsko-mazurskiego, głównie z okolic Szczytna, Biskupca i Mrągowa, a pozostała część z województwa mazowieckiego, w szczególności z Warszawy i okolic. W pytaniu o pierwsze wrażenie wizualne dotyczące odwiedzonego miejsca respondenci mogli określić swoje odczucia zaraz po przyjeździe do gospodarstwa. Aż 70% ankietowanych osób zwróciło uwagę na atrakcyjność otaczającego krajobrazu, zachwycało się bliskim sąsiedztwem jeziora i lasu oraz występowaniem dużej powierzchni terenów zieleni przy obiekcie. Pozostali respondenci uznali teren gospodarstwa i jego okolice za średnio atrakcyjne. Osoby te wskazywały, że na obszarze badań brakuje pewnych elementów zagospodarowania, jak np. atrakcyjnego placu zabaw dla dzieci i boiska do gier oraz funkcjonalnego parkingu (rys. 6).

160 160 I. Połucha i A.O. Elkhatib lat (20%) lat (20%) lat (50%) lat (10%) powyżej 60 lat (0%) Rys. 5. Struktura wieku gości gospodarstwa agroturystycznego w Linowie Źródło: dane z lipca i sierpnia 2010 r. (Orłowska 2011). Bardzo atrakcyjne Średnio atrakcyjne, braki w zagospodarowaniu Udział respondentów [%] Rys. 6. Ocena atrakcyjności terenu i zagospodarowania badanego gospodarstwa Źródło: dane z lipca i sierpnia 2010 r. (Orłowska 2011). Wszystkie osoby biorące udział w badaniach stwierdziły, że dojazd do obiektu jest dobrze oznaczony. Poza uwagą dotyczącą nie najlepszego stanu drogi dojazdowej, goście nie mieli problemów z dotarciem na miejsce. W ramach sondażu określono preferowany termin wypoczynku i ewentualnego pobytu w obiektach turystycznych na wsi. Wyniki tych badań świadczą o sezonowym zainteresowaniu turystyką wiejską. Ponad połowa respondentów podała, że na wsi wypoczywa w czerwcu lub lipcu, co trzecia osoba wyjeżdża w czasie wakacji, natomiast nieznaczna grupa respondentów odpoczywa w okresie zimowym (rys. 7). Wyniki badań wskazują, że 60% gości przebywających w badanym gospodarstwie agroturystycznym skorzystało z wypoczynku rodzinnego z dziećmi, 30% odpoczywało w towarzystwie znajomych, a tylko 10% wybrało samotny wypoczynek. Na pytanie dotyczące satysfakcji z oferowanych w gospodarstwie atrakcji aż 70% badanych osób nie było w pełni zadowolonych. Pozostała grupa respondentów była natomiast usatysfakcjonowana ofertą usług towarzyszących. Wśród interesujących dla ankietowanych

161 Zasady kreowania przestrzeni ogrodowej gości form spędzania czasu wolnego w obiekcie i okolicy najczęściej wymieniano kontakt z naturą, łatwy dostęp do jeziora, możliwość wędkowania, kąpiele, pływanie z wykorzystaniem sprzętu wodnego, zwiedzanie i atrakcje turystyczne w okolicy. czerwiec lipiec (60%) sierpień wrzesień (30%) grudzień luty (10%) Rys. 7. Preferowany termin wypoczynku w obiektach turystycznych na wsi Źródło: dane z lipca i sierpnia 2010 r. (Orłowska 2011). Większość osób wypoczywających w badanym gospodarstwie z rodziną uznała za niezbędną rozbudowę placu zabaw dla dzieci (75% respondentów). Co czwarta osoba zauważała potrzebę urządzenia miejsc do wypoczynku czynnego dla całej rodziny, takich jak np. boiska sportowe. Niektórzy z ankietowanych, oprócz pojedynczych urządzeń do zabaw, proponowali również stworzenie kompleksów zabawowych, urozmaicających dzieciom pobyt w obiekcie. W pytaniu dotyczącym bezpieczeństwa dzieci na terenie gospodarstwa 65% osób stwierdziło, że jest ono niewystarczające. Ich zdaniem wokół miejsca, gdzie znajduje się obecny plac zabaw, brakuje zabezpieczenia przed bezpośrednim dostępem bawiących się dzieci do zbiorników wodnych. Urządzenia zabawowe oceniano jako przestarzałe i zagrażające bezpieczeństwu dzieci, a w pobliżu placu zabaw zauważano brak miejsc do odpoczynku dla opiekunów. Jedynie 35% uczestników badań uznało, że dzieciom zapewniono bezpieczeństwo. Zaledwie 37,5% gości podało, że na terenie gospodarstwa jest wystarczająco dużo miejsc do wypoczynku, natomiast 62,5% osób stwierdziło, że brakuje różnych elementów zagospodarowania. Wśród nich najczęściej wymieniano: miejsce do spożywania posiłków na świeżym powietrzu, miejsce do cumowania łodzi i kajaków, wygodniejszy i stabilny pomost, oznaczenie bojami stref do kąpieli. Na podstawie uzyskanych opinii na temat atrakcyjności terenu w gospodarstwie agroturystycznym w Linowie zaplanowano wiele elementów wzbogacających jego otoczenie. Badania sondażowe uzupełnione wywiadem z właścicielami pozwoliły na wyszczególnienie elementów, które uwzględniono w dalszych pracach projektowych, w tym: zagospodarowanie plaży (pomost z altaną nadwodną, mała przystań do cumowania sprzętu wodnego, wytyczenie bojami kąpieliska, wiata na łodzie i kajaki), wzbogacenie nasadzeń roślin wodnych przy stawie rybnym i zaprojektowanie pomostu, zaplanowanie amfiteatru z miejscem na ognisko, wprowadzenie urządzeń sportowych i zabawowych,

162 162 I. Połucha i A.O. Elkhatib stworzenie miejsc wypoczynkowych z ławkami, powiększenie parkingu i tarasu restauracyjnego, wyeksponowanie maszyn i narzędzi rolniczych, opracowanie tablicy informującej o atrakcjach turystycznych okolicy, zaplanowanie nawierzchni wykonanych z materiałów występujących w naturze, zastosowanie głównie rodzimych gatunków roślin. Wytyczne projektowe zestawione na podstawie zebranych informacji posłużyły do opracowania koncepcji zagospodarowania terenu w gospodarstwie zgodnie z oczekiwaniami jego właścicieli i potrzebami przyszłych użytkowników przestrzeni ogrodowej. Z uwagi na usytuowanie obiektu nad jeziorem i preferowane w obiekcie kategorie turystów (rodziny z dziećmi, żeglarze, wędkarze) wykorzystano motyw żeglarski. Zamysł ten jest widoczny m.in. w kształcie pomostu nad stawem (węzeł) oraz w formie kompleksu zabawowego dla dzieci (drewniany statek), a także w układzie ścieżek (rys. 8). Ciekawym pomysłem jest galeria rolnicza w postaci wyciętych przestrzeni w żywopłocie, które umożliwią obserwację prac gospodarskich. Na rysunku 9 zaprezentowano natomiast jedno z zaprojektowanych miejsc służących wypoczynkowi w badanym gospodarstwie, w którym zaplanowano altanę, miejsce na ognisko, stoły z parasolami, amfiteatr, a w pobliżu boisko do gry w piłkę plażową. Realizacja projektu pozwoli na wyeksponowanie atutów obiektu oraz ożywienie oferty turystycznej dzięki urozmaiconym możliwościom spędzania czasu wolnego. Rys. 8. Przykładowa koncepcja zagospodarowania przestrzeni w gospodarstwie agroturystycznym w Linowie Źródło: Orłowska (2011).

163 Zasady kreowania przestrzeni ogrodowej Rys. 9. Wizualizacja zaprojektowanego miejsca wypoczynkowego z altaną i amfiteatrem w gospodarstwie agroturystycznym w Linowie Źródło: Orłowska (2011). PODSUMOWANIE Komunikacja społeczna jest nieodzowna w procesie projektowania ogrodów. Poznanie opinii właścicieli obiektów turystycznych i użytkowników obszarów wiejskich umożliwia dostosowanie zagospodarowania terenu do liczby gości, ich wieku i potrzeb. Projektant powinien zaaranżować atrakcyjną przestrzeń ogrodową, łącząc sprecyzowane założenia z własnymi propozycjami. Aby komunikacja podczas opracowania projektu mogła spełnić swoje zadania, szczególnie istotne jest: przekazanie właścicielom przedsięwzięcia turystycznego zrozumiałych, precyzyjnych informacji dotyczących możliwości zagospodarowania przestrzeni ogrodowej; dążenie do wzajemnego zrozumienia dzięki rozpoznaniu potrzeb i oczekiwań przyszłych użytkowników, np. na podstawie badań sondażowych; wypracowanie wspólnego języka, czyli powiązanie komunikacji werbalnej, wykorzystywanej zazwyczaj przez właścicieli obiektów, z preferowaną przez projektanta komunikacją wizualną (szkice, rysunki, fotografie itp.); uzgodnienie funkcjonalnych rozwiązań w zakresie urządzenia terenu zieleni i wskazanie pomysłów wyróżniających ofertę turystyczną wśród innych przedsięwzięć; stworzenie wspólnej wizji przestrzeni ogrodowej, która ujęta w ramy projektu, będzie realizowana zgodnie z planem zaproponowanym przez architekta krajobrazu.

164 164 I. Połucha i A.O. Elkhatib PIŚMIENNICTWO Bogdanowski J Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu. Komisja Urbanistyki i Architektury. Kraków, PAN. Goban-Klas T Media i komunikowanie masowe. Warszawa, Wyd. Nauk. PWN. Dobek-Ostrowska B Podstawy komunikowania społecznego. Wrocław, Astrum. Kruszewski K Koncepcja zagospodarowania terenu zieleni przy restauracji Tokaj w gminie Olsztynek. Materiał źródłowy niepublikowany (opiekun naukowy dr I. Połucha). Olsztyn, UWM w Olsztynie. Łobocki M Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków, Oficyna Wydaw. Impuls, Maszke A.W Metody i techniki badań pedagogicznych. Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, Orłowska A Koncepcja zagospodarowania terenu zieleni w gospodarstwie agroturystycznym w Linowie. Materiał źródłowy niepublikowany (opiekun naukowy dr I. Połucha). Olsztyn, UWM w Olsztynie. Senetra A., Cieślak I Kartograficzne aspekty oceny i waloryzacji przestrzeni. Olsztyn, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, 7 10.

165 Ekonomiczno-społeczne aspekty turystyki na wsi studia przypadków Economic and social aspects of rural tourism case studies

166 166 W. Idziak

167 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Agata Balińska, Piotr Nowakowski EKSPLO JAKO FORMA TURYSTYKI ALTERNATYWNEJ EXPLO AS A FORM OF ALTERNATIVE TOURISM Wydział Nauk Ekonomicznych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ul. Nowoursynowska 161, Warszawa, agata_balinska@sggw.pl Summary. Explo trips are ranked among alternative tourism. They are addressed to all these people who seek contact with native population and show authentic interest in people, their culture and life. The research carried out showed how difficult is to overcome the barrier of social gap between the researched group and the natives. It was also difficult to resign the luxuries of civilization in exchange for an opportunity of contacting the natives. The aim of the paper was to record one of the interesting forms of alternative tourism by carrying a participatory action research in a group of scouts. Słowa kluczowe: eksplo, skauci, turystyka alternatywna, wyprawa. Key words: alternative tourism, explo, journey, native population, scouts. WSTĘP Alternatywa to możliwość wyboru. Wyboru miejsca i sposobu spędzania czasu. Turystyka alternatywna to wyjście poza sztywne ramy klasycznych imprez turystycznych i modnych kurortów. Wraz ze zmieniającą się rzeczywistością zmianie ulegają preferencje w spędzaniu czasu wolnego. Standardowe oferty 3S już dawno przestały spełniać oczekiwania większości turystów. Coraz większą popularnością cieszą się różne formy turystyki alternatywnej. W artykule przedstawiono jeden z przykładów odmiennego spędzania czasu wolnego. Głównym celem badań było poznanie, na czym polegają wyprawy eksplorujące warstwę kulturową oraz jaki jest ich przebieg. W badaniach wykorzystano dostępne publikacje. Przeprowadzono również własne badania empiryczne, w których wykorzystano technikę wywiadu pogłębionego oraz obserwację uczestniczącą. Obserwacja miała formę jawną. Grupa była badana w sposób bezpośredni, co umożliwiło odwołanie się do innych metod badawczych i elastyczne wprowadzenia ich w tok badań. Obserwator osobiście dokonał spostrzeżeń badanego przedmiotu, przeprowadził rozmowy, spisał sprawozdania. Było to możliwe dzięki uczestniczeniu badacza w imprezie turystycznej. Badaną grupą był zastęp Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego Zawisza. Jest to organizacja zrzeszona w Federacji Skautingu Europejskiego. Badania przeprowadzono w trakcie wyprawy zorganizowanej w 2008 roku. Szeroko rozumiany teren badawczy skoncentrowany był wokół odbywającego się co roku wydarzenia zwanego Wielkimi Harcami Majowymi. Jest to rodzaj gry terenowej, w której bierze udział kilkadziesiąt zastępów z całej Polski (ok osób). Zlot w 2008 roku podzielono na działy platformy, w której każdy zastęp mógł wykazać się umiejętnościami i je doskonalić.

168 168 A. Balińska i P. Nowakowski Z uczestnikami wyprawy przeprowadzono wywiady jakościowe (łącznie 18 wywiadów), w których oparto się na interakcji między badaczem a badanymi. Wywiady przeprowadzono bezpośrednio po zakończeniu wyprawy w obserwowanej grupie oraz dwóch innych biorących udział w platformie eksplo. Przedmiotem zainteresowań badawczych poruszanych w trakcie wywiadów były: ogólne wrażenia z realizacji zadań, obustronne stosunki odwiedzani odwiedzający (tj. harcerze ludność miejscowa), czy i na ile fakt brania udziału w tego typu wyprawie zmienił sposób postrzegania lokalnych mieszkańców i całych miejscowości przez uczestników wyprawy, powody uczestniczenia w wyprawie eksplo, główne problemy, z jakimi borykali się uczestnicy wyprawy w trakcie jej realizacji. EKSPLO A TURYSTYKA ALTERNATYWNA Ogólnie przyjmuje się, że określenie alternatywna oznacza opozycję do turystyki masowej. Naukowcy są zgodni co do tego, że gwałtowny rozwój turystyki masowej przypada na czas po drugiej wojnie światowej, kiedy to w ciągu zaledwie pięćdziesięciu lat liczba zagranicznych podróży zwiększyła się dwudziestopięciokrotnie. Tak wielki wzrost potrzeb wymagał większego zaangażowania w ich zaspokajanie, z masowością zjawiska rozumianą w dzisiejszych kategoriach mamy więc do czynienia od ponad półwiecza. W rezultacie tak wielkiej popularyzacji w drugiej połowie XX wieku dla przytłaczającej większości ludzi pierwsze skojarzenie z turystyką to słońce, plaża i morze (3S). Autorzy podejmujący temat turystyki alternatywnej przedstawiają turystykę tradycyjną jako niewłaściwą. Niektórzy, jak B. Wheeler, mówią o turystyce, jak o wielkiej sile niszczącej, która ma bardzo duży wpływ na środowisko naturalne i kulturowe (Wheeler 1991). Przez takie obrazowe określenia starają się nam uzmysłowić, jak długi jest szereg dysfunkcji, które niesie ze sobą rozwój turystyki masowej. Turystyka, zwana twardą, budzi dezaprobatę, a czasem wręcz wyraźny sprzeciw wielu specjalistów z dziedziny ekologii, psychologii, socjologii i medycyny. Twierdzą oni wręcz, że aktywność turystyczna może sprzyjać rozwojowi chorób cywilizacyjnych. Lekarstwem na większość dysfunkcji tradycyjnej formy turystyki ma być zatem nowa, alternatywna forma. To przeciwstawienie każe nam rozumieć alternatywę jako wybór pomiędzy dwoma wykluczającymi się na wielu polach zjawiskami, wybór dodatkowo powiązany z kosztem rezygnacji z drugiej możliwości. To dychotomiczne ujęcie rozwija K. Przecławski (Przecławski 2004). Przywołuje przedstawiony przez E. Fromma ogólny podział na dwa główne sposoby egzystencji. Pierwszy z nich zakłada życie oparte na posiadaniu ( mieć ), natomiast drugi nazywa byciem, czyli uczestnictwem i pełnią empatii. Wskazuje, że tylko ten drugi umożliwia kompletność życia i przetrwanie we współczesnym świecie. Termin alternatywna jest w założeniu synonimem wyjątkowości, niezwykłości, ma za zadanie zwrócić uwagę człowieka, co sprawia, że sam bywa on nadużywany przez licznych producentów i sprzedawców dóbr i usług. G.H. Cazes używa przymiotnika alternatywny do opisu sześciu poziomów, na których występuje odmienność od tradycyjnego pojmowania turystyki. Są to (Łobożewicz, Bieńczyk 2001):

169 Eksplo jako forma turystyki alternatywnej 169 turysta i jego motywy, grupy uprawiające, miejsce docelowe, typy zakwaterowania, organizatorzy podróży i współpracujący z nimi, typy kontaktu ze środowiskiem recepcyjnym. Turystyka alternatywna definiowana jest przez naukowców oraz grupy i organizacje proekologiczne, które próbują przy okazji różnych wydarzeń przeforsować własny pogląd na świat i miejsce człowieka na nim (np. Młodzi Niemieccy Przyjaciele Przyrody). Pomijając przegląd definicji dotyczących turystyki alternatywnej, przyjęto za Gaworeckim (2005), że jest to próba znalezienia i upowszechnienia innych możliwości, odmiennych od przeważających dotychczas szablonowych form turystyki masowej, zawierającej wiele dysfunkcji. Jest to turystyka oparta na motywach krajoznawczych, uprawiana w małych często nieformalnych grupach, także indywidualnie, turystyka trudna wymagająca gruntownego przygotowania, odporności psychicznej, wysiłku umysłowego i nierzadko fizycznego. Turystyka alternatywna podąża dwoma głównymi nurtami, tj. proekologicznym (ekoturystyka) i prokulturowym. Do tego drugiego nawiązuje Lewandowska-Tarasiuk (2005), pisząc o turystyce jako doświadczeniu kulturowym. Autorka twierdzi, że tak jak następuje przejście od marketingu korzyści do marketingu przeżyć, tak nowoczesna turystyka przestaje skupiać się na zdobywaniu, oglądaniu, poznaniu, a staje się głębokim doświadczeniem kulturowym. Sama oferta jest więc zapowiedzią turystycznej tajemnicy. Bycie turystą to uczestnictwo w spektaklach turystycznych z obrzędowością. Autorka przyjmuje pogląd, że tak jak nie gramy w spektaklach przez cały czas, tak i turystą się nie jest, lecz tylko się bywa. Podczas każdego z przedstawień odgrywamy role przez spontaniczną improwizację. Aktywnie uczestnicząc w turystyce, zaspokajamy swoje duchowe i fizyczne potrzeby. Ciekawą formą turystyki alternatywnej jest turystyka eksploracyjna, potocznie nazywana eksplo. Obejmuje ona wyprawy w celu zbadania, poznania, poszukiwania informacji o penetrowanym regionie i zamieszkujących go ludziach. ZAŁOŻENIA EKSPLO INWENCJA STOWARZYSZENIA HARCERSTWA KATOLICKIEGO ZAWISZA Wyprawy typu eksploracyjnego od zawsze odbywały się w ramach ruchów skautowych. Były to jednak niesformalizowane i spontaniczne przedsięwzięcia. Impulsem do skodyfikowania założeń eksplo było zorganizowanie przez polskie Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego Zawisza w lipcu 2003 roku międzynarodowego zlotu skautów w miejscowości Żelazko, niedaleko zamku Ogrodzieniec. W przedsięwzięciu, nazwanym Eurojam, wzięło udział ponad 10 tys. skautów z całej Europy. Jednym z wymagań było wcześniejsze przeprowadzenie przez zastęp wyprawy eksplo. Pozytywne wykonanie zadania miało świadczyć o należytym przygotowaniu do większego przedsięwzięcia, a także dawać przedsmak wydarzeń w Żelazku. Do zastępowych oraz ich drużynowych skierowano listy, w których opisano, jak taka wyprawa ma wyglądać. Głównym celem wyprawy miała być eksploracja miejscowości, poznanie jej historii, obecnych warunków życia mieszkańców oraz wypełnienie jednej z proponowanych misji.

170 170 A. Balińska i P. Nowakowski Całość miała być próbą sprawności i samodzielności jednostki. Drużynowym zasugerowano zaś, że eksplo to jedno z trudniejszych zadań, jakie mogą przedsięwziąć młodzi chłopcy zgrupowani w zastępie (w SHK Zawisza nie ma zastępów koedukacyjnych, chłopcy i dziewczęta pełnią w organizacji różne zadania). Podczas obozów, biwaków czy innych form skauci nie działają zupełnie niezależnie, lecz są pod kontrolą dorosłego drużynowego. W wyprawie harcerze przez przynajmniej dobę są zdani na samych siebie. Aby przybliżyć uczestnikom zadanie poznawcze, określono (Eksplo ): miejsce docelowe: wieś, miasteczko poniżej 4000 mieszkańców; drogę: pokonywana jest pieszo, liczy nie mniej niż 10 km i nie więcej niż 30 km; czas trwania od 24 godzin do 48 godzin. Wymieniono też zadania do wykonania: poznać przeszłość miejscowości, najlepiej od jej najstarszych świadków; poznać teraźniejszość (jak ludzie żyją obecnie); poznać perspektywy miejscowości i jej mieszkańców; sporządzić odręczne szkice fotograficzne ciekawych obiektów; sporządzić odręcznie kilka szkiców panoramicznych miejscowości; sporządzić odręcznie schematyczną mapę topograficzną miejscowości; porozmawiać z kimś, kto przeżył jakieś historyczne wydarzenie; poznać legendy, tajemnice miejscowości i regionu. W ramach poznania miejsca uczestnicy wyprawy mieli za zadanie odszukać mieszkańca, który trudni się jakimś rzemiosłem, najlepiej aby było ono wykonywane tradycyjnymi metodami. W ten sposób następuje przekazanie treści kultury materialnej lokalnej społeczności. Jest to również doświadczenie kształtujące politechniczne umiejętności uczestników. Zadaniem drużynowego jest pomóc w przygotowaniach do wyprawy. To on ma zaproponować miejsce docelowe, które jest bogate w walory poznawcze, jednak nie powinna to być atrakcyjność zbyt złożona. Może się bowiem okazać, że dla niewprawionych obserwatorów miejscowość przesadnie bogata kulturowo leży poza granicami ich zdolności poznawczych. Zastęp ma również do wypełnienia misję. Głównym ich zadaniem jest pozytywna autoprezentacja zastęp ma przestrzegać zapisów z ceremoniału. W praktyce chodzi o to, aby zunifikowany, schludny strój, jakim jest mundur, wyraźnie określał przynależność do grupy i prezentował zestaw wartości, jakie wyznają noszący go chłopcy. Inne zadania z dziedziny misja są związane z przekazywaniem idei skautowej przez interakcję z ludnością miejscową. Uczestnicy wyprawy mogą zatem: zaaranżować spotkanie z miejscową młodzieżą i zachęcić ich do skautingu; uczestniczyć w parafialnej mszy św. i pomóc w obsłudze liturgii; spotkać się z księdzem proboszczem i przeprowadzić z nim rozmowę o skautingu; znaleźć dorosłą osobę, która mogłaby być zainteresowana założeniem środowiska skautowego; zorganizować ognisko ewangelizacyjne dla gospodarzy i ich najbliższych znajomych. Równie istotne jak samo wykonanie zadań jest przygotowanie relacji z wydarzeń. Raport taki, najczęściej w formie pisemnej, powinien zawierać rezultaty eksploracji, czyli zarys historii miejsca, przedstawienie realiów życia współczesnego, plany społeczności lokalnej.

171 Eksplo jako forma turystyki alternatywnej 171 Relacja ma być również subiektywnym zapisem przebiegu eksplo, emocjonalnie nacechowaną opowieścią o przeżytej przygodzie. Z funkcjonalnego punktu widzenia raport jest przekazem skierowanym do ludzi, którzy nie brali udziału w wyprawie. Jest to kolejny moment, kiedy uczestnicy działają na polu komunikacji z innymi, co umożliwienie im wykorzystanie różnych form ekspresji. Raport jest podstawą do dalszego tworzenia opowieści, przedstawianych przy różnych okazjach za pomocą takich technik, jak np. drama, pokaz slajdów, piosenka. Podczas przedstawiania historii wędrówki adresaci przekazu przeżywają ją po raz pierwszy. Okazuje się jednak, że równie ważne jest to dla samych uczestników przypominając sobie szczegóły wyprawy, mimowolnie analizują ją po raz wtóry i odczuwają inaczej niż zaraz po skończeniu wędrówki. Takim prezentacjom wrażeń sporo miejsca w swoich badaniach poświęcił Edward M. Bruner (2005). Zjawisko to nazywa postpodróżniczymi opowieściami. Zafascynowany ich wyjątkowością i zmiennością w czasie twierdzi, że mogą one zmieniać swoje kształty bez końca. Opowieści mają wpływ na następne ich wersje oraz na ogólne wspomnienie z podróży. REALIZACJA EKSPLO W PRAKTYCE WYNIKI OBSERWACJI I WYWIADÓW Jak wspomniano, do badań empirycznych wybrano wyprawę zorganizowana w 2008 roku przez Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego Zawisza. Szeroko rozumiany teren badawczy skoncentrowany był wokół odbywającego się co roku wydarzenia zwanego Wielkimi Harcami Majowymi. Uczestnicy mieli do wyboru m.in. warsztaty pionierskie, gdzie uczyli się budować średniowieczne maszyny oblężnicze, platformę szeroko rozumianej ekspresji, spróbować swoich sił w wyszukanych grach sportowych na platformie olimpijskiej lub nauczyć się tworzenia profesjonalnych medialnych przekazów. Zastępy miały również do wyboru platformę eksplo. W ciągu trzydniowej wyprawy mogli zbadać, co ciekawego można znaleźć w okolicznych wioskach. Działania skupione były wokół głównego obozu zorganizowanego w lesie obok wsi Żądłowice, parę kilometrów od Inowłodza. Całość formą przypominała nieco letnie obozy. Teren był atrakcyjny z kilku względów. Jest malowniczo położony nad rzeką Pilicą, w bezpośrednim sąsiedztwie Spalsko-Rogowskiego Leśnego Kompleksu Reprezentacyjnego. Oprócz znanych atrakcji krajoznawczych, jak gotycki kościół św. Idziego w Inowłodzu, uzdrowiskowa architektura Spały, uczestnicy imprezy mieli czego szukać w okolicznych wsiach. Impreza była więc wyjątkową okazją do przyjrzenia się wyprawie eksploracyjnej w wykonaniu jednej z grup młodych skautów. Do obserwacji wybrany został jeden z zastępów drużyny ze Skarżyska Kamiennej. Zastęp liczył 6 chłopców w wieku od 13 do 17 lat. Grupa, choć nieliczna, była bardzo zróżnicowana zarówno nie tylko pod względem wieku, ale również temperamentu czy zainteresowań. Uczestnicy wyprawy eksplo poznali jej cele podczas odprawy. Koordynator imprezy zwrócił uwagę na kilka aspektów. 1. Uczestnicy wyprawy mają się skupić na jednej miejscowości (konkretne miejsce, ograniczony teren penetracji). 2. Harcerze mają polegać na gościnności ludzi mieszkających w miejscowości docelowej.

172 172 A. Balińska i P. Nowakowski 3. Znalezienie noclegu u ludzi jest jednym z priorytetowych zadań (uczestnicy są przez to wręcz zmuszeni do wyjścia naprzeciw lokalnej społeczności). 4. Uczestnicy mają zwrócić uwagę na wszystko, co ciekawe, co przykuje ich uwagę, co określa charakter odwiedzanego miejsca. 5. Jedyną formą kontaktu młodych uczestników z koordynatorem lub drużynowym jest wymagany codzienny raport około godziny 21. Ma zawierać informację o sprawach istotnych, np. o organizacji noclegu. Poza tym zastęp działa samodzielnie. 6. Do przemieszczania się należy wybierać mało ruchliwe ulice (kwestie bezpieczeństwa określone są bardzo ogólnie). 7. Nie należy chodzić po ulicach po zmroku (chodzi o bezpieczeństwo, ale jednocześnie ograniczenie czasu działania). 8. Jako podstawowe wartości opisujące relacje z ludźmi w odwiedzanych miejscach podano szacunek i kulturę. Uczestnicy powinni mieć świadomość, że reprezentują Federację Skautingu Europejskiego. Zachowania są określone w prawie harcerskim, które każdy z uczestników dobrze zna i ma obowiązek przestrzegać. 9. Należy unikać konfliktów omijać miejsca potencjalnie niebezpieczne ze względu na przebywających tam ludzi, np. okolice barów. 10. Wszyscy, oprócz zastępowego, mają oficjalnie zakaz używania telefonów komórkowych. Każdy zastęp dostał konkretne zadania do wykonania. Zostały one tak pomyślane, aby prowadziły do przeżycia przygody. Uczestnicy wyprawy to chłopcy z miasta. Dzięki zadaniom mieli wejść w nowe środowisko, poznać ludzi i doświadczyć rzeczy, których w mieście nie znajdą. Klasycznym zadaniem powtarzającym się w każdym zestawie był wzbudzający duże emocje punkt nakazujący wydoić krowę. Zadania miały pozwolić uczestnikom zetknąć się z lokalną egzotyką. Oto niektóre ciekawe zadania spośród wszystkich zestawów przygotowanych przez organizatorów: znaleźć członkinię zespołu Królewianki, przeprowadzić z nią wywiad i nauczyć się jakiejś lokalnej piosenki ludowej; znaleźć związek między Spałą a Rasputinem; rozszyfrować historię głazu z inicjałami LORD 1935 r. ; znaleźć najstarszego mieszkańca miejscowości, dowiedzieć się, co zmieniło się w trakcie życia tej osoby w miejscowości, a także, czy któryś z mieszkańców pamięta oddział Hubala; przeprowadzić wywiad z franciszkaninem; znaleźć artystę, rzemieślnika lub osobę o dziwnym hobby i dowiedzieć się czegoś o jego pracy (najlepiej wspólnie z nim coś wykonać). Jak widzimy, zadania noszą znamiona zabawy w etnografów. Chłopcy przeprowadzali wywiady, szkicowali obiekty, badali przekazy ustne, rozszyfrowywali znaczenie tajemniczych imion, poznawali realia pracy rzemieślników i lokalnych artystów. Uczestnicy wyprawy są zatem bliżsi modelowi wrażliwości etnograficznej niż turystycznej. Realizacja wyznaczonych zadań była połączona z rywalizacją między zastępami. Wywiady przeprowadzono również z członkami dwóch innych zastępów po zakończeniu imprezy.

173 Eksplo jako forma turystyki alternatywnej 173 WNIOSKI Obserwacje poczynione w trakcie imprezy oraz wywiady przeprowadzone z uczestnikami pozwalają na sformułowanie kilku spostrzeżeń i wniosków. 1. Mundur harcerski pozytywnie kojarzy się ludności miejscowej (często jako harcerz = porządny człowiek ) i wzbudza zaufanie. W pojedynczych wypadkach uczestnicy wyprawy zapraszani byli nawet przez miejscowe gospodynie na poczęstunek. 2. Z punktu widzenia badacza refleksje z podróży harcerzy, którymi dzieli się oni po zrealizowaniu całego zadania, były na niewystarczającym poziomie, czego dowodem są nietrwałe wspomnienia. Mierzenie jakości wykonania zadania miarą badacza byłoby jednak zbyt dużym nadużyciem. Badanych i badacza dzieli bowiem zbyt duża różnica wieku i doświadczenia. 3. Dobrym pomysłem jest zbieranie wspomnień w postaci kroniki, w której opisywane są poszczególne wydarzenia, zamieszczane szkice, a nawet drobne pamiątki z wyprawy (np. zasuszone zioła czy komary). 4. Idea wyprawy zakłada działanie w oddaleniu, w oderwaniu od własnego świata i kultury. Badania pokazały, że jest to bardzo trudne zadanie. Uczestnicy byli bardzo przywiązani do zdobyczy cywilizacji (pomimo posiadania mapy i tak wędrowali wzdłuż drogi asfaltowej, chociaż była to trasa dłuższa, bardziej uciążliwa i niebezpieczna). Pomimo zakazu korzystania z telefonów komórkowych dyskretnie z nich korzystali, a upragnionym punktem w każdej napotkanej miejscowości był sklep, w którym zaopatrywali się w produkty oficjalnie zakazane na trasie (chipsy, cola, lody). Na pytanie, czego im brakuje, zwykle odpowiadali: komputera. 5. Zadania miały na celu zbliżyć harcerzy do ludności miejscowej, dlatego powinni zabrać ze sobą tylko rzeczy najpotrzebniejsze, a w razie potrzeby prosić o pomoc ludność miejscową. To samo dotyczy noclegu powinien być u ludności miejscowej. Harcerze woleli być jednak samowystarczalni i zabrali ze sobą namiot, co znacznie dociążyło bagaż i utrudniło realizację zadania. 6. Poczynione obserwacje i rozmowy pozwalają też na postawienie tezy, że dużo łatwiej jest przełamać obcość typu rodzima kultura natura, niż wchodzić w interakcje z innymi ludźmi. 7. Na każdym kroku podczas trwania wyprawy dawało o sobie znać zjawisko dystansu społecznego między badaną grupą a ludnością autochtoniczną. Chłopcy starali się prezentować styl pogodnie usposobionych, ciekawych świata odkrywców. Mimo to dochodziło do spięć między nimi a miejscowymi. Wielokrotnie trudno było im zachować się odpowiednio do sytuacji. Przez cały czas manifestowali swoje pochodzenie, jako miastowi odróżniali się od penetrowanego otoczenia. Ich obecność budziła zainteresowanie, czasem zdziwienie, rzadko kpiny. Uczestnicy wyprawy zdawali się być przyzwyczajeni do takiego traktowania, co więcej, oczekiwali jakiegokolwiek zainteresowania, dziwili się, kiedy nikt nie zwracał na nich uwagi, nie pytał, kim są i co tu robią. 8. O trudnościach w nawiązywaniu relacji z lokalną ludnością może świadczyć również fakt, że szukając informacji, np. o miejscowych artystach, najstarszych mieszkańcach, bar-

174 174 A. Balińska i P. Nowakowski dzo chętnie korzystali z pomocy sekretarza gminy i w ten sposób ograniczali konieczność rozmowy z autochtonami. Podsumowując badania, można przytoczyć wypowiedź jednego z rozmówców: wchodzimy w coś nieznanego ze strachem, ale i z radością. I rzeczywiście, początkowy lęk przed nieodkrytym, trzymanie się swoich światów, z czasem dzięki ciekawości i poznaniu przeradza się w pewność siebie i zwiększa przy okazji możliwości eksploracji. Skrajnie różne były też odpowiedzi na pytanie o to, czy rozmówcy są w stanie wyobrazić sobie zamianę miejsca zamieszkania na eksplorowaną miejscowość. ZAKOŃCZENIE Wyprawy eksploracyjne są ciekawą, choć trudną i na pewno nie dla wszystkich formą spędzania czasu wolnego. Wymagają nie tylko przygotowania fizycznego i psychicznego, ale przede wszystkiemu otwartości na kontakt z drugim człowiekiem i autentycznego zainteresowania nim i jego życiem. Zasady realizacji pozwalają na zaliczenie eksplo do turystyki alternatywnej. Co więcej, idea tej formy zakłada, że będzie miała ona charakter kameralny, bo tylko wtedy pozwala na pełną realizację przypisanej jej funkcji. Bardzo dobrym miejscem wypraw typu eksplo są obszary wiejskie, szczególnie tradycyjne wsie. Otwiera to nowe możliwości dla organizatorów wypoczynku na wsi. Pozwala też na wykorzystanie zasobów turystycznych polskiej wsi, które w realizacji innych form turystyki mają marginalne znaczenie. PIŚMIENNICTWO Bruner E.M Culture on tour. Chicago, The University of Chicago Press. Eksplo. Wielkie wyzwanie dla Twojego zastępu. Druk zasad eksplo sporządzony na potrzeby zlotu w 2003 r. (maszynopis). Gaworecki W.W Turystyka. Warszawa, PWE. Lewandowska-Tarasiuk E Turystyka jako doświadczenie kulturowe, w: Turystyka jako dialog kultur. Warszawa, WSE. Łobożewicz T., Bieńczyk G Podstawy turystyki. Warszawa, WSE. Przecławski K Człowieka a turystyka. Zarys socjologii turystyki. Kraków, Albis. Wheeler B Tourism s troubled times: responsible tourism is not the answer. University of Surrey.

175 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Emilia Marks SAFARI JAKO PRZYKŁAD MOŻLIWOŚCI KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI ROLNICZEJ W TWORZENIU SPECYFICZNEGO PRODUKTU TURYSTYCZNEGO SAFARI AS AN EXAMPLE OF THE AGRICULTURAL SPACE SHAPING IN THE PROCESS OF CREATION OF THE SPECIFIC TOURISM PRODUCT Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ul. Prawocheńskiego 17, Olsztyn, emma@uwm.edu.pl Summary. The decrease of the profitability in agriculture forces, on one hand, concentration of the production and, on the other hand, the reality of the market economy cause the diversification of the economic activity. This problem especially applies to the areas of the low agricultural production space valorization index, where so far dominating agricultural function is limited or liquidated. The Ecological Farm of the Rudziewicz Family is a wild animals park, created with passion on the living nature s tissue. On the area of 350 ha, hardly accessible to the traditional agriculture, there are herds of dear, elks, wild pigs, primitive horse, cattle, sheep and goats. The attractiveness of the park is increased by the presence of the exotic habitants, like maral and manchurian dear, wild arui sheep, moufflon, couple of yaks, zebras, kangaroo, camel and flocks of exotic birds. In the summertime the facility is made accessible to the blodless safari tours. Safari is a model example of the multi-directional use of the agricultural areas in the new market reality. This project increased significantly the landscape assets of the area by skillful shaping and the improvement of the water balance, as a result of the fishing ponds creation and the activities in the small retention area. The space organized this way successfully connects all of the functions: production, ecological, recreational and educational. Słowa kluczowe: park dzikich zwierząt, produkt turystyczny, wielofunkcyjność obszarów wiejskich, wykorzystanie rekreacyjne. Key words: wild animals park, tourism product, multi-functionality of the agricultural areas, recreational use. WSTĘP Kształtowanie przestrzeni wsi na potrzeby turystyki i rekreacji ma charakter wielowymiarowy. Można tu wyróżnić kilka nurtów problemowych i kierunków zagospodarowania. Ważnym było ograniczenie bądź wykluczenie dotychczasowej funkcji rolniczej wraz ze zmianą własności. Grunty o niskim wskaźniku waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, w opinii właścicieli trudne i nieopłacalne w uprawie, stosunkowo łatwo podlegały odrolnieniu na różne cele, w tym turystyczne i rekreacyjne. Oficjalnie procesy te były kontrolowane przez odpowiednie służby (Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych), jednak źle opracowane w wielu jednostkach samorządowych plany zagospodarowania przestrzennego lub wręcz ich brak powodowały nader swobodną interpretację litery prawa. Tereny mało przydatne do produkcji rolniczej, szczególnie te zlokalizowane w obszarach pojeziernych, charakteryzowały się nierzadko wysoką atrakcyjnością turystyczną. Wymienione uwarunkowania zaowocowały żywiołowym procesem polegającym na dowolnym podziale dotychczasowych działek, niekontrolowanym obrocie ziemią, a w następstwie chaotycznym ich zagospodarowywaniu na cele rekreacyjne.

176 176 E. Marks Wymienione zagadnienia, obserwowane na dużej przestrzeni rekreacyjnej, jaką jest np. Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, nie wykluczają dalszych możliwości jej harmonijnego rozwoju czy z racji istniejącej już oferty dostępności do jej walorów. Mniej korzystnie przedstawia się sytuacja obszarów zlokalizowanych wokół mniejszych jezior, niepołączonych w żadne systemy. Jak podają Młynarczyk i in. (2004), sztandarowym przykładem jest jezioro Dadaj (9,8 km 2 ). Jeden z większych na Pojezierzu Olsztyńskim akwenów w większości jest otoczony terenami rolniczymi. Znaczne przekształcenia ich gruntów w indywidualne działki rekreacyjne spowodowały nie tylko nadmierną koncentrację chaotycznej zabudowy letniskowej, pozostającej ponadto bez nadzoru sanitarnego, ale przede wszystkim poważnie utrudniły dostęp do jeziora mieszkańcom okolicznych wsi i Biskupca. Ponadto znajdujące się na obszarze badawczym już od lat 60. XX wieku obiekty wypoczynkowe tzw. zakładowe w ostatnim czasie także zostały masowo wykupione, co znacznie pogłębia ryzyko ograniczenia rozwoju przestrzeni na cele publiczne. Inaczej należy oceniać działania planowo zmierzające do kształtowania terenu z myślą o tworzeniu konkretnych produktów turystycznych. Można tu podać wiele przykładów o zróżnicowanym stopniu konkurencyjności w stosunku do funkcji rolniczej. Stosunkowo mało inwazyjne są szlaki turystyczne (Środulska-Wielgus 2009). Wyznaczane w przestrzeni, pozwalają bezbłędnie dotrzeć do istniejących walorów, a jednocześnie umożliwiają zrównoważone sterowanie ruchem turystycznym, co jest szczególnie ważne na obszarach przyrodniczo cennych (Żarska 2009). Prawidłowo zaprojektowane elementy oznakowania szlaków nie wprowadzają dysharmonii w krajobrazie, a teren obok szlaku zachowuje swoje pierwotne funkcje. Przykładem godzenia funkcji rolniczej i rekreacyjnej w przestrzeni są wyciągi i trasy narciarskie. Chodzi tu głównie o niewielkie inwestycje, powstające na terenach pojeziernych na stosunkowo niewysokich stokach, zapraszające początkujących narciarzy lub na krótkie wypady rodzinne (Marks i in. 2009). W okresie letnim zadarnione stoki są zazwyczaj wykaszane, a nawet wypasane. Innym rodzajem przestrzeni rekreacyjnej są pola golfowe. Zazwyczaj powstają w wyniku przekształcenia terenów rolniczych (Orzechowska-Szajda 2009). W tym przypadku funkcja rolnicza zamiera, jednak walory krajobrazowe (dosadzone drzewa, trwałe zadarnienie, naturalne bądź sztuczne oczka wodne) na ogół ulegają poprawie. Środowisko zyskuje jeszcze więcej, gdy pole golfowe powstaje na gruncie zdegradowanym w wyniku zabiegów rekultywacyjnych. Takie trendy są dość powszechne w Europie Zachodniej (Hammond i Hudson 2007). MATERIAŁ I METODY BADAŃ Inspiracją do podjęcia tematu było uczestnictwo w projekcie Budowa międzysektorowego partnerstwa na rzecz zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich w Obwodzie Równieńskim na terenie Ukrainy w sierpniu 2009 roku i przy okazji możliwość poznania i oceny wraz z delegacją ukraińską oferty gospodarstwa. Podczas lustracji terenowej wykonano dokumentację fotograficzną i analizę wizualną elementów kształtujących krajobraz. Ponadto przeprowadzono sondaż diagnostyczny wśród uczestników delegacji na temat ogólnej opinii o przygotowanym produkcie. Fascynacja miejscem była powodem powtórnej wizyty w obiekcie w sezonie letnim w 2010 roku. Przeprowadzono kolejną lustrację terenu,

177 Safari jako przykład możliwości kształtowania ocenę zmian, a respondentami sondażu byli tym razem goście zajazdu Piękna Góra (rys. 1). Informacje na temat idei stworzenia, bieżącej działalności i planów rozwojowych obiektu uzyskano w trakcie wywiadu bezpośredniego z właścicielami. Ostateczne konkluzje opracowano na podstawie analizy wyników oceny, zasięgniętych opinii i literatury przedmiotu. W pracy zamieszczono wyłącznie autorskie fotografie. CHARAKTERYSTYKA I OCENA OBIEKTU SAFARI Hodowla dzikich zwierząt o nazwie Gospodarstwo Ekologiczne Rodziny Rudziewiczów z racji specyficznej oferty określana bywa także Safari. Gospodarstwo znajduje się w powiecie gołdapskim (woj. warmińsko-mazurskie) w gminie Gołdap, w miejscowości Zatyki (rys.1). Obiekt zlokalizowany jest niemal u podnóża Tatarskiej Góry, której walory krajobrazowe podlegają ochronie prawnej w formie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego. Zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym Kondrackiego (2000), zlokalizowany jest w makroregionie Pojezierze Mazurskie, na północnym skraju mezoregionu Wzgórza Szeskie. Malowniczość krajobrazu podkreślają wzniesienia terenu przekraczające 300 m n.p.m. Szeska Góra (309 m), Tatarska Góra (301 m) i Góra Gołdapska (271 m), zwana Piękną Górą. Są to najwyższe wzniesienia na Pojezierzu Mazurskim i dzięki nim region nosi także nazwę Mazury Garbate. W surowość klimatu obszaru harmonijnie wpisuje się obiekt stworzony na żywej tkance przyrody dzięki idei i pracy Tadeusza Rudziewicza wraz z rodziną. Na powierzchni około 350 ha, ogrodzonej i podzielonej na kwatery, żyją stada dzikich zwierząt. Wzgórza Szeskie znajdują się na styku dwóch lobów lodowcowych mazurskiego i litewskiego, lecz pomimo wyraźnie czytelnych cech krajobrazu polodowcowego praktycznie brakuje tu naturalnych jezior. Na terenie gospodarstwa wody jednak nie brakuje, w efekcie małej retencji zajmuje ona tereny najniżej położone, ponadto zbudowano tu kilka dużych stawów, w których prowadzi się ekologiczną hodowlę ryb. W opinii gospodarza najpiękniejsze wrażenia widokowe dostępne są o świcie, gdy stopniowo z opadających mgieł wyłaniają się najpierw zbocza pagórków porośnięte trawami oraz kępami drzew, a następnie wielkie tafle wody i grupki budzących się zwierząt. Zwiedzanie obiektu odbywa się w obecności właścicieli lub pracowników, ze względów bezpieczeństwa po wyznaczonej trasie. Terenowe samochody bez trudu pokonują na przemian błotniste zagłębienia terenu i kolejne pagórki, choć jazda w poprzek zbocza sama w sobie już podnosi poziom adrenaliny. Nagrodą jest pierwszy przystanek, gdy zza wzgórza wyłania się panorama jeziorka, a przy nim stado dorodnych jeleni (fot. 1). Tuż obok leniwie skubiące trawę sarny z młodymi (fot. 2), a kilkanaście metrów dalej stado danieli. Łącznie kilkaset sztuk. Samochody i pstrykające migawki aparatów fotograficznych nie budzą niepokoju zwierząt, wręcz przeciwnie, niektóre wykazują chęć zawarcia bliższej znajomości (fot. 3 i 4). W drodze do kolejnej kwatery można odkrywać uroki malowniczego krajobrazu. Mieszkające w zagrodzie koniki polskie i konie Przewalskiego chętnie pozują do zdjęć. Obserwacja tych sympatycznych stworzeń pozwala na odkrycie rasy pośredniej. Osobniki maści żółtej, typowej dla konia Przewalskiego, prezentują ciemną pręgę wzdłuż grzbietu i ciemną grzywę, cechy charakterystyczne dla konika polskiego (fot. 5). Z końmi zgodnie współegzy-

178 178 E. Marks stuje jak, w ubiegłym roku jeszcze samotny, niedawno gospodarze sprowadzili mu partnerkę (fot. 6). W rewirze przeznaczonym dla dzików i świniodzików także genetyk miałby duży problem z ustaleniem, ile procent dzika znajduje się w dziku. Tylko różnice w pokroju sylwetek wskazywały, czy dany osobnik zawiera więcej genów świni domowej, czy dzika 1. Zwierzęta zajęte żerowaniem zdawały się nie zauważać turystów (fot. 7 i 8). Zupełnie inaczej zachowywały się owce i kozy, wspólnie zajmujące obszerną kwaterę na jednym z pagórków. Te przyjazne turyście, ciekawskie zwierzęta również charakteryzowała wyraźna nieczystość rasowa (fot. 9 i 10). Rys. 1. Lokalizacja obiektów w przestrzeni: 1 Safari ; 2 Piękna Góra Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy: http//maps.google.com. Opisywany obiekt nie zasługiwałby w pełni na nazwę Safari, gdyby nie jego egzotyczni mieszkańcy. Żyje tu jedyne w Europie stado jelenia marali, dzikie owce arui, muflony, jelenie mandżurskie, prymitywne rasy bydła, kangur, para zebr (fot. 11). Najnowszym nabytkiem jest wielbłąd dwugarbny. Świat fauny gospodarstwa wzbogacają ptaki: hodowane w wolierach 2 strusie (fot. 12), pawie, egzotyczne rasy ptactwa domowego, bażanty oraz gatunki zalatujące gościnnie. W tym prawie dziewiczym krajobrazie powszechnie spotyka się bowiem czaple, żurawie, kormorany, orły bieliki i wiele innych. Właściciele stworzyli prawdziwy raj dla zwierząt, które swobodnie żyją tu od maja do października w warunkach 1 Dzik czystej krwi, w odróżnieniu od świni domowej, ma wyraźnie widoczny garb w zadniej części grzbietu. U mieszańców cecha ta stopniowo zanika. 2 Woliera pomieszczenie albo wydzielona przestrzeń, odgrodzona siatką lub szkłem, w której przebywają ptaki. Wyposażenie woliery imituje naturalne środowisko życia danego gatunku, a wielkość powinna umożliwiać swobodne latanie.

179 Safari jako przykład możliwości kształtowania niemal identycznych jak na wolności. W tym okresie park udostępniany jest do zwiedzania. Większość zwierząt, mimo że są z natury dzikie, nie odczuwa zbytnio lęku przed ludźmi, stąd wizyta dostarcza niezapomnianych wrażeń. Gospodarzowi udało się nawet z kilkoma osobnikami zaprzyjaźnić. W okresie zimowym stada żyjące w naszym klimacie na wolnym powietrzu (jeleniowate, dziki) przepędzane są do mniejszych kwater, gdzie są dokarmiane i poddawane niezbędnym zabiegom weterynaryjnym. Zwierzęta bardziej ciepłolubne (wielbłąd, zebry, kangur i konie) zimują w oborze. Podobnie pod dachem spędzają zimę strusie i ptactwo ozdobne. Fot. 1. Jelenie na rykowisku (wrzesień 2009) Fot. 2. Pora na śniadanie Fot. 3. Pokojowy podział przestrzeni Fot. 4. Ciekawość zwycięża strach Fot. 5. Nowa rasa koni, jeszcze bez nazwy Fot. 6. Zgodna współegzystencja

180 180 E. Marks Fot. 7. Pełny żołądek to jest to! Fot. 8. Skąd tu tyle witamin? Fot. 9. W jedności siła Fot. 10. Mama jest najważniejsza Fot. 11. Zawsze modnie ubrane Fot. 12. Jestem wysoki i przystojny Możliwość uczestnictwa w bezkrwawym safari nie jest jedyną atrakcją, jaką oferują właściciele. Znajdująca się na terenie obiektu jedna z wysp, stylizowana na wyspę Jaćwingów, jest miejscem urządzania pikników i biesiad. Wśród kulinarnych specjalności królują smażone i wędzone ryby, hodowane na miejscu (dorodne liny, okonie, sumy, karpie goście mogą złowić sobie sami), pieczone dziki i ogólnie potrawy z dziczyzny. Atrakcją jest jajecznica z jaja strusiego, smażona na oczach gości w ognisku. Takie same kulinarne smakowitości

181 Safari jako przykład możliwości kształtowania dostępne są także w zajeździe Piękna Góra przez cały rok. Szczególną uwagę przykuwa znajdujące się w środku hotelu duże akwarium. Dla dzieci jest to żywa lekcja przyrody, natomiast smakosz ryb wybiera sztukę, którą kucharz przyrządzi na życzenie. Gospodarze proponują bogatą gamę sportów wodnych skutery, narty wodne, pływanie gondolą, na tzw. bananie. Specjalną dawkę adrenaliny gwarantuje rejs amfibią. Na czołgu zamontowano platformę imitującą pokład statku. Intryguje już sama nazwa pojazdu: Titanic wersja optymistyczna. Szaleńcza jazda po głębokich wertepach, zakończona gwałtownym ześlizgiem do wody z wysokości kilkunastu metrów po stromym brzegu, autentycznie pozwala wczuć się w scenerię filmu. W ofercie gospodarstwa znajduje się także propozycja zimowa, mianowicie trasy narciarskie długości 1100 i 600 m z wyciągiem krzesełkowym urządzone na Pięknej Górze (rys. 1) oraz całoroczny tor saneczkowy. Przeprowadzony sondaż wśród gości pozwolił na wyciągnięcie jednoznacznie pozytywnych wniosków. Zarówno osoby uczestniczące tylko w safari i pikniku, jak i turyści korzystający z bazy noclegowej w Pięknej Górze wystawili ofercie bardzo dobre oceny. W drugiej grupie ponad połowa respondentów korzystała z usług już wcześniej, deklarując kolejne wizyty. Jednocześnie goście hotelowi podkreślali, że możliwość połączenia letniego wypoczynku z udziałem w bezkrwawym polowaniu jest głównym powodem przyjazdu właśnie do Pięknej Góry Jak każdy produkt turystyki wiejskiej, również opisaną ofertę wzbogacają walory zewnętrzne. Miasto Gołdap uzyskało w 2000 roku status uzdrowiska, można skorzystać tu z zabiegów terapeutycznych, a region należy do najczystszych w kraju. Uroki natury poznamy, zwiedzając rozciągniętą na północny wschód od Gołdapi Puszczę Romincką, niegdyś rewir łowiecki cesarza Wilhelma II. Do dziś cesarskie hobby upamiętniają częściowo wrośnięte w ziemię głazy, informujące o najdorodniejszych trofeach. Na przeciwległym biegunie znajduje się równie interesująca przyrodniczo Puszcza Borecka. Ciekawostką architektoniczną są bliźniacze żelbetonowe mosty nieczynnej linii kolejowej w Stańczykach, długości 250 m i wysokości 36,5 m. Mosty łączą brzegi głębokiego jaru rzeki Błędzianki. Po moście południowym, zbudowanym po pierwszej wojnie światowej, prawdopodobnie nie przejechał ani jeden pociąg. Godne uwagi jest założenie pałacowo-parkowe w Mieduniszkach Wielkich, niegdyś własność rodu Farenheidów. Pamiątką po tej rodzinie jest także rodowy grobowiec w Rapie, zbudowany w kształcie piramidy, w którym nadal spoczywają zmumifikowane ciała, a obiekt jest przedmiotem zainteresowania nie tylko turystów, ale również radiestetów i egiptologów. Najciekawszym obiektem sakralnym jest gotycki kościół w Gołdapi, odbudowany z ruin pod koniec XX wieku (Kibiń 2006). W sytuacji, gdy obszary rolnicze z różnych względów tracą swoją wiodącą funkcję, istotne jest nadanie im nowego kierunku użytkowania. W przeciwnym razie grunty odłogowane podlegać będą systematycznej degradacji (Krzyk 2009). Safari jest doskonałym przykładem wielofunkcyjnego wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej w nowych realiach rynkowych. Zawsze były to tereny trudne do tradycyjnej uprawy, z dużymi ograniczeniami dostępności i rozwoju mechanizacji. Po likwidacji państwowych gospodarstw rolnych te ziemie były niechciane, bo nie wjedzie tu ciągnik, bo nic tu nie urośnie. Także inne funkcje, np. mieszkaniowa czy usługowa, raczej nie cieszyłyby się tutaj szerszym zainteresowaniem. Tymczasem nadal jest to produkcja rolnicza, tylko o nieco innym profilu. Obiekt

182 182 E. Marks jest atestowanym gospodarstwem ekologicznym. W ofercie kulinarnej zajazdu Piękna Góra ważną pozycję zajmują ryby z własnej hodowli oraz dania z dziczyzny. Gospodarz ma stosowne uprawnienia, zatem selekcja zwierząt odbywa się w sposób profesjonalny. Ponadto gospodarstwo produkuje na rynek, także eksportowy. Właściciele reklamowali swoje wyroby m.in. na Międzynarodowych Targach Żywności i Produktów Ekologicznych Biofach w Norymberdze. W roku 2004 Anna i Mirosław Rudziewiczowie znaleźli się w gronie finalistów X Ogólnopolskiego Konkursu Farmer Roku, a w 2010 roku zostali wicemistrzami kraju w konkursie AGROLIGA 2009 w kategorii Rolnicy. Swoiste walory ma również produkcja uboczna obiektu. Zrzucane rokrocznie poroże jeleniowatych jest surowcem do wyrobu różnych przedmiotów użytkowych, wykorzystywanych do wystroju pomieszczeń w zajeździe Piękna Góra, co dodatkowo podkreśla charakter i atmosferę tej specyficznej oferty. Kształtowanie przestrzeni rekreacyjnej na obszarach o dużych walorach turystycznych jest stosunkowo proste. Główne działania polegają tu na wskazaniu możliwości ich udostępniania i zabezpieczaniu przed degradacją. Ponieważ zasoby takich terenów są zazwyczaj ograniczone, na szczególne podkreślenie zasługują inicjatywy podnoszące atrakcyjność przestrzeni mniej wartościowych (Nowak 2009). Pomysł zorganizowania parku dzikich zwierząt znacznie przyczynił się do poprawy walorów krajobrazowych terenu, gdyż racjonalnie prowadzone prace urządzeniowe i nowi mieszkańcy nie burzą harmonii otoczenia, ale wręcz pogłębiają tajemniczość i dzikość tego zakątka. Projekt poważnie wzbogaca ofertę turystyczną Mazur Garbatych i bywa reklamowany jako Kraina Łowców Przygód. Bardzo istotny jest także aspekt środowiskowy prowadzonego przedsięwzięcia. Poważnym problemem ograniczającym produkcyjność terenów rolniczych i leśnych są okresowe, coraz dotkliwsze braki wody, dlatego każdy pomysł umożliwiający racjonalne gospodarowanie tym dobrem jest godny uwagi. Obecnie na terenie całego kraju realizowane są różnorodne projekty i programy małej retencji wodnej (Krzyk 2008). Zatrzymując w środowisku wodę poprzez budowę stawów rybnych oraz prowadzone zabiegi małej retencji, właściciele niejako wyprzedzili ten problem. Dodatkowym atutem jest wspomniany wpływ na walory krajobrazowe i możliwość wykorzystywania rekreacyjnego niektórych sztucznych zbiorników, gdy naturalnych brak. PODSUMOWANIE Idea stworzenia parku dzikich zwierząt w urządzonej odpowiednio scenerii to nie tylko kształtowanie krajobrazu i kreowanie przestrzeni rekreacyjnej. Istotne jest także zapobieganie degradacji obszarów rolniczych i utrzymanie funkcji produkcyjnej w nowych realiach rynkowych, gdy tradycyjne rolnictwo, szczególnie na terenach trudnych, przestało się opłacać. Jak podaje Pałka (2009), strategia wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich wymusza aktywność mieszkańców i dywersyfikację działalności gospodarczej. Gospodarstwo Ekologiczne Rodziny Rudziewiczów to modelowy przykład wielokierunkowego wykorzystania przestrzeni. Profesjonalnie zorganizowany i wciąż dynamicznie rozwijany park dzikich zwierząt poprawia walory krajobrazowe i środowiskowe terenu, zaspokaja przyrodnicze pasje gospodarza i członków jego rodziny, pozwalając jednocześnie na użytkowanie turystyczno-rekreacyjne. Możliwość zwiedzania parku i atrakcje kulinarne związane z ekolo-

183 Safari jako przykład możliwości kształtowania giczną produkcją żywności to magnes przyciągający turystów do Pięknej Góry. Bardzo istotna jest również funkcja dydaktyczna, szczególnie dla najmłodszych gości. Chwilowo bez odpowiedzi pozostaje pytanie, jakie będą rezultaty na niwie genetyki zwierząt. PIŚMIENNICTWO Hammond R.A. Hudson M.D Environmental management of UK golf courses for biodiversity attitudes and actions. Lanscape Urban Plann. 83, Kibiń A Ocena walorów turystycznych powiatu gołdapskiego. Praca inżynierska wykonana w Katedrze Architektury Krajobrazu i Agroturystyki pod kierunkiem E. Marks, Olsztyn, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski. Kondracki J Geografia regionalna Polski. Warszawa, Wyd. Nauk. PWN. Krzyk P Przemiany i zagrożenia rolniczej przestrzeni produkcyjnej podstawowego elementu krajobrazowego obszarów wiejskich. Architektura krajobrazu studia i prezentacje 2, Krzyk P Przyrodnicze aspekty lokalizacji obiektów małej retencji wodnej na przykładzie przesuszonych lasów olsowych. Architektura krajobrazu studia i prezentacje 4, Marks E., Młynarczyk K., Jaszczak A., Elkhatib A.O Możliwości rozwoju różnych rodzajów i form turystyki na Pojezierzu Mazurskim. Handel wewnętrzny nr 9. Turystyka szansą wypoczynku i rozwoju regionów. Warszawa, Inst. Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Młynarczyk K., Jaszczak A., Siedlecka A Problem kształtowania krajobrazu wiejskiego okolic jeziora Dadaj, w: Krajobraz i ogród wiejski. T. 2. Tradycje a współczesny krajobraz wsi polskiej. Red. J. Janecki, Z. Borkowski. Lublin, Wyd. KUL, Nowak P Turystyka a ochrona środowiska. Nauka Przyroda Technologie. Poznań, Ogrodnictwo 18, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Orzechowska-Szajda I Pola golfowe kształtowanie i ochrona krajobrazu. Nauka Przyroda Technologie. Poznań, Ogrodnictwo 31, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Pałka E Potencjał turystyczny na obszarach wiejskich jako czynnik rozwoju regionalnego. Handel wewnętrzny nr 9. Turystyka szansą wypoczynku i rozwoju regionów. Warszawa, Inst. Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Środulska-Wielgus J Szlaki turystyki kulturowej jako sposoby ochrony i udostępniania krajobrazu. Nauka Przyroda Technologie. Poznań, Ogrodnictwo 52, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych. DzU. nr 115, poz Żarska B Koncepcja zbioru ogólnych zasad planowania turystyki zrównoważonej na obszarach chronionych. Nauka Przyroda Technologie. Poznań, Ogrodnictwo 58, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.

184 184 E. Marks

185 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Anna Sieczko MAZOWIECKIE PRODUKTY LOKALNE JAKO POTENCJAŁ BUDOWY SIECIOWEGO PRODUKTU MARKOWEGO TURYSTYKI WIEJSKIEJ MAZOVIAN LOCAL PRODUCTS AS THE POTENTIAL CONSTRUCTION OF A NETWORK OF BRANDED PRODUCTS OF RURAL TOURISM Katedra Ekonomiki Edukacji, Komunikowania i Doradztwa, SGGW w Warszawie ul. Nowoursynowska 166, Warszawa, Anna_Sieczko@sggw.pl Summary. The article shows the possibility of development of tourism in the creation of branded tourist products based on local region of Mazovia. Used the idea of a network of branded products and local products. Considerations based on the literature and participant observation. Słowa kluczowe: produkty lokalne, produkty markowe, Mazowsze, turystyka wiejska. Key words: branded products, local products, Mazovia, rural tourism. WSTĘP Zrobienie z prostego czegoś skomplikowanego, jest takie powszechne. Robienie ze skomplikowanego coś prostego, wyjątkowo prostego, to jest kreatywność. Charcie Mingus Agroturystyka i turystyka wiejska wpisały się na stałe w świadomość rolników i turystów. Tak jak inne dziedziny podlegają zmianom wynikającym z lepszego dopasowania do potrzeb klientów. Współczesne podejście do agroturystyki i turystyki wiejskiej pokazuje, że kwaterodawcy powinni mieć konkretną ofertę, która skutkowałaby zaspokojeniem określonych potrzeb turystów przybywających do danego regionu. Podejście to wynika z podstawowych reguł rządzących rynkiem turystycznym. Coraz częściej zwraca się uwagę nie tylko w Polsce, ale również na świecie, że realizacja produktów sieciowych przynosi konkretne korzyści finansowe dzięki współpracy partnerów (jednostek samorządowych, organizacji pozarządowych, branży turystycznej). Podstawowym działaniem skierowanym na promocję produktów sieciowych jest konsekwentne budowanie marki. Marka jest istotnym elementem komunikacji wiejskich usługodawców z konsumentami usług turystycznych. Umożliwia ona wyróżnienie się spośród innych, za oferowanie produktu niezwykłego, oryginalnego i nieanonimowego. Celem artykułu jest próba ukazania nowych możliwości rozwoju usług turystycznych, polegających na tworzeniu markowych produktów turystycznych opartych na produktach lokalnych województwa mazowieckiego. Do tak sformułowanego zadania wykorzystano istotę sieciowego produktu markowego i produktów lokalnych. Tezę tę zweryfikowano na podstawie literatury przedmiotu oraz obserwacji uczestniczącej.

186 186 A. Sieczko ISTOTA SIECIOWEGO PRODUKTU MARKOWEGO W TURYSTYCE WIEJSKIEJ Przez pojęcie markowy produkt turystyczny należy rozumieć kompleksowe produkty turystyczne, które są łatwe do zidentyfikowania przez turystów, ponadto wyróżniają się z oferty rynkowej i mają wysoką jakość. Marka pozwala więc zidentyfikować dany region i jej sprzedawcę. Podstawowym elementem marki są poszczególne produkty. To one są podstawą jej struktury. Muszą mieć charakterystyczne elementy, które je odróżniają od innych. Wówczas na drodze przepływu informacji stopniowo zyskują na znaczeniu, aż zaczynają wzbudzać emocje. Marka bowiem to coś więcej niż nazwa, logo, slogan czy symbol. Jest obietnicą dostarczenia klientowi konkretnych cech produktu, pewnych korzyści oraz przekonań i wartości (Kotler 2005). Podczas tworzenia marki najmniej pożądane jest akcentowanie cech (właściwości fizycznych produktów), bo konkurencja może łatwo skopiować cechy lub mogą one stracić na atrakcyjności. Korzyści, czyli użytkowość, powinny być tak skonstruowane, aby można je było rozbudowywać. Najbardziej pożądane są emocje kojarzone z marką. Chodzi o zwykłe, uniwersalne emocje: zaskoczenie, namiętność, radość, zadowolenie, czyli marka powinna odwoływać się do wartości cenionych przez daną grupę odbiorców. Proces tworzenia marki wymaga podjęcia wielu skoordynowanych działań przez dłuższy czas. Tworzenie i rozwój konkurencyjnych produktów turystycznych, połączonych w spójną całość, Ministerstwo Sportu i Turystyki zapisało jako priorytet w Kierunkach rozwoju turystyki do 2015 roku. Jednym z kierunków takich działań jest wspieranie procesów powstania lokalnych i regionalnych produktów (Sobierajska 2011). Tworzenie markowych produktów w turystyce wiejskiej jest procesem kosztowym. Kwaterodawcy rzadko mają odpowiednie rezerwy pieniężne, aby stworzyć markę, dlatego dobrym rozwiązaniem mogą być produkty sieciowe. Producentem usług turystycznych może być wiele podmiotów: kwatera agroturystyczna, muzeum, osoba fizyczna, stowarzyszenia lub lokalne grupy działania. Każda usługa, w tym produkt sieciowy, musi mieć organizatora, który jest wpisany do rejestru działalności gospodarczej, ma adres, telefon, podpisuje umowy i warunki uczestnictwa w usługach turystycznych. Brak tych elementów skutkuje karami pieniężnymi. Produkt sieciowy tak jak każdy produkt markowy musi być promowany. Oferta powinna mieć ulotkę, mapę oraz należy ją skierować do konkretnego odbiorcy (segmentacja), może komponować się w większy pakiet umożliwiający zwiedzanie całego regionu bądź być osobnym produktem. W tym przypadku bardzo ważna jest segmentacja. Umożliwia ona wybranym (w miarę jednorodnym) grupom potencjalnych nabywców zakup różnych, oznaczonych odrębnymi markami produktów, które będą zaspokajały ich potrzeby. Dzięki promocji będzie możliwe utrwalenie w umysłach konsumentów pozytywnych doświadczeń związanych z korzystaniem z określonych produktów markowych oraz przekazania opinii znajomym lub nieznajomym np. na forach internetowych. Jednak, jak warto to jeszcze raz podkreślić, działania marketingowe należy konsekwentnie prowadzić przez dłuższy czas, bo silną markę buduje się ciągle nie przez kilka, lecz kilkadziesiąt lat (Ries i in. 2000). PRODUKTY LOKALNE A SIECIOWY PRODUKT MARKOWY Zbudowanie lokalnej marki wiąże się z wykreowaniem tożsamości regionu, charakterystycznych dla niego zasobów i walorów. Jej siła będzie zależała od produktów, które będą

187 Mazowieckie produkty lokalne jako potencjał nią objęte. Produkty muszą być wyeksponowane za pomocą silnego symbolu, tożsame i identyfikowane jedynie z danym regionem. Produktami lokalnymi są wyroby lub usługi, z którymi utożsamiają się mieszkańcy regionu, produkowane w sposób niemasowy, przyjazny dla środowiska, z surowców lokalnie dostępnych (Gałek 2011). Produktem mogą być zatem przedmioty materialne, żywność i usługi. W każdym regionie należy zidentyfikować produkty lokalne, ponieważ często mieszkańcy danego regionu uważają je za powszechne, nieatrakcyjne i nieciekawe dla turystów. Produkt musi być dostępny na rynku. Nie może być wytwarzany od przypadku do przypadku. Powinien też mieć opakowanie. Oprócz nazwy, danych producenta, zalecany jest opis produktu, jego unikatowe cechy, użyteczność, logo. Każdy produkt musi mieć cenę, czyli wartość materiałów w nim zawartych, wycenioną pracę i czas poświęcony na jego wykonanie. Niektóre produkty są tak pracochłonne, że były za drogie dla turystów. Rozwiązaniem może być wykonanie danego produktu przez turystów na warsztatach. Płacą oni wtedy tylko za usługę, a nie za rzecz, którą własnoręcznie wykonali. Następnym elementem dotarcia do klienta jest dystrybucja. Aby były pożądane przez turystów, powinny być sprzedawane na miejscu, w swoim naturalnym otoczeniu i przez ludzi je wytwarzających. W ten sposób produkty są wzbogacone o wartości dodane: wizerunek miejsca, opowieść związaną z produktem, pozytywne emocje wytwórcy, niepowtarzalność chwili. Oprócz rzeczy czy usługi sprzedaje się więc cały wachlarz pozytywnych emocji. Ostatnim elementem komunikacji między wytwórcami produktów a klientami jest promocja. Według O. Gałek są następujące sposoby promocji produktów lokalnych: tworzenie sieci producentów wspólna oferta (dostarczanie do sklepów, restauracji, szpitali, tworzenie sklepów internetowych, organizacja sprzedaży wysyłkowej); w gospodarstwach agroturystycznych (pokazy, poczęstunki, podarunki wliczone w cenę noclegu); wraz z ofertą turystyczną jako gadżety; jarmarki regionalne, targi ogólnopolskie i międzynarodowe; sklepiki lokalne (np. w centrum ruchu turystycznego, informacji turystycznej, gminnym ośrodku kultury); stoiska w supermarketach, sklepach, restauracjach (stoiska patronackie, specjalne gabloty z produktami); specjalistyczna sieć sklepów; podarunki z regionu oferta prezentów dla urzędu marszałkowskiego, urzędu miasta, gminy itp. (kosze prezentowe dla delegacji krajowych, zagranicznych); stworzenie firmy reprezentującej producentów (np. firmy społecznej, której działania na rynku są etyczne; tworzenie marki produktu lokalnego wykreowanie jednego produktu kojarzonego z konkretnym miejscem; budowanie marki lokalnej promocja i sprzedaż produktów z konkretnego regionu pod jedną marką: konkurs promocyjny, system certyfikacji i kontroli (Gałek 2011). Produkty lokalne nie konkurują między sobą w regionie, ponieważ w ich przypadku ma zastosowanie prawo gromady im więcej znanych, uważanych za autentyczne produktów lokalnych z danego regionu, tym większe zainteresowanie turystów i motywacja do powrotu. Znawcy tematu postulują zatem powstanie parasolowych marek lokalnych, które działają na

188 188 A. Sieczko zasadzie marki rekomendującej. Pozwala ona na szybkie skojarzenie produktu lub usługi z pewnymi pożądanymi cechami, ponieważ to marka rekomendująca doczepia do produktu lub usługi jakość, kluczową wartość, pozwalając innym lokalnym markom zdefiniować swój punkt odróżnienia. W tym przypadku potrzebna jest jednak weryfikacja poszczególnych marek lokalnych, ponieważ wystarczy jeden nieuczciwy producent, aby zaprzepaścić całe jej znaczenie. Tworzeniem marki rekomendującej zajmują się najczęściej lokalne lub regionalne stowarzyszenia agroturystyczne, lokalne organizacje turystyczne lub lokalne grupy działania. Taka marka ma własną nazwę i logo. Można się też starać o inne certyfikaty (np. Jakość Tradycja, Poznaj dobrą żywność, certyfikaty ekologiczne). Budując markę opartą na produktach lokalnych, warto pamiętać o specyficznych cechach turystyki wiejskiej i agroturystyki, tak aby produkt markowy nie zatracił cech związanych z polską wsią. Wyraźny wiejski wizerunek jest pożądanym atutem, o którym warto pamiętać, bo to on może tworzyć unikatowe korzyści i pozwolić na odróżnienie go od konkurencyjnych ofert. Kreowanie markowych produktów lokalnych wymaga od ich wytwórców profesjonalizmu. Można to osiągnąć przez systematyczne szkolenia, stałe uzupełnianie wiedzy i integrację działań. Ważną formą integracji jest wspólne rozwiązywanie problemów. Daje to o wiele lepsze efekty niż działanie każdego z osobna. Zespołowość ułatwia też dostęp do finansowych środków zewnętrznych. Pozwala na szersze i długotrwałe działanie marketingowe, zwłaszcza w zakresie promocji. Tworzenie lokalnych, markowych produktów sieciowych wymaga nawiązania współpracy z lokalnymi i regionalnymi władzami i miejscowymi instytucjami. Tylko zespołowe działanie pozwoli bowiem na tworzenie sieciowych produktów markowych turystyki wiejskiej opartych o produkty lokalne. TWORZENIE WSPÓLNEJ MARKI MAZOWSZA Z UDZIAŁEM PRODUKTÓW LOKALNYCH Województwo mazowieckie odgrywa wiodącą rolę w recepcji ruchu turystycznego. W roku 2009 liczba krajowych podróży długookresowych wynosiła 1,1 mln (czwarte miejsce za województwem pomorskim, zachodniopomorskim i małopolskim), krótkookresowych 2,4 mln (pierwsze miejsce wśród województw), natomiast rejon ten odwiedziło 2,1 mln turystów zagranicznych pierwsze miejsce wśród województw ( 2011). W mazowieckim ruchu turystycznym dominuje Warszawa. W jej cieniu pozostaje wiele atrakcji regionu, nieznanych krajowemu, a tym bardziej zagranicznemu turyście. Potencjał turystyczny całego województwa nie jest dostatecznie wykorzystany, przede wszystkim brakuje kompletnych produktów turystycznych, które łączyłyby województwo w jedną całość. Powoduje to, że w województwie jest wyraźny podział na Warszawę i resztę województwa. Agroturystyka i turystyka wiejska znalazły wprawdzie swoje miejsce w strategii rozwoju turystyki w województwie mazowieckim na lata , lecz tu również brakuje jednego, markowego produktu turystyki wiejskiej. Według danych GUS w 2009 roku w województwie mazowieckim na obszarach wiejskich było 230 obiektów agroturystycznych dających w sumie 2222 miejsc noclegowych, 130 obiektów zbiorowego zakwaterowania dających 9476 miejsc

189 Mazowieckie produkty lokalne jako potencjał noclegowych i 3935 km wytyczonych szlaków turystycznych (Janusiewicz i in. 2010). Krakowski oddział Centrum Doradztwa Rolniczego na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi rozpoczął szkolenia z zakresu budowania marki sieciowego produktu turystyki wiejskiej. W województwie mazowieckim szkolenia odbyły się w 2010 roku w Brwinowie i Radomiu; połączono je z warsztatami i wizytami studyjnymi. Dużych nadziei w kreowaniu marek sieciowych upatruje się w lokalnych grupach działania. Lokalna Grupa Działania Warka prowadzi imprezę Jarmark książęcy, która ma na celu promocję Warki, ale również rozwój świadomości historycznej, kultywowania miejscowych tradycji, rzemiosła i wytwórstwa. Jarmark ma też służyć promocji i ekspozycji produktów lokalnych ( 2011). Lokalna Grupa Działania Kurpsie Razem promuje markowy produkt Kurpiowszczyzna, czyli walory turystyczno-kulturowe obszaru siedmiu kurpiowskich gmin: Baranowo, Czarnia, Kadzidło, Lelis, Łyse, Myszyniec, Olszewo-Borki. W ramach tego produktu opracowano plan promocji i kampanii promocyjnej wybranych produktów lokalnych, przeprowadzono szkolenia dotyczące rejestracji i promocji produktów lokalnych oraz turystyki i promocji produktu turystycznego. Opracowano dokumentację pakietu turystycznego, a także wydano foldery promocyjne szlaki turystyczne oraz publikację promującą region ( 2011). Stowarzyszenie Zielone sąsiedztwo przygotowuje się do utworzenia produktu turystycznego pod nazwą Podwarszawskie trójmiasto ogrodów ( 2011). Produkt ma powstać na terenie Brwinowa, Milanówka, Podkowy Leśnej. Twórcy zapraszają do współpracy również przedsiębiorców tworzących produkty lokalne. Lokalne produkty turystyczne tworzą także lokalne organizacje turystyczne. Na terenie Mazowsza Nadbużańska Lokalna Organizacja Turystyczna promuje program Śladami nadbużańskich tajemnic. Projektem objęto 40 gmin, w tym Drohiczyn w województwie podlaskim oraz Terespol i Janów Podlaski w województwie lubelskim. Produkt zawierał walory przyrodnicze (w tym objęte prawną ochroną), antropogeniczne oraz obejmował liczne festyny i imprezy (dożynki, targi rękodzieła), święta (ziemniaka, chleba), zabawy taneczno-rozrywkowe, programy artystyczne i okolicznościowe ( 2011). Obecnie na Mazowszu rozpoczęto tworzenie markowych produktów turystycznych. Procesem tym objęto również istniejące produkty lokalne. Rozpoczęto go od mieszkańców regionu na ulicach Warszawy pojawiły się billboardy reklamujące najbardziej rozpoznawalny produkt lokalny, czyli kurpiowską palmę. Kampania jest pierwszym etapem długofalowej promocji Mazowsza. Kierownik Biura Marki i Wizerunku, Iwona Wujastyk stwierdziła, że początkowym celem było przekonanie mieszkańców o wartości Mazowsza i pokazanie, że ten region to nie tylko Warszawa, ale wiele miejsc, które warto odwiedzić ( 2011). Hasłem przewodnim kampania było: A ty już wiesz? Kurpie mają do zaoferowania wiele innych produktów lokalnych. Mało kto wie, że wydobywano tam bursztyn (w dolinach rzecznych i na nieco przesuszonych torfowiskach i bagnach). Współcześnie nieliczni bursztyniarze nadal przygotowują biżuterię z bursztynów znalezionych na Kurpiach. Do dziś także niektórzy mieszkańcy wykonują koszyki i inne wyroby z wikliny, w tym z korzenia sosny. Do rękodzieła wrośniętego w kulturę kurpiowską i stale praktykowanego, również przez najmłodsze pokolenie, należą bibułkarstwo, wyci-

190 190 A. Sieczko nankarstwo, tworzenie kierców. Najbardziej znanym wytworem bibułkarstwa jest wspomniana palma kurpiowska oraz kwiaty z bibuły, obecnie sprzedawane jako upominki okolicznościowe. Najpopularniejsze wzory wycinanek to gwiazdy (okrągłe), leluje (wizerunek drzewa z postaciami ptaków umiejscowionych pod drzewem), las (kilkupoziomowa wycinanka z motywem drzewa), firanka (wycinanka z białego papieru do ozdobienia okna lub obrazu). Kierce to ozdoby zwieszane pod sufitem tworzy się je z rurek słomy lub nasion (a współcześnie nawet makaronów) nawlekanych na sznurki i przyozdabia kwiatami z bibuły. Bogatą tradycję ma tam rzeźba ludowa w stylu kurpiowskim. Jedną z popularniejszych dziedzin wytwórczości lokalnej jest haft oraz koronczarstwo serwetki, obrusy, haftowane koszule. Z koronek wykonywane są anioły i elementy bielizny. Kurpie mają także wiele lokalnych potraw, m.in. rejbak (zwany także kuglem), czyli zapiekanka ziemniaczano-mięsna przygotowywana w piekarniku, kapusta na oleju lnianym, kasza jaglana z cebulą. Wyśmienite są również fafernuchy nieco pikantne ciasteczka z marchwi, a także piwo kozicowe, mogą je pić nawet dzieci, gdyż nie zawiera alkoholu. Mieszkańcy przygotowują także na własne potrzeby mocniejsze trunki, z których największą popularnością cieszy się dar puszczy, czyli mioduszka alkohol oparty na miodzie. Na stole kurpiowskim znajdziemy również chleb na liściu chrzanu i drożdżaka placek drożdżowy ( 2011). Kurpie obfitują też w liczne trasy turystyczne: Panorama Północnego Mazowsza dla zmotoryzowanych turystów powstała we współpracy z Lokalną Organizacją Turystyczną Północnego Mazowsza i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego. Są tu również szlaki kajakowe, rowerowe i konne. Na Kurpiach organizuje się wiele imprez regionalnych: Niedziela Palmowa, Wesele kurpiowskie, Jarmark kurpiowski, Miodobranie kurpiowskie, Bitwa pod Ostrołęką. Rys. 1. Billboard reklamujący Mazowsze poprzez kolaż palmy kurpiowskiej Źródło:

191 Mazowieckie produkty lokalne jako potencjał Inne regiony Mazowsza też są promowane tym samym hasłem: A ty już wiesz. Hasła promujące region ukazały się nie tylko na billboardach, ale również w metrze, Internecie oraz pociągach Kolei Mazowieckiej i w prasie regionalnej. Miejsca promowane to ( 2011): 1. A Ty już wiesz, gdzie jest jedyne w Polsce płótno pędzla El Greco? W Siedlcach, 2. A Ty już wiesz, gdzie Gombrowicz pisał Ferdydurke? We Wsoli k. Radomia, 3. A Ty już wiesz, gdzie Skłodowska-Curie była guwernantką? W Szczukach k. Ciechanowa, 4. A Ty już wiesz, skąd Chopin wysłał ostatni list przed emigracją? Z Płocka. Kampania finansowana jest ze środków unijnych, a jej celem jest zaprezentowanie nowego, spójnego wizerunku Mazowsza jako regionu pełnego osobliwości i tradycji. W każdej kampanii wykorzystywano wizerunek palmy kurpiowskiej, ponieważ wśród jej gałązek znalazły się elementy kojarzone z Mazowszem: fortepian, jabłka, słoneczniki, gitary, laptopy. PODSUMOWANIE Aby zwiększyć konkurencyjność turystyki wiejskiej, należy tworzyć produkty markowe, które powinny być przyjazne środowisku i zgodne z kulturą i tradycją obszarów wiejskich. Warto sięgać po produkty lokalne, produkowane na niewielką skalę, co sprzyja środowisku naturalnemu i podtrzymywaniu lokalnej tradycji. Wykorzystanie lokalnych zasobów przyrody i kultury przez ich wyraźną ekspozycję to przyszłość turystyki na obszarach wiejskich. Niestety, pojedynczy kwaterodawca nie jest w stanie stworzyć silnej marki turystyki wiejskiej. Potrzebna jest tu współpraca wielu podmiotów: ośrodków doradztwa rolniczego, lokalnych grup działania, organizacji turystycznych, stowarzyszeń agroturystycznych i samorządów. Mazowsze nie ma markowego produktu sieciowego promującego cały region, który jest niejednolity kulturowo i historycznie, a mieszkańcy poszczególnych subregionów nie utożsamiają się z pozostałymi częściami województwa. Skutkuje to m.in. stosunkowo małym ruchem turystycznym na terenie województwa. Nie bez wpływu na ten stan są zmiany administracyjne (obecny kształt Mazowsza nie pokrywa się z historycznym), skala regionu i duży potencjał stolicy, z którą głównie kojarzone jest Mazowsze. Aby zbudować sieciowy produkt turystyki wiejskiej na Mazowszu, wystarczy połączyć istniejące usługi w jedną sieć. Bardziej prawdopodobne wydaje się jednak powstanie kilku produktów promujących poszczególne regiony Mazowsza. Dobrym przykładem jest kolaż kurpiowskiej palmy, będący sygnałem zarówno dla mieszkańców regionu, jak i turystów, że Mazowsze to nie tylko Warszawa, ale też tereny wiejskie, które mają dużo do zaoferowania. Ich siła tkwi w ich produktach lokalnych, tradycji, walorach przyrodniczych i antropogenicznych. Konsekwentne promowanie poszczególnych regionów Mazowsza, wspieranie najważniejszych dla nich produktów, współpraca samorządów terytorialnych i innych instytucji w ramach podejmowanych inicjatyw oraz stałe poszerzanie oferty mogą spowodować, że sieciowe marki przyciągną turystów krajowych i zagranicznych do całego regionu, a nie tylko do stolicy. Należy jednak pamiętać, że jest to proces długotrwały i kosztowny, a Mazowsze dopiero rozpoczęło tę drogę. PIŚMIENNICTWO eostroleka.pl, dostęp maj 2011 r. Gałek O Promocja produktu lokalnego na konferencji Wiejski produkt turystyczny doświadczenia i wyzwania. Kielce.

192 192 A. Sieczko Janusiewicz A., Byszewska-Dawidek M Turystyka wiejska w 2010 roku i założenia jej rozwoju. Warszawa, Wyd. Instytut Turystyki, Kotler P Marketing. Poznań, Wyd. REBIS, Krajowe i zagraniczne wyjazdy Polaków w 2009 roku. Instytut Turystyki, com.pl/jurek_09.htm, dostęp maj 2011 r. Kurpsie razem, Itemid=73, dostęp maj 2011 r. Lokalna Grupa Działania WARKA, dostęp maj 2011 r. Nlot nadbużańska lokalna organizacja turystyczna, maj 2011 r. Rękodzieło i produkty lokalne na Kurpiach. Serwis informacyjny miasta i gminy Myszyniec, dostęp maj 2011 r. Ries A., Ries L niezmienne prawa zarządzania marką. Warszawa, Wyd. Pruszyński, 161. Samorząd województwa mazowieckiego, dostęp maj 2011 r. Sobierajska K Kreowanie i rozwój konkretnych produktów turystycznych w świetle Kierunków rozwoju turystyki do 2015 roku, w: Turystyka wiejska na drodze do komercjalizacji. Red. C. Jastrzębski. Kielce, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa, Stowarzyszenie LGD Zielone Sąsiedztwo, com_content&view=article&id=70&itemid=51, dostęp maj 2011 r.

193 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288 (64), Danuta Szpilko ROLA LOKALNEJ SPOŁECZNOŚCI W TWORZENIU PRODUKTU TURYSTYCZNEGO REGIONU NA PRZYKŁADZIE PIĄTKI ZNAD BIEBRZY THE ROLE OF THE LOCAL COMMUNITY IN THE CREATION OF THE TOURIST PRODUCT OF THE REGION BASED ON THE EXAPLE OF FIVE FROM BIEBRZA Politechnika Białostocka, Wydział Zarządzania, Katedra Turystyki i Rekreacji ul. Ojca Stefana Tarasiuka 2, Kleosin, danutaszpilko@gmail.com Summary. The article presents the tourist products created and managed by the local community in the framework of the cluster cooperation between agrotourism farms of the Five from Biebrza. The case study is based on subject literature and secondary data, obtained from guides and websites agrotourism farms of the Five from Biebrza. Universal, multidirectional, and, therefore innovative actions undertaken by the group of local service providers are favourable to take advantage of the region s tourist potential and enable the constant development of tourism. The presented short analysis of the products offered by the Five from Biebrza farms is enough to ascertain, that the local community plays a key role in the creation of the region s tourist product. The factor, which constitutes a considerable barrier for creating new tourist products is the insufficient level of education in the field of tourism among the local communities. As a result many towns situated outside the main tourist centres possess an enormous unused tourist potential. Słowa kluczowe: Biebrzański Park Narodowy, gospodarstwo agroturystyczne, lokalna społeczność, produkt turystyczny. Key words: agrotourism farm, Biebrza National Park, local community, tourist product. WSTĘP Obierając miejsce wypoczynku, turysta poszukuje obszarów charakteryzujących się relatywnie większym udziałem walorów naturalnych niż jego miejsce zamieszkania. Czynniki decydujące o dużej wartości przyrodniczej obszaru są więc jednocześnie składnikami atrakcyjności turystycznej. Nie tylko stan środowiska naturalnego i stopień jego ochrony oraz powierzchnia lasów i wód, ale również oferta produktów turystycznych decydują o możliwości rozwoju turystyki na danym obszarze. Konieczność poszukiwania dodatkowych źródeł dochodu wpłynęła na dynamiczny rozwój agroturystyki na terenach wiejskich. Agroturystyka jest formą wypoczynku na obszarach wiejskich o charakterze rolniczym, wykorzystuje bazę noclegową gospodarstw prowadzących działalność rolniczą i umożliwia aktywność rekreacyjną obejmującą wypoczynek czynny w otoczeniu przyrodniczym gospodarstwa (Drzewiecki 2002). Pozwala na rozwój przedsiębiorczości na wsi, prowadzący do twórczego wykorzystania oraz ocalenia od zapomnienia lokalnych tradycji, zwyczajów, a także traktowanie dziedzictwa kultury jako czynnika wspomagającego jej rozwój. Jednocześnie agroturystyka podnosi standard życia ludności wiejskiej (Jalinik 2002).

194 194 D. Szpilko Pomysł na niepowtarzalny, konkurencyjny, jedyny w regionie produkt turystyczny niejednokrotnie jest gwarancją ekonomicznego sukcesu gospodarstwa agroturystycznego i regionu. Doskonałym przykładem jest produkt turystyczny Dookoła centrum Europy, stworzony i zarządzany przez lokalną społeczność w ramach klastrowej współpracy gospodarstw agroturystycznych Piątki znad Biebrzy. WALORY PRZYRODNICZE I ANTROPOGENICZNE W OBSZARZE DZIAŁALNOŚCI PIĄTKI ZNAD BIEBRZY Piątka znad Biebrzy to zintegrowana terytorialnie grupa gospodarstw agroturystycznych, które świadczą wiele usług turystom. Jak wynika z nazwy, tworzy ją 5 gospodarstw zlokalizowanych na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego i Doliny Biebrzy: U Marysi w Jaziewie, agroturystyka w centrum Europy Nad stawem w kolonii Okopy, Agroturystyka nad Biebrzą w Sztabinie, Dworek na Końcu Świata w Kopytkowie oraz Chata za wsią w Hamulce (rys. 1). Rys. 1. Położenie gospodarstw agroturystycznych należących do Piątki znad Biebrzy Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy podziału administracyjnego Biebrzańskiego Parku Narodowego sporządzonej przez Kwiatkowskiego (2002). Gospodarstwa agroturystyczne wchodzące w skład Piątki znad Biebrzy zlokalizowane są w granicach gmin: Suchowola, Sztabin oraz Dąbrowa Białostocka. Gmina Suchowola

195 Rola lokalnej społeczności w tworzeniu produktu charakteryzuje się lekko pagórkowatym krajobrazem z niezliczoną liczbą głazów narzutowych różnej wielkości. Została uznana za geometryczny środek Europy, ponieważ właśnie w Suchowoli krzyżują się linie łączące najbardziej wysunięte punkty kontynentu. Uwidacznia to głaz narzutowy z tablicą pamiątkową znajdujący się w parku miejskim. Nieopodal znajduje się również Łuk Papieski, będący częścią ołtarza, przy którym papież Jan Paweł II odprawiał mszę podczas wizyty w Białymstoku w 1991 roku. Gmina Sztabin obejmuje tereny o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych, w tym tereny Biebrzańskiego Parku Narodowego, Kanał Augustowski ze śluzami w Sosnowie i Dębowie, wieś Jagłowo, będącą skansenem, duże kompleksy leśne z rezerwatami Glinki i Kozi Rynek. Do zabytków w gminie Sztabin należą przede wszystkim układ urbanistyczny miejscowości Sztabin z XVIII wieku, kościół z 1910 roku i pomnik Joachima Chreptowicza, dziadka Karola Brzostowskiego w Sztabinie, najstarszy na Suwalszczyźnie kościół gotyckorenesansowy z lat i kaplica cmentarna murowana z pierwszej połowy XIX wieku w Krasnymborze, dworek Karola Brzostowskiego z 1835 roku otoczony parkiem w Cisowie, drewniany kościół z 1780 roku w Jaminach oraz kapliczki przydrożne z XIX wieku w Jaziewie, Wrotkach, Lipowie i Mogilnicach. Dąbrowa Białostocka jest gminą malowniczo położoną wśród morenowych wzgórz północno-wschodniego krańca Wysoczyzny Białostockiej, na przedpolu otuliny Biebrzańskiego Parku Narodowego, który zajmuje 7% jej powierzchni. Do najatrakcyjniejszych zabytków gminy należą: kościół parafialny pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa Męczennika, budowany w latach , przyległa do niego kapliczka murowana z przełomu XIX i XX wieku i holenderski wiatrak betonowy z 1928 roku w Dąbrowie Białostockiej, zabytkowa architektura na czele z kościołem parafialnym pod wezwaniem NMP, dawny klasztor oo. Dominikanów z XX wieku w Różanymstoku oraz kościół pod wezwaniem św. Anny w Kamiennej, pochodzący z 1610 roku, najstarsza na Podlasiu drewniana budowla. Głównym walorem przyrodniczym i atrakcją turystyczną, na której opiera się działalność Piątki znad Biebrzy, jest Biebrzański Park Narodowy i dolina Biebrzy. Trzy spośród pięciu gospodarstw agroturystycznych leżą na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego: Agroturystyka nad Biebrzą, Dworek na Końcu Świata oraz gospodarstwo U Marysi. Chata za Wsią leży w otulinie Biebrzańskiego Parku Narodowego, natomiast gospodarstwo Nad Stawem znajduje się w odległości około 5 km od otuliny. Biebrzański Park Narodowy (BPN) utworzono 9 września 1993 roku. Objął wcześniej istniejące rezerwaty przyrody (Czerwone Bagno i Grzędy), Biebrzański Park Krajobrazowy (Dolny i Środkowy Basen Biebrzy) oraz Górny Basen Biebrzy. Powstał jako osiemnasty z kolei polski park narodowy i jest jednym z czterech parków narodowych położonych na terenie województwa podlaskiego. Obecnie jest największym parkiem narodowym spośród 23 polskich parków narodowych i jednym z większych w Europie. Długość parku wynosi około 100 km, a szerokość od 1,5 km do 25 km. Na terenie BPN istnieje 8 wyłączonych z niego enklaw: Rogożynek, Jałowo, Jagłowo, Dębowo, Polkowo, Jasionowo i Kopytkowo, natomiast 5 wsi należy do BPN: Budne, Sośnia, Gumny, Budy, Olszowa Droga (Kruczek i in. 1999). Ścisłą ochroną objęto obszar 5075 ha (w tym dawny rezerwat Czerwone Bagno). Dodatkowo wokół parku utworzono otulinę o powierzchni ha, która obejmuje

196 196 D. Szpilko nieduże części przylegających do Kotliny Biebrzańskiej mezoregionów: Wzgórz Sokólskich, Wysoczyzny Białostockiej, Wysoczyzny Kolneńskiej i Doliny Górnej Narwi. Do najcenniejszych walorów parku należy szeroka dolina, mająca charakter silnie meandrującej rzeki Biebrzy, z największym zespołem torfowisk w Polsce, zwanych Bagnami Biebrzańskimi. Zachowały się tu również rzadkie, zagrożone i ginące w kraju i Europie gatunki roślin, ptaków i innych zwierząt. Dotychczas w dolinie Biebrzy stwierdzono występowanie ponad 920 gatunków roślin naczyniowych, z których 67 jest objętych prawną ochroną gatunkową w Polsce, a 45 znalazło się na Czerwonej liście roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce jako gatunki ginące bądź zagrożone wyginięciem. Można tu znaleźć niemal wszystkie zbiorowiska siedlisk wodnych, bagiennych i torfowych spotykane w Polsce. Jedną z charakterystycznych cech florystycznych parku jest dominacja świerka oraz duży udział gatunków borealnych i reliktów glacjalnych. Do najbardziej interesujących pod względem bogactwa florystycznego siedlisk należy zaliczyć mineralne wyniesienia, zwane grądami. W dolinie Biebrzy zachowała się specyficzna fauna, w dużej mierze związana z naturalnymi ekosystemami bagiennymi i wodnymi. Stwierdzono, że tereny te zamieszkuje 48 gatunków ssaków, m.in. wilk, bóbr, wydra i łoś oraz 10 gatunków nietoperzy (Mielko 2004). Bagna Biebrzańskie są uznawane za jedną z największy w kraju i Europie Środkowej ostoi ptaków wodno-błotnych. Dotychczas zaobserwowano tu 271 gatunków ptaków, w tym 181 lęgowych, oraz 17 gatunków ginących lub zagrożonych wyginięciem. Dla niektórych z nich Bagna Biebrzańskie są jedną z ostatnich ostoi gwarantujących zachowanie populacji w Europie Środkowej. Biebrzański Park Narodowy jako niezwykle cenny został wpisany w 1995 roku na listę Konwencji Ramsar obszarów wodno-błotnych, mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza dla życia ptactwa wodnego (Bielecki 1993). O międzynarodowej randze walorów przyrodniczych doliny Biebrzy świadczy również uznanie jej za ostoję ptaków o randze europejskiej, według klasyfikacji BirdLife International. W roku 2004 dolinę Biebrzy włączono w sieć Natura Obecnie jest to Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (PLB Ostoja Biebrzańska o powierzchni ,8 ha) i Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (PLH dolina Biebrzy o powierzchni ,6 ha). PRODUKTY TURYSTYCZNE OFEROWANE PRZEZ PIĄTKĘ ZNAD BIEBRZY Piątka znad Biebrzy ma w swojej ofercie produkty turystyczne ściśle związane z uprawianiem głównie turystyki aktywnej. Jednym z najnowszych, a zarazem najciekawszych produktów turystycznych, jest wycieczka rowerowa Dookoła centrum Europy w pięć dni. Oferta, skierowana do osób preferujących aktywny wypoczynek, jest pierwszą w województwie podlaskim wycieczką zaprojektowaną i realizowaną wspólnie przez właścicieli pięciu gospodarstw agroturystycznych położonych w dolinie Biebrzy. Trasa wycieczki przebiega przez pięć, celowo wybranych miejscowości: Sztabin, Hamulkę, Okopy, Kopytkowo i Jaziewo. W każdej z nich zlokalizowano gospodarstwo agroturystyczne, które oferuje nocleg turystom oraz dodatkowe atrakcje wynikające z jego specjalizacji. Dookoła centrum Europy to szlak rowerowy o długości od 87 km do 191 km, w zależności od wybranego odcinka. Turyści mają do dyspozycji 10 tras, dłuższych lub krótszych, dostosowanych do ich możliwości: Sztabin Hamulka 10 km lub 25 km, Hamulka Okopy

197 Rola lokalnej społeczności w tworzeniu produktu km lub 33 km, Okopy Kopytkowo 25 km lub 65 km, Kopytkowo Jaziewo 17 km lub 40 km, Jaziewo Sztabin 15 km lub 28 km. Krótsza trasa składa się z następujących odcinków: a) Sztabin Hamulka przez Małowistę, Trzyrzeczki, Leśniczówkę Trzyrzeczki; na całej długości tej trasy można spotkać liczne bunkry radzieckie z 1942 roku jest to Grodzieński Rejon Umocniony, fragment Linii Mołotowa; b) Hamulka Okopy przez Kuderewszczyznę, Zwierzyniec Wielki, Lewki, Grodzisk, Kiersnówkę, Leśniki, Laudańszczyznę; na szlaku zlokalizowano umocnienia z okresu drugiej wojny usytuowane w okolicy wsi Hamulka i Kuderewszczyzna oraz kopce Jaćwingów i ruiny dworu w Grodzisku; c) Okopy Kopytkowo przez Suchowolę, Karpowicze, Zabiele, Dolistowo, Jasionowo; we wsi Okopy można zobaczyć dom, w którym urodził się ks. Jerzy Popiełuszko, pomnik z tablicą poświęconą księdzu oraz kapliczkę i duży drewniany krzyż, natomiast w Suchowoli znajduje się głaz narzutowy wyznaczający geometryczny środek Europy oraz Łuk Papieski ; na trasie, w Zabielach, można podziwiać również drewniane wiatraki holendry z lat 1928 i 1955; d) Kopytkowo Jaziewo przez Jasionowo, Dębowo, Jagłowo; w Dębowie znajduje się pierwsza jednokomorowa śluza Kanału Augustowskiego, natomiast Jagłowo ma charakterystyczną, drewnianą zabudowę, żywy skansen i kaplicę pod wezwaniem Matki Bożej Królowej Pokoju; e) Jaziewo Sztabin przez Wrotki, Jaminy, Czarniewo; na trasie Wrotki Jaminy znajduje się figura Matki Boskiej poświęcona leśnikom; w Jaminach można zobaczyć drewniany kościół św. Mateusza Apostoła z ok roku o konstrukcji zrębowej; następnie trasa prowadzi przez Czarniewo, które położone jest na skarpie z pięknym widokiem na dolinę Biebrzy; wycieczka kończy się w Sztabinie, założonym w 1598 roku przez Adama Chreptowicza, gdzie znajdują się: neogotycki kościół św. Jakuba Apostoła z lat , kamienny zegar słoneczny oraz żeliwne popiersie Joachima Chreptowicza odlane przez wnuka hr. Karola Brzostowskiego. Dłuższa trasa składa się z następujących odcinków: a) Sztabin Hamulka przez Krasnoborki, Jasionowo, Krasnybór, Jastrzębną I, Kamienną Starą i Kamienną Nową; na trasie zlokalizowany jest kościół pozakonny pod wezwaniem Zwiastowania NMP w Krasnymborze, most kolejowy na rzece Biebrzy wybudowany w 1886 roku w Kamiennej Nowej oraz drewniany kościół św. Anny z XVI wieku i drewniany wiatrak holender z 1902 roku w Kamiennej Starej; b) Hamulka Okopy przez Miedzianowo, Dąbrowę Białostocką, Stock, Różanystok, Suchodolinę, Jałówkę, Leszczany; w Dąbrowie Białostockiej można zobaczyć kościół katolicki pod wezwaniem św. Stanisława z 1905 roku, cerkiew prawosławną oraz cmentarz żydowski; w Różanymstoku znajduje się klasztor Dominikanów z 1794 roku; natomiast w Suchodolinie wart uwagi jest pomnik przyrody 300-letnie drzewo z naturalną wnęką, w której znajduje się kapliczka z figurką Matki Boskiej; c) Okopy Kopytkowo przez Suchowolę, Karpowicze, Osowiec Twierdzę, Goniądz, Wroceń, Dolistowo Stare, Jasionowo; na trasie można zobaczyć system carskich fortyfikacji z przełomu XIX i XX wieku w Osowcu Twierdzy oraz plażę, przystań kajakową i największą

198 198 D. Szpilko karczmę w Polsce krytą strzechą w Goniądzu; w Dolistowie Starym natomiast zlokalizowany jest klasycystyczny kościół św. Wawrzyńca z 1771 roku; d) Kopytkowo Jaziewo przez Czerwone Bagno, Leśniczówkę Grzędy, szlakiem konnym do Orzechówki, Tajenko, Śluzę Sosnowe, Kopiec, Wrotki; trasa prowadzi prawie w całości przez Biebrzański Park Narodowy; przy Leśniczówce Grzędy zaczyna się szlak konny, który prowadzi do Jaziewa; e) Jaziewo Sztabin przez Wrotki, Kopiec, Promiski, Gabowe Grądy, Bór, Twardy Róg, Komaszówkę, Chomaszewo, Hutę, Fiedorowiznę, Ewy; na trasie z Boru do Gabowych Grąd można zwiedzić drewnianą molennę świątynię wyznawców starego obrzędu prawosławnego oraz kamienny pomnik poświęcony pamięci staroobrzędowców, którzy polegli w czasie drugiej wojny światowej; w okolicy Twardego Rogu można podziwiać jezioro Kolno, które jest najpłytszym jeziorem w Polsce i zarazem rezerwatem przyrody; trasa kończy się w Sztabinie, gdzie można zwiedzić neogotycki kościół św. Jakuba Apostoła z lat , kamienny zegar słoneczny oraz żeliwne popiersie Joachima Chreptowicza. Interesującym rozwiązaniem, które wyróżnia produkt spośród innych, jest to, że turyści mogą rozpocząć wycieczkę z dowolnie wybranej miejscowości, gdzie znajduje się jedno z pięciu gospodarstw agroturystycznych. O wysokiej jakości oferowanego produktu świadczy również fakt, że wraz z jego zakupem klient otrzymuje kompletny zestaw usług: noclegi, wyżywienie, możliwość korzystania z atrakcji w gospodarstwach turystycznych, wypożyczenie rowerów, folder z opisem miejsc położonych na trasie wycieczki oraz możliwość wyboru wycieczek i zajęć fakultatywnych (Ziółkowski 2007). Dookoła centrum Europy to nie jedyny produkt Piątki znad Biebrzy. Wszystkie gospodarstwa mają specjalistyczną ofertę budowaną na podstawie spływów kajakowych oraz rajdów rowerowych. Oferta aktywnego wypoczynku na wodzie dotyczy rzeki Biebrzy, Netty, Jegrzni, Ełku i Kanału Augustowskiego. Gospodarstwa organizują również spływy kajakowe na innych rzekach i jeziorach Podlasia, takich jak Czarna Hańcza, Rospuda, Krutynia, Narew. Dodatkowo gospodarstwo Nad Stawem proponuje jazdę konną, gdzie początkujący uczą się na lonży, a doświadczeni mogą się udać konno w plener. Agroturystyka nad Biebrzą, Chata za Wsią oraz Dworek na Końcu Świata oferują spływy tratwami biebrzańskimi po rzece Biebrzy. W gospodarstwach oferowane są również produkty pełniące funkcję nie tylko rekreacyjną, ale także edukacyjno-poznawczą. Chata za Wsią oferuje pokazy wypieku sękaczy, podpłomyków, a także pokazy wykonywania rękodzieła ludowego w postaci pisanek i rzeźb. Właściciel gospodarstwa należy również do Grupy Badawczej Kriepost, dzięki czemu umożliwia swoim gościom zwiedzanie schronów bojowych Grodzieńskiego Rejonu Umocnionego. Jest to część Linii Mołotowa wybudowana w latach , przebiegająca w pobliżu gospodarstwa. Dworek na Końcu Świata oferuje w zależności od pory roku kilka możliwości zwiedzania Biebrzańskiego Parku Narodowego. Są to programy kilkugodzinne całoroczne: Przez bagna i moczary, Czerwone Bagno dla leniwych, Wokół dolnej Biebrzy, Przez bagna do króla, Biebrzańskie safari lądem i wodą, Biebrzańskie safari lądem, Biebrzańskie safari wodą, Foto safari, oraz sezonowe: Migracje wiosenne na Biebrzy, Świt na rozlewiskach Biebrzy, Zimowa wyprawa na Czerwone Bagno, Carska droga i Łosie w okowach zimy. Na życzenie gości właściciele Dworku na Końcu Świata organizują również wy-

199 Rola lokalnej społeczności w tworzeniu produktu cieczki w inne części Podlasia i Mazur, takie jak Narwiański Park Narodowy, Białowieski Park Narodowy, Wigierski Park Narodowy, Suwalski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, Tykocin, Goniądz, Lipsk, Twierdza Osowiec, Augustów. Również gospodarstwo U Marysi oferuje gościom wyprawy i wycieczki po Biebrzańskim Parku Narodowym, głównie po szlakach Czerwonego Bagna. W ofercie znajdują się pokazy slajdów i filmów przyrodniczych, a także eksponatów oraz zwiedzanie minimuzeum wsi znajdującego się na terenie gospodarstwa. Gospodarstwa wchodzące w skład Piątki znad Biebrzy oferują produkty związane z poprawą stanu zdrowia. W gospodarstwie U Marysi można skorzystać z ruskiej bani, czyli tradycyjnej łaźni parowej opalanej drewnem. Kabina sauny ogrzewana jest piecem na drewno z dużą ilością kamienia wulkanicznego, który obficie polewany wodą pozwala na uzyskanie dużej wilgotności powietrza w granicach 40 50%. Właściciele Agroturystyki nad Biebrzą prowadzą również Ośrodek Specjalistyczny Biebrza, w którym można skorzystać z usług świadczonych przez lekarzy o specjalizacjach reumatolog, pulmonolog, ortopeda, balneolog, neurolog oraz chirurg dziecięcy. Ponadto wykonywane są masaże lecznicze, relaksacyjne i sportowe. W ośrodku leczone są przede wszystkim schorzenia narządu ruchu, w tym wszystkie rodzaje chorób reumatycznych, schorzenia kręgosłupa i stawów, bóle krzyża, schorzenia korzonków nerwowych, neuralgie, niedowłady, porażenia oraz schorzenia dróg oddechowych, jak przewlekłe stany zapalne, alergie, astma. Prowadzone są także zabiegi rehabilitacyjne z zakresu terapii przeciwbólowej w przewlekłych schorzeniach narządu ruchu o podłożu zwyrodnieniowym, reumatycznym, pourazowym, zespoły bólowe kręgosłupa, niedowłady, dyskopatie, zabiegi stosowane w przewlekłych zapaleniach zatok, gardła, zabiegi z zakresu ciepłolecznictwa, rehabilitacja ruchowa, zabiegi relaksacyjne: masaże klasyczne, ćwiczenia relaksacyjne i rekreacyjne oraz elektrodiagnostyka. Turyści mogą korzystać z oferty Piątki znad Biebrzy zarówno w sezonie letnim, jak i zimowym produkt jest dostępny w ciągu całego roku. Zjawisko sezonowości występuje w niewielkim stopniu, a jest to podyktowane istniejącym wzorcem kulturowym określonym przez terminy wakacji szkolnych i świąt, a także warunkami atmosferycznymi. ROLA LOKALNEJ SPOŁECZNOŚCI W TWORZENIU PRODUKTU TURYSTYCZNEGO REGIONU Piątka znad Biebrzy jest zintegrowaną terytorialnie grupą gospodarstw agroturystycznych utworzoną i zarządzaną przez lokalną społeczność w celu współpracy na rzecz usprawnienia działalności poszczególnych gospodarstw, a zarazem skuteczniejszej promocji regionu. Jest to prężnie rozwijająca się grupa z dużym zapleczem turystycznym, z roku na rok poszerzająca swoją ofertę o coraz ciekawsze produkty, spełniające wszelkie wymagania turystów. Inicjatywa lokalnego społeczeństwa to również świadomie podejmowane wysiłki na rzecz poprawy konkurencyjności. Piątka znad Biebrzy dostosowuje się do warunków panujących na rynku usług turystycznych i jest w stanie zaoferować o wiele więcej atrakcji niż przeciętne, pojedyncze gospodarstwo agroturystyczne. Dzięki współpracy z licznymi firmami oraz organizacjami turystycznymi jest konkurencyjna na rynku usług turystycznych w wo-

200 200 D. Szpilko jewództwie podlaskim, a także w Polsce. Ciągle jest otwarta na współpracę z organizatorami aktywnego wypoczynku (np. F.H.U. *C-A-R* Augustów, Active Paintball Augustów, Żegluga Augustowską, Wigierska Kolejka Wąskotorowa, Betterfly), biurami podróży (np. Biebrza Eco-Travel, Usługi turystyczne Żak-Tourist Augustów), przewodnikami w zakresie sprzedaży i organizacji imprez wypoczynkowych, a także telewizją, radiem, prasą, portalami internetowymi w zakresie promocji. Wszystko to umożliwia jej tworzenie niepowtarzalnych produktów turystycznych, których najlepszym przykładem jest wycieczka rowerowa Dookoła centrum Europy ciesząca się dużym zainteresowaniem wśród turystów z kraju i z zagranicy. Twórcy Piątki znad Biebrzy dbają nie tylko o różnorodność i jakość oferowanych produktów, ale także o ich odpowiednią promocję, wykorzystując do tego różnorodne środki. Utworzono stronę internetową na której prezentowane są oferty wszystkich gospodarstw. Oprócz tego każde gospodarstwo ma własną witrynę internetową. Poszczególne gospodarstwa posiadają następujące witryny: Nad Stawem Agroturystyki nad Biebrzą Chata za Wsią Dworek na Końcu Świata U Marysi Poza tym gospodarstwa reklamują się w różnych serwisach noclegowych i na podlaskich portalach turystycznych. Wydają własne wizytówki, ulotki, foldery i zamieszczają swoje reklamy w katalogach i przewodnikach. Piątka znad Biebrzy jest również reklamowana przez Podlaską Regionalną Organizację Turystyczną (PROT), a także Suwalską Izbę Rolniczo-Turystyczną (SIRT). Organizacje te zamieszczają informacje o produktach gospodarstw w materiałach promocyjnych, które są dystrybuowane zarówno na terenie województwa podlaskiego, jak i na targach turystycznych w kraju i za granicą. O produktach Piątki znad Biebrzy ukazywały się artykuły w prasie lokalnej, regionalnej oraz ogólnopolskiej, takiej jak Panorama Podlasia, Nasza Piękna Polska, Polska Wita, Voyage magazyn o podróżach, Za miastem, Olivia, Gazeta Współczesna, Głos Dąbrowy, Kurier Sokólski, AGRO, REJS, Z dala od drogi. Promowane były również w telewizji regionalnej TVP3 Białystok, a także w stacji ogólnopolskiej TVP1. Warto również podkreślić, że szeroka i owocna działalność Piątki znad Biebrzy została zauważona przez Podlaską Regionalną Organizację Turystyczną i wyróżniona w latach 2008 i 2009 mianem produktu turystycznego regionu. W Programie rozwoju turystyki i zagospodarowania turystycznego województwa podlaskiego na lata zawarto opis regionalnych produktów turystycznych oraz ofertę Piątki znad Biebrzy. W tabeli 1 przedstawiono produkt pod kątem zestawu atrakcji turystycznych i infrastruktury, z których mogą korzystać turyści o danych potrzebach i celach podróży. Dzięki szeroko prowadzonej działalności, kładącej duży nacisk na promocję, właściciele gospodarstw agroturystycznych Piątki znad Biebrzy mają możliwość dalszego rozwoju i tworzenia nowych produktów, a tym samym lepszego pozycjonowania swojej oferty, niezależnie od pozostałych uczestników rynku turystycznego, w tym współorganizatorów opisywanego produktu. Konsekwencją prowadzonych działań jest również osiągnięcie innego utylitarnego celu, jakim jest tworzenie wizerunku turystycznego całego regionu. Włączenie się władz samorządowych, stowarzyszeń lub organizacji turystycznych w realizację tego

201 Rola lokalnej społeczności w tworzeniu produktu przedsięwzięcia mogłoby dać impuls do rozwoju i tworzenia nowych produktów turystycznych przez inne gospodarstwa agroturystyczne. Tabela 1. Regionalny produkt turystyczny Piątki znad Biebrzy Główny motyw przyjazdu Wypoczynek, rekreacja Elementy produktu Cechy produktu walory infrastruktura Lokalizacja w przestrzeni regionu Możliwości rozwoju produktu Rynki docelowe Potencjał produktu możliwość zapoznania się z leśnymi zawodami wypoczynek w otoczeniu natury rzadko spotykana możliwość spływu tratwą (pychówką) rodzinna atmosfera propagowanie aktywnych i proekologicznych form wypoczynku organizowane zielone szkoły oznakowane ścieżki edukacyjne średnia jakość dróg dojazdowych sprzęt sportowy stadnina koni gospodarstwa agroturystyczne umożliwiające pomieszczenie grup zorganizowanych noclegi na każdą kieszeń 3 7 dni Sztabin nad Biebrzą promocja w firmach miejsca sprzyjającego organizowaniu imprez integracyjnych na łonie natury turyści krajowi i zagraniczni, rodziny z dziećmi, szkoły, firmy produkt rozwojowy do rangi ponadloklanej Źródło: Program rozwoju turystyki i zagospodarowania turystycznego województwa podlaskiego w latach , cz. I analityczna, Białystok, lipiec 2009, s PODSUMOWANIE Biebrzański Park Narodowy i dolinę Biebrzy każdego roku odwiedza wielu turystów, zarówno z kraju jak i zagranicy. Produkty turystyczne oferowane na tym terenie przez lokalnych usługodawców są atrakcyjne ze względu na ich różnorodność oraz walory przyrodnicze i kulturowe. Wszechstronne, wielokierunkowe, a zarazem nowatorskie działania lokalnej społeczności, a w szczególności właścicieli gospodarstw agroturystycznych Piątki znad Biebrzy, sprzyjają wykorzystywaniu potencjału turystycznego regionu i umożliwiają ciągły rozwój turystyki. Pozwalają również tworzyć wizerunek Biebrzańskiego Parku Narodowego i doliny Biebrzy jako miejsca interesującego pod względem przyrodniczym i historyczno- -kulturowym. Oceniając działalność gospodarstw agroturystycznych, należy stwierdzić, że nieodzownym elementem ich sukcesu na rynku turystycznym jest dobrze przygotowany i unikatowy produkt turystyczny. Przykładem takiego wyjątkowego i specyficznego dla regionu produktu jest wycieczka rowerowa Dookoła centrum Europy. Produkt ten, jeśli będzie dobrze zarządzany, ma szansę być utożsamiany z obszarem, przyczynić się do promocji całego regionu

202 202 D. Szpilko i jednocześnie przynieść znaczne korzyści ekonomiczne właścicielom gospodarstw Piątki znad Biebrzy. Przedstawiona krótka analiza produktów oferowanych przez gospodarstwa Piątki znad Biebrzy pozwala na stwierdzenie, że lokalne społeczeństwo odgrywa kluczową rolę w tworzeniu produktów turystycznych regionu. Faktem jest, że mają one inną specyfikę niż tworzone przez samorządy i organizacje, w szczególności sposób ich kreowania jest dość przypadkowy i intuicyjny. Istotną barierą w tworzeniu nowych produktów turystycznych przez lokalne społeczności jest ciągle niewystarczające wykształcenie lokalnych społeczności w zakresie obsługi ruchu turystycznego. Powoduje to, że wiele miejscowości położonych poza głównymi ośrodkami turystycznymi ma niewykorzystany, ogromny potencjał turystyczny. Przyczyną tego jest brak lokalnych specjalistów z wykształceniem turystycznym, którzy potrafiliby go zidentyfikować i efektywnie wykorzystać. PIŚMIENNICTWO Bielecki G Piękno puszcz i bagien Polski północno-wschodniej. Supraśl, Współczesna Oficyna Supraska, 24. Drzewiecki M Podstawy agroturystyki. Bydgoszcz, Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego, 16. Jalinik M Agroturystyka na obszarach przyrodniczo cennych. Białystok, Wyd. Politechniki Białostockiej. Kruczek Z., Sacha S Geografia atrakcji turystycznych Polski. Kraków, PROKSENIA, 9. Mielko H Znaczenie bagien biebrzańskich dla rozwoju turystyki, w: Markowy produkt turystyczny w północno-wschodniej Polsce. Red. K. Michałowski, B. Malinowska. Białystok, Wyd. Politechniki Białostockiej, 44. Ziółkowski R Klaster jako kierunek rozwoju gospodarstw agroturystycznych w woj. podlaskim. Poznań, Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Roczniki Naukowe 9 (2), 466.

203 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 286 (62), Iwona Połucha, Emilia Marks ZASADY KREOWANIA PRZESTRZENI OGRODOWEJ W GOSPODARSTWACH AGROTURYSTYCZNYCH PRINCIPLES FOR THE CREATION OF GARDEN SPACE IN AGRO TOURIST FARMS Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ul. Prawocheńskiego 17, Olsztyn, i.polucha@uwm.edu.pl, emma@uwm.edu.pl Summary. The paper shows the issues of organisation of green space and adaptation of the rural areas for the tourism and recreation purposes. The research included the farms in the north-eastern Poland, which the owners intend to take or develop agrotourism activities. The example of those farms was used to present possiblities to create of the green areas with the consideration of the functionality zoning. The arrangement of zones is associated with the utility program provided for the proposed space. Special attention was paid to the composition of the greenery and the elements of the small architecture used in the passive and active forms of recreation. Presented proposals for the zoning of the agrotourism farms areas and development of green space are needed to providing the services for the tourists and increase of the quality level of services. Słowa kluczowe: gospodarstwo agroturystyczne, kompozycja zieleni, koncepcja projektowa, mała architektura, strefy funkcjonalne. Key words: agrotourism farm, design concept, functional zones, greenery composition, small architecture. FUNKCJE TERENÓW ZIELENI W GOSPODARSTWACH AGROTURYSTYCZNYCH Wieś jest postrzegana przez mieszkańców obszarów zurbanizowanych jako ostoja bezpieczeństwa pośród otwartej przestrzeni, z tradycyjnymi wartościami (Gaworecki 2003). Spędzanie czasu wolnego w środowisku wiejskim umożliwia turystyka wiejska, ale pełne uczestnictwo w życiu wiejskim zapewnia agroturystyka, oznaczająca pobyt w gospodarstwie rolnym. Agroturystyka opiera się na walorach przestrzeni przyrodniczej, które mają zasadniczy wpływ na otoczenie produkcyjne i usługowe gospodarstw rolnych (Drzewiecki 1995). Niezbędnym składnikiem oferty tych gospodarstw jest infrastruktura, tworząca bazę towarzyszącą. Uzupełnia ona bazę noclegową i gastronomiczną, które zaspokajają podstawowe potrzeby turystów podczas pobytu w gospodarstwie (Marks i Połucha 2005). Teren rekreacyjny w gospodarstwie umożliwia podejmowanie różnych form aktywności, które nie wynikają z obowiązków codziennego życia, np. uprawianie sportu rekreacyjnego czy rozwijanie działalności kulturalnej. Taka rekreacja służy odnowie sił fizycznych i psychicznych wypoczywających osób (Napierała i in. 2009). Turyści korzystający z oferty agroturystycznej, oprócz aktywnego wypoczynku na łonie natury, mają możliwość poszerzenia wiedzy na temat obyczajów miejscowej ludności i czynności wykonywanych w zagrodzie wiejskiej, a także korzystania z wytwarzanych w niej produktów (Berndt-Kostyrzewska 1997). Tereny zieleni jest to przestrzeń pokryta roślinnością o ściśle określonym sposobie użytkowania (Orzeszek-Gajewska 1984). W gospodarstwach agroturystycznych pełnią one funk-

204 204 I. Połucha i E. Marks cje estetyczne, ochronne, dydaktyczne i gospodarcze. Podział obszaru gospodarstwa na części, w tym ozdobną, produkcyjną i rekreacyjną, pozwala na przygotowanie atrakcyjnej oferty wypoczynku, a turystom na podejmowanie różnych form aktywności. Teren zieleni jest też swoistą wizytówką obiektu agroturystycznego (Marks i in. 2003). W obrębie gospodarstwa należy wydzielić część reprezentacyjną, która na ogół jest też miejscem kameralnego odpoczynku. Istotne jest wydzielenie części użytkowej, która może być udostępniona gościom biorącym udział w pracach gospodarskich. Dobrym rozwiązaniem jest zaplanowanie sadu, warzywnika lub ogrodu zielarskiego, z których produkty będą wykorzystywane do przygotowywania posiłków. W części przeznaczonej dla turystów powinny być miejsca do biernego wypoczynku oraz umożliwiające uprawianie sportów i różnych form aktywności. Wszystkie te czynniki w dużej mierze wpływają na atrakcyjność obiektów agroturystycznych i zwiększenie zainteresowania wypoczynkiem na wsi. Korzystne warunki do organizacji agroturystyki mają głównie obiekty zlokalizowane w rozproszonej zabudowie, ponieważ łatwiej można zapewnić gościom ciszę, spokój i prywatność (Marks i in. 2003, Młynarczyk 2006). Wzrost oczekiwań współczesnego turysty i rosnąca konkurencja zmuszają gospodarzy do coraz większej dbałości o otoczenie obiektów agroturystycznych. Mogą oni próbować zagospodarować teren własnymi siłami albo skorzystać z pomocy architekta krajobrazu. Od jego inwencji twórczej i otwartości na wprowadzanie innowacyjnych rozwiązań i urządzeń w dużej mierze zależy zadowolenie użytkowników i ich zainteresowanie aktywnością ruchową (Rzegocińska-Tyżuk 1995). CEL I METODY BADAŃ Celem artykułu jest ukazanie możliwości zagospodarowania terenów zieleni w gospodarstwach rolnych na potrzeby turystów ze szczególnym uwzględnieniem ich złożonych funkcji, układu kompozycyjnego roślinności i elementów małej architektury. Przedstawiono także przebieg prac projektowych służących do przystosowania otoczenia tych obiektów do zakresu działalności agroturystycznej. Rezultatem podjętych badań jest propozycja strefowania funkcjonalnego przestrzeni w gospodarstwach agroturystycznych. Zaproponowany podział opracowano na podstawie analiz literatury przedmiotu i badań własnych kilkunastu gospodarstw. Wszystkie prace wykonano w latach Do zaprezentowania możliwości kreowania i podziału przestrzeni ogrodowej wybrano trzy przykładowe obiekty zlokalizowane w północno-wschodniej Polsce. Jeden z nich jest usytuowany w miejscowości Silginy (gmina Barciany, powiat kętrzyński), w którym wszystkie prace projektowe wykonano w latach Kolejne obiekty są położone w gminie Stawiguda, w powiecie olsztyńskim. Koncepcję zagospodarowania terenu zieleni w gospodarstwie znajdującym się na skraju wsi Bartąg (w pobliżu wsi Ruś) opracowano w latach Ostatni obiekt, w Dorotowie, działa już jako gospodarstwo agroturystyczne, dlatego opracowana w latach koncepcja miała na celu wzbogacenie oferty turystycznej. Wybrano wyniki badań dotyczące przede wszystkim układu funkcjonalnego, kompozycji zieleni oraz małej architektury. Ponadto przybliżono warsztat architekta krajobrazu i zagadnienia związane z projektowaniem terenów zieleni. Badania i analizy oraz zakres prac projektowych przedstawiono w postaci metodycznych zaleceń,

205 Zasady kreowania przestrzeni ogrodowej których dobór jest własną propozycją autorów. Zasady i etapy projektowania zestawiono po wnikliwej analizie wielu metod stosowanych w architekturze krajobrazu i doświadczeń projektantów (Bajerowski i in. 2000, Senetra i Cieślak 2004, Skalski 2007, Neuofert 2007). ZASADY I ETAPY PROJEKTOWANIA TERENÓW ZIELENI W GOSPODARSTWACH AGROTURYSTYCZNYCH Kreowanie przestrzeni rekreacyjnej jest złożonym procesem, który polega na zrealizowaniu w żywym otoczeniu zamysłu projektanta zgodnie z potrzebami uczestników rekreacji. Zaaranżowany ogród ulega ciągłym przemianom związanym z rozwojem roślinności, dlatego konieczne jest zaplanowanie takich wnętrz, które będą atrakcyjne w różnych porach roku i w kolejnych latach użytkowania. Projektowany teren w gospodarstwie agroturystycznym powinien być wnikliwie rozpoznany oraz poddany badaniom i analizom stosowanym w architekturze krajobrazu. Zakres prac poprzedzających projektowanie obejmuje: a) inwentaryzację terenu gospodarstwa, w tym zabudowy, roślinności, nawierzchni i elementów małej architektury; podstawą do ustalenia istniejącego stanu jest mapa sytuacyjno- -wysokościowa terenu; b) badania odczynu gleby i warunków siedliskowych w różnych częściach działki; c) waloryzację krajobrazową wybranych elementów, głównie drzewostanu i obiektów architektonicznych w celu wyeksponowania szczególnie wartościowych fragmentów terenu oraz dowartościowania estetycznego lub likwidacji elementów dysharmonijnych, a także wskazania roślin do usunięcia lub przesadzenia; d) analizę krajobrazową z uwzględnieniem wnętrz krajobrazowych i rodzaju ograniczających je ścian, ekspozycji i powiązań kompozycyjnych (osi, punktów, otwarć i ciągów widokowych) oraz elementów wyróżniających się w krajobrazie (dominant, subdominant, akcentów itp.); e) zapoznanie się z programem użytkowym wynikającym z wielkości obiektu, liczby użytkowników i oferty turystycznej oraz jego modyfikacja związana z proponowanymi zmianami zagospodarowania; f) wywiad z właścicielami obiektu oraz badania sondażowe gości obiektu służące rozpoznaniu ich opinii na temat analizowanej przestrzeni, oczekiwań i preferencji związanych ze spędzaniem czasu wolnego w gospodarstwie agroturystycznym; g) podział funkcjonalny obszaru z wyszczególnieniem stref przeznaczonych do określonych form aktywności podejmowanych w trakcie wypoczynku oraz dostosowanych do wieku i potrzeb użytkowników (Bajerowski i in. 2000, Bogdanowski 1976, Senetra i Cieślak 2004, Wejchert 1974). Docelowym zadaniem jest opracowanie koncepcji na podstawie wytycznych projektowych. Aranżację terenu przedstawiono w rzucie z góry z uwzględnieniem kompozycji zieleni, układu komunikacyjnego i elementów małej architektury, często ze wstępnym obmiarem. Uzupełnieniem są katalogi roślin, nawierzchni, proponowanych urządzeń i elementów, materiałów wykończeniowych. Rozwinięciem koncepcji jest szczegółowy projekt techniczny, najczęściej wykonany techniką cyfrową w programach komputerowych (np. Realtime Landsca-

206 206 I. Połucha i E. Marks ping, AutoCAD, DATAflor, Pro Landscape), zawierający wiele części dotyczących przede wszystkim: ogrodzeń i komunikacji (parkingi, place, tarasy, drogi kołowe, ciągi piesze itp.); infrastruktury podziemnej i lokalizacji punktów oświetleniowych (zasilenie elementów, rozmieszczenie gniazd elektrycznych); systemu nawadniania (zraszacze podziemne, naziemne, pompy itd.); zbiorników wodnych i budowli w ich otoczeniu (stawy, oczka wodne, mosty, pomosty itd.); małej architektury (m.in. fontanny, kaskady, altany, rzeźby, pergole, trejaże, latarnie); elementów architektonicznych (schody, murki oporowe itd.); rozmieszczenia urządzeń do zabaw i sportowo-rekreacyjnych; zestawienia powierzchni i rodzaju nawierzchni; spisu gatunkowego i ilościowego dobranych roślin; graficznego rozmieszczenia nasadzeń; dokładnego zwymiarowania stref i wybranych elementów; zestawienia powierzchniowo-ilościowego użytych materiałów; kosztorysu wykonawczego; harmonogramu prac wykonawczych (kalendarz robót); zaleceń pielęgnacyjnych w pierwszym roku użytkowania terenu zieleni. Opracowanie projektowe, wzbogacone ręcznymi lub komputerowymi wizualizacjami, pozwala właścicielowi gospodarstwa na podjęcie prac związanych z urządzeniem i przystosowaniem terenu do potrzeb podejmowanych gości. Sporządzenie profesjonalnego projektu pozwala uniknąć błędów związanych z niewłaściwą aranżacją zieleni i koniecznością usuwania nasadzeń w przyszłości, a także związanych z niefunkcjonalnym rozplanowaniem przestrzeni. Istotny jest nadzór autorski architekta krajobrazu oraz wybór firmy wykonawczej, od której doświadczenia zależy też wygląd terenu w kolejnych latach użytkowania. PROPOZYCJE ORGANIZACJI I ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENI OGRODOWEJ W celu zorganizowania przestrzeni w gospodarstwach agroturystycznych należy uwzględnić wiele elementów, w tym lokalne uwarunkowania i wpływ otoczenia, specyfikę gospodarstw i oferty turystycznej, oczekiwania właścicieli obiektów oraz potrzeby i wymagania gości. Podział funkcjonalny może zwiększyć atrakcyjność tych zagród i zapewnić turystom komfort wypoczynku. Przestrzeń wokół każdego obiektu powinna być podzielona przynajmniej na trzy główne części, nazwane strefami funkcjonalnymi. Wielkość tych stref jest uzależniona od docelowej liczby użytkowników. W ich obrębie wydziela się przestrzenie służące realizacji programu użytkowego, określającego przeznaczenie poszczególnych części ogrodu. Do funkcji tych przestrzeni dostosowuje się elementy zagospodarowania. Płynny podział terenu umożliwiają naturalne ogrodzenia. Powiązanie całości zapewnia natomiast układ komunikacyjny. Analiza rozwiązań funkcjonalnych kilkunastu gospodarstw agroturystycznych posłużyła do opracowania schematycznego podziału przestrzeni i zestawienia elementów jej zagospodarowania (rys. 1).

207 Zasady kreowania przestrzeni ogrodowej Propozycja strefowania gospodarstw ma na celu ich przystosowanie do obsługi wybranych kategorii turystów i wzbogacenie oferty turystycznej. Dzięki sprecyzowaniu, które segmenty turystów są preferowane przez właścicieli obiektu, można ukierunkować prace projektowe. W zakres proponowanej infrastruktury turystycznej w gospodarstwach wchodzą zaaranżowane przestrzenie z małą architekturą, które umożliwiają uprawianie różnych form aktywności, w tym altany wypoczynkowe z miejscem na ognisko, stawy z pomostami, boiska, miejsca do zabaw i urządzenia sportowo-rekreacyjne. Urozmaiceniem są też miejsca do zajęć plenerowych (kręgle, szachy ogrodowe, strzelnice sportowe, siłownie plenerowe). Uzupełniają je elementy powiązane z działalnością gospodarstwa rolnego, np. wybiegi dla zwierząt, wystawy maszyn rolniczych. Rodzaj wykorzystanych elementów zagospodarowania jest uzależniony przede wszystkim od oferty turystycznej gospodarstwa. FUNKCJE I ELEMENTY TERENÓW ZIELENI W GOSPODARSTWACH AGROTURYSTYCZNYCH UKŁAD KOMUNIKACYJNY drogi kołowe, ciągi piesze i pieszojezdne, parkingi OGRODZENIA NATURALNE szpalery drzew i krzewów, żywopłoty, pergole, trejaże STREFA PRODUKCYJNA funkcje użytkowa i dydaktyczna STREFA REPREZENTACYJNA funkcje estetyczna i ochronna STREFA REKREACYJNA funkcje wypoczynkowa i sportowa SADY OWOCOWE WARZYWNIKI OGRÓDKI ZIELARSKIE WINNICE PRZEDOGRÓDKI OGRODY WIEJSKIE TERENY OZDOBNO- -WYPOCZYNKOWE PLACE ZABAW I GIER BOISKA SPORTOWE MIEJSCA NA OGNISKO ZBIORNIKI WODNE tabliczki z nazwami gatunków roślin wybiegi dla zwierząt wystawy maszyn i narzędzi rolniczych ozdobne nasadzenia kwiaty doniczkowe, rabaty trawniki dywanowe oczka wodne, fontanny miejsca wypoczynku biernego nasadzenia drzew i krzewów, gaj trawniki rekreacyjne i sportowe budowle i mała architektura altany ogrodowe, stoły, ławki, mosty, pomosty, sprzęt do zabaw, urządzenia sportowo-rekreacyjne, gry plenerowe, oświetlenie itd. Rys. 1. Funkcje przestrzeni ogrodowej i elementy jej zagospodarowania w gospodarstwach agroturystycznych Koncepcję zagospodarowania terenów zieleni najlepiej opracować już w trakcie budowy lub adaptacji budynków na potrzeby turystów w gospodarstwie rolnym. Łatwiej jest wówczas zaplanować niezbędną infrastrukturę techniczną oraz dostosować funkcje i elementy wyposażenia przestrzeni ogrodowej do wielkości i stylu architektonicznego obiektów oraz zakresu działalności. W funkcjonujących gospodarstwach agroturystycznych właściciele

208 208 I. Połucha i E. Marks mogą ukierunkować lub wzbogacić ofertę turystyczną, zapewniając swoim gościom wybór możliwości spędzania czasu wolnego. Proces realizacji projektu może odbywać się etapowo, w miarę rozwoju działalności agroturystycznej, ale już sam podział funkcjonalny przestrzeni i zasadnicze elementy zagospodarowania podnoszą walory oferty. Zaprezentowane koncepcje są propozycją przystosowania obiektów, w których zadbano o urozmaiconą ofertę i bezpieczeństwo turystów. Uwzględniono także harmonijne powiązanie kreowanej przestrzeni z otaczającym krajobrazem i walorami wsi. Gospodarstwo w Silginach. W ramach prac projektowych zaproponowano zagospodarowanie obiektu w Silginach jako przyszłego gospodarstwa agroturystycznego. Wieś Silginy jest położona w gminie Barciany, w północnej części województwa warmińsko-mazurskiego, na Równinie Sępopolskiej. Powierzchnia projektowanego terenu wynosiła 6240 m². Przed podjęciem prac projektowych wykonano inwentaryzację terenu, waloryzację drzewostanu, analizę krajobrazową i układu funkcjonalnego oraz rozpoznano warunki siedliska. W pracach projektowych uwzględniono oczekiwania właściciela zagrody wiejskiej. Obiektowi nadano funkcje i wygląd współczesnego przedsięwzięcia agroturystycznego, które spełni oczekiwania potencjalnego turysty. Teren podzielono na następujące strefy funkcjonalne: reprezentacyjno-użytkową (rys. 2), komunikacyjną, zabaw i estetyczną, mieszkalną, rekreacyjno-sportową, dydaktyczną, użytkową, estetyczno-wypoczynkową. Wśród elementów zagospodarowania znalazł się zbiornik wodny z pomostem i altaną z miejscem na ognisko (rys. 3). Przewidziano również ujeżdżalnię ze względu na obecność koni w gospodarstwie (rys. 4). Umożliwi ona naukę jazdy konnej lub prowadzenie zajęć hipoterapeutycznych. W pobliżu wydzielono sad i warzywnik, umożliwiające zbiór warzyw i owoców oraz ich wykorzystanie w gospodarstwie agroturystycznym. W koncepcji uwzględniono też stanowiska dla zwierząt gospodarskich, które właściciel zamierza wprowadzić jako atrakcję dla dzieci, oraz plac zabaw. Ponadto w części reprezentacyjnej we frontowej części działki przewidziano nasadzenia zróżnicowanych kolorystycznie bylin oraz dekoracje z wikliny. Kompozycja przestrzenna założenia ma nieregularną formę, ze swobodnymi liniami, typowymi dla krajobrazu wsi. Materiał roślinny zastosowany w koncepcji projektowej to gatunki istniejące na badanym terenie oraz gatunki projektowane. Wprowadzono rodzimą roślinność, która wkomponuje się w swobodny układ kompozycyjny i pejzaż wiejski (Hackiewicz 2011). Gospodarstwo w Bartągu. Obiekt jest usytuowany na pograniczu wsi Bartąg i Ruś w gminie Stawiguda, na Pojezierzu Olsztyńskim. Przystosowanie terenu zieleni w gospodarstwie z uwzględnieniem miejsc rekreacyjnych, ogrodu ozdobnego i użytkowego pozwoli jego właścicielom na podjęcie działalności agroturystycznej. Gospodarstwo zajmuje powierzchnię 21,5 ha. W pobliżu znajduje się wyciąg narciarski Kartasiówka (na gruntach właścicieli), który podnosi walory obiektu i umożliwia jego wykorzystanie w okresie zimowym. Pracami projektowymi objęto wybraną przestrzeń, w tym podwórze (1494 m²), sad (1225 m²), ogród warzywny (748 m²), staw (2970 m²), a także teren zaniedbanego ogrodu ozdobnego i likwidowanej pasieki. Prace projektowe, poprzedzone badaniami inwentaryzacyjnymi, analizami walorów otoczenia i funkcji terenu oraz wywiadem z właścicielami obiektu, pozwoliły na sprecyzowanie wytycznych projektowych.

209 Zasady kreowania przestrzeni ogrodowej Rys. 2. Wizualizacja strefy reprezentacyjno-użytkowej w gospodarstwie agroturystycznym w Silginach Źródło: Hackiewicz Rys. 3. Wizualizacja strefy estetyczno-wypoczynkowej w gospodarstwie agroturystycznym w Silginach Źródło: Hackiewicz Rys. 4. Wizualizacja stref rekreacyjno-sportowej i użytkowej w gospodarstwie agroturystycznym w Silginach Źródło: Hackiewicz 2011.

210 210 I. Połucha i E. Marks W gospodarstwie wydzielono następujące strefy: mieszkalno-wypoczynkową, komunikacyjną, ogrodniczą oraz gospodarczą. W ich obrębie zaproponowano dużą powierzchnię trawników rekreacyjnych i łąkę kwietną, plac zabaw dla dzieci, boiska do piłki siatkowej, kąciki wypoczynkowe, miejsce na ognisko, plażę. Zmiany urządzenia terenu zieleni obejmują także wprowadzenie elementów małej architektury, takich jak altany (drewniana, murowana z grillem, ażurowa), pomost drewniany z wiatą, mostek, pergola, oraz elementów architektonicznych (schody, murek oporowy, obudowa studni). Układ kompozycyjny jest swobodny i pozwala na powiązanie całości z otwartym krajobrazem. Zastosowana roślinność uzupełnia istniejącą zieleń wysoką, głównie drzewa i krzewy owocowe. Dobrano gatunki, które tradycyjnie sadzono w ogródkach wiejskich. Zaplanowano typowy dla dawnej wsi przedogródek, gaik, ogród różany, rabaty i żywopłoty oraz skomponowano roślinność przy stawie (Tkacz 2008). Gospodarstwo w Dorotowie. Koncepcja zagospodarowania dotyczyła działki położonej w miejscowości Dorotowo, w gminie Stawiguda, w obrębie Pojezierza Olsztyńskiego. W pracach projektowych uwzględniono powierzchnię 5,69 ha. W gospodarstwie są apartamenty z tarasami i pokoje dwuosobowe (łącznie około 30 miejsc noclegowych), a także duża sala na imprezy okolicznościowe (na osób). W ramach badań wykonano inwentaryzację roślinności i istniejących elementów zagospodarowania terenu oraz waloryzację budynków, nawierzchni i zieleni, a następnie zmodyfikowano układ funkcjonalny i opracowano koncepcję projektową. Propozycje zagospodarowania terenu zieleni uwzględniają potrzeby różnych kategorii gości i oczekiwania właściciela. Pierwotnie obszar był podzielony pod względem funkcjonalnym na pięć części: mieszkalną, usługowo-mieszkalną, rekreacyjną, hodowlaną oraz produkcyjną, która obejmuje plantacje wierzby energetycznej. Po ustaleniu oczekiwań właściciela i potrzeb gości gospodarstwa zaplanowano utworzenie siedmiu stref pełniących następujące funkcje: rekreacyjno-sportową, wypoczynkową, mieszkalno-usługową, mieszkalną, komunikacyjną, edukacyjną i gospodarczą. Rozmieszczając poszczególne strefy na terenie gospodarstwa, zwrócono uwagę głównie na warunki terenowe, stosunki wodne, dostępność terenu, roślinność występującą w danej strefie. W większości zachowano istniejącą zieleń, poza nasadzeniami w złej kondycji zdrowotnej. Podstawowymi zmianami zaproponowanymi w gospodarstwie było stworzenie kompleksu sportowo-rekreacyjnego, placu zabaw, miejsc wypoczynkowych oraz zaprojektowanie Doliny Wierzby (rys. 5). Zadbano, by wielkość poszczególnych stref funkcjonalnych była dostosowana do liczby osób, które przebywają w gospodarstwie. Uwzględniono także potencjał rozwojowy obiektu, który w przyszłości zostanie rozbudowany. W kompleksie przewidziano strzelnicę, boisko sportowe do gry w siatkówkę plażową, kort tenisowy, pole do rzutu podkową. W sezonie atrakcją będą także kręgielnia ogrodowa i szachy plenerowe. Część terenu o funkcji wypoczynkowej przeznaczono na plac zabaw dla dzieci. W strefie edukacyjnej zaprojektowano szlak Doliny Wierzby, wiodący wzdłuż linii brzegowej rozległych stawów hodowlanych. Trasa posłuży prezentacji 13 wybranych gatunków wierzb, przy których zaplanowano tabliczki informacyjne z ich nazwami. Ponadto zaproponowano elementy małej architektury, takie jak fontanna, palenisko, altany, ławki przy szlaku. Przewidziano też most i pomost oraz miejsca do wędkowania przy stawach. W doborze zieleni na terenie gospodarstwa uwzględniono przede wszystkim różnorodne gatunki wierzby. Zaplanowano również niewielkie nasadzenia z roślin rocznych i krze-

211 Zasady kreowania przestrzeni ogrodowej wiastych oraz uzupełniono drzewostan, głównie w miejscach wymagających osłonięcia. Przy linii brzegowej stawów zaprojektowano również nasadzenia z roślin nadwodnych. Preferowana roślinność w gospodarstwie to rodzime gatunki roślin, często sadzone na terenach wiejskich, o małych wymaganiach pielęgnacyjnych. Ważny był dobór roślin bezpiecznych dla dzieci, które przebywają w gospodarstwie. Nie stosowano nasadzeń z trującymi owocami czy innymi organami, kolcami, cierniami oraz roślin powodujących alergię. Całość została skomponowana w swobodnym stylu, aby teren wpisał się otaczający krajobraz wiejski (Nosek 2010). Rys. 5. Przykładowa aranżacja terenu zieleni w gospodarstwie agroturystycznym Dolina Wierzby w Dorotowie Źródło: Nosek PODSUMOWANIE Potrzeba kreowania terenów zieleni wynika z chęci sprostania oczekiwaniom turystów i stworzenia konkurencyjnej oferty. Uporządkowanie przestrzeni wokół obiektów noclegowych jest również niezbędne z uwagi na bezpieczeństwo turystów. Ponadto do dbałości o otacza-