Raport z monitoringu funduszu korkowego w Rybniku

Transkrypt

1 Raport z monitoringu funduszu korkowego w Rybniku Anna Rozkosz, Janusz Piechoczek Monitoring został zorganizowany przez Stowarzyszenie Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich w ramach projektu Mocna Straż dzięki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego Rybnik, dn roku 1

2 SPIS TREŚCI IWSTĘP... 3 METODOLOGIA BADAŃ... 6 Analiza prawna... 7 Wstęp. Podstawowe akty prawne. PARPA... 7 Gminne Programy Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych...9 Gminne Komisje Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Finansowanie realizacji Gminnych Programów Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych WYNIKI BADAŃ Pierwszy cel badawczy monitoringu Problem Problem Problem Problem Drugi cel badawczy monitoringu Problem Problem Problem Problem Problem Problem REKOMENDACJE PODSUMOWANIE

3 I WSTĘP Monitoring spójności i trafności Gminnych Programów Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Przeciwdziałania Narkomanii (monitoring funduszu korkowego) jest działaniem z zakresu kontroli społecznej. Po co obywatele ją sprawują? Motywacje mogą być różne. Dla jednych istotne będzie skuteczne zapobieganie alkoholizmowi i narkomanii, dla kogoś innego lepsze zarządzanie środkami publicznymi, dla jeszcze innych najważniejsza jest rzetelność i uczciwość administracji. Ważne jednak, że niezależnie od motywacji obywatele dysponują wieloma prawami, które nie tylko dają im oręż do sprawowania takiej kontroli - np. poprzez zadawanie pytań administracji zgodnie z ustawą o dostępie do informacji publicznej - ale też możliwość poprawiania działań administracji - np. składania skarg na działania urzędów i wniosków o wprowadzenie zmian. Obywatele mają prawo interesować się działaniami samorządu czy władz dlatego, że to właśnie o jakości ich życia decydują wybrane władze i aparat administracyjny. Głos obywateli może wpływać na sposób sprawowania rządów i rządzący powinni być na niego otwarci, gdyż dzięki temu realizowana polityka może być lepsza, bardziej trafna i efektywna. Bez głosów obywateli pewne problemy nigdy nie zostałyby zauważone. Jak powiedział niegdyś Prezes Urzędu Zamówień Publicznych: Żadna forma kontroli państwowej, nawet najlepiej zorganizowanej i realizowanej, nie zastąpi kontroli obywatelskiej, społecznej, realizowanej na co dzień. Kontrola instytucjonalna nie ma szans na dotarcie zawsze i wszędzie tam, gdzie następuje przekroczenie przepisów. Natomiast w każdym takim przypadku mogą i powinni natychmiast reagować ci, którzy to widzą, których interes to narusza, między innymi członkowie społeczności lokalnej 1. Kontrola społeczna, wynikająca z praw obywateli, może przerodzić się w działanie strażnicze - czyli zadanie z wyraźnie postawionymi celami, w ramach którego przeprowadzone zostanie systematyczne badanie jakiegoś wybranego problemu. W przypadku monitoringu funduszu korkowego - trafności i efektywności gminnego systemu zapobiegania alkoholizmowi i narkomanii, ze szczególnym uwzględnieniem środków pochodzących z opłat za zezwolenia na sprzedaż alkoholu. Zaletą takiej zorganizowanej formy działania jest wyrównanie poziomu wiedzy pomiędzy obywatelem i władzami oraz możliwość partnerskiej relacji, w której pokazywane będą sposoby widzenia sprawy przez obie strony. Wszelkie uwagi powinny być zatem traktowane jako bezcenne źródło informacji dla władz i wyraz obywatelskiej troski o dobre rządy lokalne. Pod warunkiem, że monitorujące osoby czy organizacje zachowają zasady zapisane w Karcie Zasad obiektywizm, jawność, rzetelność i działanie na rzecz dobra wspólnego. Warto, aby kontrolujący rozumieli system, w którym działają i szukali przyczyn występowania problemów. Jeżeli za pieniądze na zapobieganie alkoholizmowi organizowane są imprezy, na których podawany jest alkohol, rekomendacje winny dotyczyć lepszej kontroli ze strony gminy czy wprowadzenia wyraźnych regulacji, które zapobiegać będą tej sytuacji w przyszłości. To powoduje, że pojawia się punkt , wywiad z Tomaszem Czajkowskim, Prezesem Urzędu Zamówień Publicznych, pid=3352 (sprawdzane ) 3

4 wspólny do dyskutowania nad przyszłością gminy. Oczywiście wymaga to też otwartości ze strony administracji i chęci wdrożenia rekomendacji lub co najmniej ich przemyślenia. Ważne jednak, że pokazano administracji działanie możliwe przez nią do wykonania. Założenia monitoringu funduszu korkowego brały pod uwagę wszystkie te aspekty. Dlatego cele określono jako: doprowadzenie do tego, aby Gminny Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Przeciwdziałania Narkomanii w gminie wpisywał się w szersze myślenie o zapobieganiu tym problemom. By był spójny z innymi dokumentami strategicznymi i trafny, czyli aby podejmowane na jego podstawie działania miały większą skuteczność, doprowadzenie do efektywnego, rzetelnego i celowego zarządzania środkami na radzenie sobie z problemami alkoholizmu i narkomanii. Realizatorzy uznali bowiem, że zacząć należy od badania systemu. Jeżeli wszystkie właściwe działania są podejmowane, to system powinien być efektywny. Jeżeli nie, to oznacza to, że być może powinien zostać poprawiony. Takie podejście zapewnia działanie na rzecz dobra wspólnego (badane są sprawy dotyczące w jakimś stopniu wszystkich mieszkańców) i daje możliwość wydawania obiektywnych sądów. Każda monitorująca organizacja, grupa czy osoba podjęła działania z inną intencją. Sam monitoring dążył jednak do obiektywności, badał procedury, zgodność z prawem, sposoby tworzenia planów. To, jakie rozwiązania są skuteczne, zależy od skomplikowanych uwarunkowań lokalnych oraz przede wszystkim od indywidualnych i profesjonalnych doświadczeń osób wydających sądy. Bardzo trudno jest obiektywnie twierdzić, co jest najlepszym rozwiązaniem, jeśli w dyskusji nie zobaczy się całości występujących problemów. W tym sensie monitoring jest zaledwie podstawą do podejmowania samodzielnych działań przez uczestniczące zespoły. Organizatorzy dołożyli jednak starań, aby zapewnić dostęp do ekspertów i możliwość oceny programów z różnych punktów widzenia. Organizatorem monitoringu było Stowarzyszenie Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich organizacja, która bada przejrzystość działań administracji i efektywność wydatkowania przez nią środków. Uczestnikami byli organizacje, grupy i obywatele oraz obywatelki, którzy chcieli zobaczyć, jak system wygląda w ich gminie, podnieść poziom swojej wiedzy i stać się partnerem dla władz do rozmowy i dyskusji. Monitoring prowadzony był przez mieszkanki i mieszkańców gmin (Lokalnych Koordynatorów) w 15 miejscowościach w całej Polsce. Wśród monitorowanych gmin były gminy miejskie, miejsko wiejskie i wiejskie. Były to: Katowice, Barbara Rogalska, Górnośląskie Stowarzyszenie Społeczne ODNOWA w Chorzowie Malbork, Waldemar Klawiński, Malborskie Centrum Kwadrat, Henryk Kapela, Malborskie Stowarzyszenie Abstynenckie "Tu i Teraz" Morąg, Agnieszka Bartosiak, Stowarzyszenie Razem dla Innych, 4

5 Oława, Łukasz Wołodzko, Wiktor Pietrzak, Fundacja Inicjatyw Społecznych i Kulturowych "Grejpfrut", Opole, Paweł Gawron Orzysz, Krzysztof Marusiński, Mazurskie Stowarzyszenie Aktywności Lokalnej w Orzyszu, Pszczyna, Jerzy Pistelok, Stowarzyszenie Współpracy Obywatelskiej "QUO IURE", Rabka-Zdrój, Grzegorz Werner, Łukasz Papierz, Artystyczno Społeczno Kulturalne Stowarzyszenie Lokomotywa, Ruda-Śląska, Adam Podgórski, Rudzkie Stowarzyszenie Pomocy Ofiarom Przestępstw, Rybnik, Anna Rozkosz, Janusz Piechoczek, Skarżysko-Kamienna, Ewa Podleśna, Kamil Sasal, Stowarzyszenie im. Stanisława Staszica w Skarżysku-Kamiennej, Stronie Śląskie, Grażyna Rojek, Wojciech Paszkowski, Strońskie Forum Obywatelskie, Strzegom, Elżbieta Woźniakowa, Federacja Polskie Lobby Kobiet, Szczecin, Szymon Osowski, SLLGO, Wrocław, Maria Niewiadoma, Jakub Walburg, Dolnośląska Federacja Organizacji Pozarządowych Rybnik jest miastem na prawach powiatu położonym w południowo zachodniej części województwa śląskiego. Miasto tworzy 27 dzielnic, z których każda posiada własną unikalną historię i charakter. Liczba ludności wynosi ok mieszkańców. Miasto jest rozlokowane na powierzchni 148,36 km². W przyjętej Uchwałą Rady Miasta Nr 489/XXXV/2009 Strategii Polityki Społecznej Miasta Rybnika na lata wskazano następujące mocne strony miasta: wysoki potencjał ludnościowy cechujący się etosem pracy wzrost poziomu wykształcenia i możliwość nabywania nowych kwalifikacji dostosowanych do wymogu rynku pracy wysoki potencjał szkolnictwa wyższego zróżnicowany system instytucji pomocy społecznej oferujący szeroki zakres usług osobom wymagającym wsparcia rosnąca aktywność społeczna środowisk lokalnych oraz organizacji pozarządowych. Wśród aspektów społecznych, które wymagają większej pracy ze strony instytucji publicznych wymienia się przede wszystkim wysoki wskaźnik bezrobocia wśród osób z wykształceniem podstawowym i zawodowym, niski poziom wykształcenia wśród osób niepełnosprawnych, feminizacja biedy, ubóstwo rodzin i wreszcie problem uzależnień i rodzącej się tego powodu przemocy domowej. Ten ostatni z problemów ma ograniczać Miejski Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (od 5

6 2011 noszący nazwę: Miejski Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Narkomanii), który został poddany monitoringowi. Pomysł przeprowadzenia monitoringu korkowego w Rybniku wziął się przede wszystkim z nieformalnej dyskusji, jaka towarzyszy od kilku lat wynikom konkursów na działania związane z prowadzeniem profilaktyki uzależnień. Kontrowersje wśród innych organizacji wzbudza znaczny udział klubów sportowych w puli środków przeznaczanych na ten cel. Klubom zarzuca się, że zadania prowadzone w ramach profilaktyki nie różnią się od tych, które podejmują jako działalność z zakresu sportu. Zakres prowadzonego monitoringu był jednak zdecydowanie szerszy. Kolejnym ważnym argumentem przemawiającym za przeprowadzeniem monitoringu była potrzeba zbadania, na ile przejrzyście wydawane są pieniądze w ramach Miejskiego Programu oraz w jaki sposób funkcjonuje w praktyce dostęp do informacji publicznej w Rybniku, który można traktować jako istotny instrument obywatelskiej kontroli społecznej. Wyniki monitoringu powinny przyczynić się do zwiększenia efektywności działań władz lokalnych na rzecz zapobiegania problemom wynikającym z uzależnień. Liczymy, że poczynione obserwacje i zgłoszone uwagi pozwolą na skuteczniejsze gospodarowanie środkami publicznymi w Rybniku, a w efekcie przełożą się jakby to górnolotnie nie brzmiało, choć powinno być celem władz każdego miasta na polepszenie warunków życia mieszkańców. METODOLOGIA BADAŃ Ogólnopolski monitoring spójności i trafności Gminnych Programów Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Przeciwdziałania Narkomanii realizowano na podstawie ujednoliconej metodologii i narzędzia internetowego 2 służącego do zbierania i analizy danych. Odbywał się od kwietnia 2011 roku (początek rekrutacji osób do prowadzenia monitoringu) do stycznia 2012 roku (pisanie raportów). Zbieranie i analiza danych trwała od czerwca do grudnia 2011 roku. Lokalni Koordynatorzy wzięli udział w szkoleniach z metod zbierania informacji oraz wiedzy na temat funduszu korkowego. Uczestniczyli także w kursie internetowym Na straży. W trakcie monitoringu wsparcie prawne i merytoryczne zapewniało SLLGO. Uczestniczki i uczestnicy wzięli udział w panelu i dyskusji z ekspertami na temat metod zapobiegania alkoholizmowi oraz w spotkaniu podsumowującym monitoring. Monitoring opierał się na badaniu istniejących regulacji i rozwiązań. Badano dokumenty za okres ostatnich 3 lat (od 2009 rok do 2011 roku). Taki zakres badania umożliwił porównanie dokumentów, określenie czy i w jaki sposób je zmieniano, sprawdzenie jakie działania są wspierane, a jakich zaniechano. W trakcie sprawdzano także jak pozyskiwane i wydatkowane są środki, oceniano pracę gminnej komisji oraz bieżące funkcjonowanie funduszu korkowego. Obserwacja oraz wywiady prowadzone były w okresie od kwietnia do grudnia 2011 roku. Analiza i zbieranie dokumentów także przebiegały w tym okresie. Zastosowano następujące metody zbierania informacji: 2 Narzędzie dostępne jest na stronie watchdog.org.pl oraz korkowe.samiswoje.pl 6

7 wnioskowanie o informację publiczną i zbieranie dokumentów dostępnych w Biuletynie Informacji Publicznej, analizowanie zebranych dokumentów, wywiady, obserwacja. Na potrzeby monitoringu zostało stworzone narzędzie badawcze uwzględniające rekomendacje Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz głosy ekspertów z zakresu tworzenia programów profilaktycznych, uzależnień oraz z zakresu finansów publicznych. Została ustalona lista pytań badawczych oraz zakres działań, które należało przeprowadzić w badanej gminie. W Rybniku został zbadany Biuletyn Informacji Publicznej pod kątem zamieszczonych informacji z monitorowanego obszaru. Zbadane zostały dokumenty z zakresu finansów publicznych (uchwały budżetowe Rady Miasta, sprawozdania z wykonanego budżetu), procedury związane z wydawaniem koncesji na sprzedaż alkoholu, uchwalone Programy Profilaktyki, ogłoszenia o prowadzonych konkursach grantowych oraz zamówieniach publicznych z zakresu ochrony zdrowia i profilaktyki i finansowanych z funduszu korkowego. W czasie monitoringu zostały wysłane trzy wnioski o udostępnienie informacji publicznej, zostały przeprowadzone wywiady z Przewodniczącą Miejskiej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Rybniku, z Naczelnik Wydziału Polityki Społecznej Urzędu Miasta w Rybniku oraz z przedstawicielami organizacji pozarządowych korzystających z dotacji przydzielonej z funduszu korkowego. Zostały także przeprowadzone rozmowy telefoniczne z pracownikami Wydziału Społecznego UM w Rybniku oraz z Naczelnikiem Wydziału Rozwoju, Promocji Gospodarczej oraz Integracji Europejskiej UM w Rybniku, czyli komórki odpowiedzialnej za przygotowywanie koncesji na sprzedaż alkoholu. Odpowiedzi na wniosek o informację publiczną zostały udzielane w terminie wyznaczonym przez Ustawę o dostępie do informacji publicznej, czyli w terminie do 14 dni. Informacje udzielane w odpowiedzi były wystarczające. Udzielający odpowiedzi stwarzali możliwość właściwego i pełnego uzyskiwania informacji. Informacje zamieszczone na stronie BIP UM w Rybniku zawierają wszelkie niezbędne informacje z zakresu finansów miejskich, istniejących procedur związanych z wydawaniem zezwoleń na sprzedaż alkoholu. Znalazły się też informacje na temat wynagradzania członków Miejskiej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (dalej w tekście: Miejskiej Komisji). Brak natomiast szczegółowych danych w BIP na temat pracy i działań Miejskiej Komisji w Rybniku. Znaczna część pozyskanych i analizowanych informacji dotyczyła roku 2010, ze względu na rozpoczęcie monitoringu w 2011 r., kiedy nie były jeszcze dostępne wszystkie dane za ten rok. Analiza prawna Wstęp. Podstawowe akty prawne. PARPA Na tak zwane korkowe składają się środki pochodzące z opłat pobieranych przez gminy za wydawanie zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych określone w art.18(2) ustawy z 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości iprzeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2007 r. nr 70, poz. 473 z późn. zm.). 7

8 Przepis ten wyraźnie wskazuje, że uzyskiwane w ten sposób pieniądze mogą być wykorzystane przez gminy tylko na programy związane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz na realizację Gminnych Programów, o których mowa w art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii. Przepisy zawarte w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (dalej: uwtpa) mają służyć głównemu celowi ustawy wyrażonemu w art. 1, który stanowi, że organy administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego są obowiązane do podejmowania działań zmierzających do ograniczania spożycia napojów alkoholowych oraz zmiany struktury ich spożywania, inicjowania i wspierania przedsięwzięć mających na celu zmianę obyczajów w zakresie sposobu spożywania tych napojów, działania na rzecz trzeźwości w miejscu pracy, przeciwdziałania powstawaniu i usuwania następstw nadużywania alkoholu, a także wspierania działalności w tym zakresie organizacji społecznych i zakładów pracy. Ponadto podmioty publiczne wymienione powyżej mają także obowiązek popierać tworzenie i rozwój organizacji społecznych, których celem jest krzewienie trzeźwości i abstynencji, oddziaływanie na osoby nadużywające alkoholu oraz udzielanie pomocy ich rodzinom. Podmioty te powinny również zapewnić warunki sprzyjające działaniom tych organizacji. Ustawodawca przewidział w art. 2 uwtpa szereg działań, które służyć będą realizacji wymienionych wyżej celów. Są to: 1. tworzenie warunków sprzyjających realizacji potrzeb, których zaspokajanie motywuje powstrzymywanie się od spożywania alkoholu, 2. działalność wychowawcza i informacyjna, 3. ustalanie odpowiedniego poziomu i właściwej struktury produkcji napojów alkoholowych przeznaczanych do spożycia w kraju, 4. ograniczanie dostępności alkoholu, 5. leczenie, rehabilitacja i reintegracja osób uzależnionych od alkoholu, 6. zapobieganie negatywnym następstwom nadużywania alkoholu i ich usuwanie, 7. przeciwdziałanie przemocy w rodzinie, 8. wspieranie zatrudnienia socjalnego poprzez finansowanie centrów integracji społecznej. W kontekście przeprowadzanego monitoringu warto już w tym miejscu zasygnalizować, że zgodnie z treścią kolejnych przepisów ustawy tylko na niektóre z tych działań można przeznaczać środki pochodzące ze sprzedaży zezwoleń na sprzedaż alkoholu. Zostanie to szerzej rozwinięte w dalszej części rozdziału. Istotnym rozwiązaniem wprowadzonym przez uwtpa było powołanie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA), do której właściwości należy m.in.: 1. przygotowywanie projektu Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz projektu podziału środków na jego realizację, 8

9 2. opiniowanie i przygotowywanie projektów aktów prawnych oraz planów działań w zakresie polityki dotyczącej alkoholu i problemów alkoholowych, 3. prowadzenie działalności informacyjno-edukacyjnej, opracowywanie ekspertyz oraz opracowywanie i wdrażanie nowych metod profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, 4. udzielanie merytorycznej pomocy samorządom, instytucjom, stowarzyszeniom i osobom fizycznym realizującym zadania związane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz zlecanie i finansowanie realizacji tych zadań, 5. koordynacja i inicjowanie działań zwiększających skuteczność i dostępność lecznictwa odwykowego, 6. zlecanie i finansowanie zadań związanych z rozwiązywaniem problemów alkoholowych. PARPA odgrywa doniosłą rolę w problematyce wydatkowania pieniędzy z funduszu korkowego. Co roku wydawane są Rekomendacje do realizowania i finansowania Gminnych Programów Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Rekomendacje nie mają wiążącego charakteru, ale stanowią cenną zarówno pod względem prawnym, jak i merytorycznym wskazówkę, w jaki sposób powinien być realizowany fundusz korkowy. Również co roku PARPA opracowuje, na podstawie ankiet przesyłanych przez gminy, raporty dotyczące gminnych działań związanych z wykonywaniem przepisów uwtpa. One także stanowią cenne źródło wiedzy na temat błędów popełnianych przez gminy oraz zawierają opinie na temat prawidłowej realizacji działań związanych z przeciwdziałaniem alkoholizmowi. Gminne Programy Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Zgodnie z art. 4(1) uwtpa prowadzenie działań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz integracji społecznej osób uzależnionych od alkoholu należy do zadań własnych gmin. Oznacza to, że środki przeznaczane na działania podejmowane przez gminy w tej sferze pochodzą z ich środków własnych dokładnie z dochodów z opłat za zezwolenia na sprzedaż alkoholu. Wykonywanie tych zadań obejmuje w szczególności: 1. zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu, 2. udzielanie rodzinom, w których występują problemy alkoholowe, pomocy psychospołecznej i prawnej, a w szczególności ochrony przed przemocą w rodzinie, 3. prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowych, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo wychowawczych i socjoterapeutycznych, 9

10 4. wspomaganie działalności instytucji, stowarzyszeń i osób fizycznych, służącej rozwiązywaniu problemów alkoholowych, 5. podejmowanie interwencji w związku z naruszeniem przepisów określonych w art. 131 i art. 15 ustawy oraz występowanie przed sądem w charakterze oskarżyciela publicznego, 6. wspieranie zatrudnienia socjalnego poprzez organizowanie i finansowanie centrów integracji społecznej. Realizacja tych działań musi być zaplanowana na każdy rok z góry i mieć swoje odzwierciedlenie w Gminnym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Stanowi on część Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych uchwalanej przez radę gminy. Program może być realizowany przez ośrodek pomocy społecznej lub inną jednostkę wskazaną w programie. W celu realizacji programu wójt (burmistrz, prezydent miasta) może również powołać swojego pełnomocnika. Gminne Komisje Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Bardzo ważną rolę w procesie przygotowywania programu oraz jego realizacji posiadają członkowie Gminnych Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Komisje powoływane są przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Poza realizacją działań wyszczególnionych w programie członkowie Komisji mają również obowiązek podejmowania czynności zmierzających do orzeczenia o zastosowaniu wobec osoby uzależnionej od alkoholu obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego. Gminne Komisje Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przygotowują także ekspertyzy dotyczące zgodności lokalizacji punktów sprzedaży napojów alkoholowych z odnośnymi uchwałami rady gminy oraz wydają opinie, w drodze postanowień, stanowiące warunek wydania zezwolenia przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta na prowadzenie sprzedaży napojów alkoholowych. W skład Gminnych Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wchodzą osoby przeszkolone w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Dotąd nie określono dokładnych warunków, kto i w jakim zakresie powinien przeprowadzać te szkolenia. Ma to zostać sprecyzowane dopiero w nowelizacji uwtpa. Zasady wynagradzania członków Gminnych Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych określa rada gminy w Gminnych Programach Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Przeciwdziałania Narkomanii. Finansowanie realizacji Gminnych Programów Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych W celu pozyskania dodatkowych środków na finansowanie zadań określonych w Programie gminy pobierają opłatę za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych. Szczegółowe wartości opłat, w zależności od rodzaju napojów alkoholowych, określone są w art. 11(1) uwtpa. Zgodnie z art. 12 ust. 1 i 2 ustawy rada gminy ustala w drodze uchwały, odpowiednią dla terenu gminy, liczbę punktów sprzedaży napojów zawierających powyżej 4,5% alkoholu (z wyjątkiem piwa), przeznaczonych do spożycia poza miejscem sprzedaży, jak i w miejscu sprzedaży, oraz zasady usytuowania na terenie gminy 10

11 miejsc sprzedaży i podawania napojów alkoholowych. Co ważne, liczba punktów sprzedaży oraz usytuowanie miejsc sprzedaży, podawania i spożywania napojów alkoholowych powinny być dostosowane do potrzeb ograniczania dostępności alkoholu określonych w Gminnym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Zgodnie z art. 18 ustawy sprzedaż napojów alkoholowych przeznaczonych do spożycia w miejscu lub poza miejscem sprzedaży może być prowadzona tylko na podstawie zezwolenia wydanego przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) właściwego ze względu na lokalizację punktu sprzedaży. Przedsiębiorca przed otrzymaniem takiego zezwolenia musi złożyć stosowny wniosek. Ważną rolę odgrywa w tym procesie Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, której pozytywna opinia jest niezbędna do wydania zezwolenia. Członkowie Komisji, na podstawie upoważnienia wójta (burmistrza, prezydenta miasta), mają prawo do kontroli przestrzegania zasad i warunków korzystania z zezwolenia. Zadanie to obejmuje zarówno kwestie związane np. ze sprzedażą alkoholu nieletnim, jak i możliwość sprawdzenia czy przedsiębiorca sprzedaje alkohol pochodzący z legalnych źródeł. Kluczowy dla analizy problemu jest art. 18 (2), który stanowi, że dochody z opłat za zezwolenia wykorzystywane będą na realizację Gminnych Programów Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz gminnych programów, o których mowa w art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii i nie mogą być przeznaczane na inne cele. Oznacza to, że sfinansowanie z tych środków działań, które nie mieszczą się w programach, stanowić będzie naruszenie dyscypliny finansowej. Ustawa z dnia 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych stanowi w art. 11 ust. 1, że naruszeniem dyscypliny finansów publicznych jest dokonanie wydatku ze środków publicznych bez upoważnienia albo z przekroczeniem zakresu upoważnienia. W związku z tym należy zwrócić szczególną uwagę na termin wydania środków pochodzących z korkowego. Niewydane środki rada gminy musi zgłosić jako wydatki niewygasające. Oznacza to, że będą one mogły być przeznaczone na realizację programu w roku przyszłym. Niepodjęcie takiej uchwały również będzie naruszeniem dyscypliny finansów publicznych 3. Tymczasem wiele gmin wydaje pozyskane w ten sposób środki na inne cele. W roku 2001 zjawisko to zostało zbadane przez Najwyższą Izbę Kontroli. W większości skontrolowanych gmin stwierdzono liczne przypadki działań nielegalnych, niegospodarnych i nierzetelnych. NIK ocenia jako nielegalne m.in. wydatkowanie środków pochodzących z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych na zadania nieujęte w Gminnych Programach Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Działania takie w 1998 roku stwierdzono w 51% kontrolowanych gmin, a w 1999 roku w 45.8% gmin i w I kwartale 2000 roku w 22.9% gmin. Kwoty nieprawidłowo wydatkowanych środków stanowiły w 1998 roku 19.1% poniesionych wydatków, w 1999 roku - 7.9%. 4 Kolejna kontrola NIK objęła lata Działania kontrolerów wykazały m.in., że 37% badanych urzędów marszałkowskich i 59% badanych gmin wydatkowało opłaty z wydania pozwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych na inne cele, niż wymagały tego przepisy powszechnie obowiązującego prawa. 5 3 Tak też uważa PARPA:

12 Nadużycia w tym zakresie były również przedmiotem kontroli Regionalnych Izb Obrachunkowych. Kwestii tej dotyczy m.in. Uchwała Nr II/222/2010 z dnia 19 stycznia 2010 r. Kolegium Regionalnej Izby Obrachunkowej w Rzeszowie. Również Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych zajęła niedawno stanowisko, że środki te nie mogą być przeznaczone na sfinansowanie innych działań gminy 6. Kontrola Najwyższej Izby Kontroli oraz Regionalnych Izb Obrachunkowych jest ograniczona ze względu na małą liczę podmiotów objętych działaniami kontrolnymi (tylko 8 urzędów marszałkowski i 32 gminy w kontroli NIK za lata ). NIK przeprowadza również doraźne kontrole w wybranych miejscowościach np. z województwa mazowieckiego 7. Regionalne Izby Obrachunkowe najczęściej prowadzą kontrolę przy okazji badania sprawozdania z wykonania budżetu, natomiast niezwykle rzadko dotyczy ona szczegółowych wydatków w ramach Gminnego Programu. Kontrole nie obejmują również jakościowej analizy programów przeciwdziałania alkoholizmowi i narkomanii. WYNIKI BADAŃ Pierwszy cel badawczy monitoringu Pierwszy cel badawczy polegał na zbadaniu, na ile Miejski Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Narkomanii na 2011 rok dla Rybnika spełnia warunki spójności i trafności zarówno z dokumentami rekomendowanymi jako wzorcowe w zakresie sporządzania tego rodzaju programów, jak i z diagnozą potrzeb społeczności Rybnika, określoną m.in. w strategii rozwiązywania problemów społecznych. W związku z tym skupiono się na czterech poniższych problemach: Problem 1 Czy Miejski Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Narkomanii na 2011 rok dla Rybnika (w dalszej części: Miejski Program Profilaktyki) jest zgodny z Rekomendacjami do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w 2011 r. 8, opracowanymi przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych? Rekomendacje te, przygotowywane corocznie przez PARPA, stanowią zbiór zalecanych zadań możliwych do realizacji w ramach gminnych programów. Jest to pomoc dla przedstawicieli lokalnych komisji

13 rozwiązywania problemów alkoholowych i innych osób biorących udział w tworzeniu i realizacji programu w przygotowaniu dobrych jakościowo programów. Miejski Program Profilaktyki na 2011 r. zbudowany został w układzie: dwa obszary działań (profilaktyka oraz leczenie, rehabilitacja i reintegracja), którym przyporządkowano cel ogólny, cele szczegółowe, metody realizacji celów szczegółowych. Wymienione w nim cele szczegółowe w ramach profilaktyki to: zwiększenie zaangażowania społeczności lokalnej w zapobieganie spożywania napojów alkoholowych i używania narkotyków podniesienie poziomu wiedzy społeczeństwa lokalnego na temat problemów związanych ze spożywaniem napojów alkoholowych, używaniem narkotyków i przemocą w rodzinie oraz możliwości zapobiegania tym zjawiskom zwiększenie liczby kompetentnych realizatorów działań profilaktycznych Cele szczegółowe dla drugiego obszaru to: zwiększenie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu i narkotyków, osób zagrożonych uzależnieniem oraz osób zagrożonych lub dotkniętych przemocą w rodzinie zwiększenie pomocy psychospołecznej udzielanej rodzinom, w których występują problemy alkoholowe i narkomanii oraz przemoc w rodzinie. Jeśli porównać w/w cele to są one w pełni zgodne z najważniejszymi zapisami rekomendacji. To samo odnosi się do metod realizacji celów, które pomimo pewnych różnic w większości znajdują odpowiednik w propozycjach PARPA. Program w dużej mierze skupił się na wspieraniu działań skierowanych do dzieci i młodzieży ze środowisk zagrożonych i dofinansowaniu wielorakiej pomocy na tym polu, w tym w zakresie przeciwdziałania przemocy. Program miał również finansować konsultacje oraz szkolenia dla profesjonalistów, mających realnie wspierać osoby uzależnione jak i współuzależnione. W programie znalazło się również miejsce na finansowanie kampanii społecznych związanych z profilaktyką przeciwalkoholową skierowaną dla młodzieży oraz kierowców. Według słów przewodniczącej Miejskiej Komisji w Rybniku omawiany program posiada pewne stałe cele ogólne, które zawsze znajdują się w programie, natomiast wraz z upływem lat i ze zmieniającą się rzeczywistością pojawiają się nowe wyzwania, owe wyzwania wyznaczają z kolei zadania, których realizacji podejmuje się Miejska Komisja. Informacje na temat tego, kto i w jaki sposób ma kontrolować zadania zaplanowane na 2011 rok są podane w ograniczonym zakresie: Jednostki organizacyjne Miasta Rybnika realizujące projekty w ramach programu, finansowane z budżetu Miasta są zobowiązane do przedłożenia w terminie do 30 dni od zakończenia ich realizacji Wydziałowi Polityki Społecznej pisemnych sprawozdań merytorycznych. Pozostali realizatorzy programu składają informacje o działaniach podjętych w ramach programu. Ww. informacje stanowić będą podstawę do opracowania wyników monitoringu. Ponadto, program zawiera wskaźniki przyporządkowane do każdego celu szczegółowego. Są to jednak wskaźniki stricte ilościowe, 13

14 jak liczba podmiotów realizujących pozaszkolne programy profilaktyczne, liczba sfinansowanych i upowszechnionych publikacji czy wysokość środków przeznaczonych na wsparcie grup wsparcia. Trudno na ich podstawie oceniać skuteczność działań prowadzonych w ramach programów profilaktyczno terapeutycznych, ich przydatność ogranicza się do możliwości porównania skali działań na przestrzeni lat. Widać, że program był tworzony z uwzględnieniem zaleceń PARPA, która od kilku lat aktywnie stara się pomagać samorządowcom w przygotowaniu programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Zastrzeżenia można mieć do braku w programie jakościowych wskaźników realizacji jego celów. Co prawda, rekomendacje PARPA nie zawierają w tym zakresie zapisów, niemniej wspominają o potrzebie ewaluacji prowadzonych działań. Problem 2 Czy Miejski Program Profilaktyki na 2011 rok jest spójny ze Strategią Polityki Społecznej dla Miasta Rybnika na Lata ? Program w strategii polityki społecznej jest wymieniony raz. Wg jej zapisów program stanowi uzupełnienie oraz integralną część strategii 10. Jeden z celów strategicznych Tworzenie warunków sprzyjających profilaktyce i ochronie zdrowia zawiera obszar działań dotyczący profilaktyki uzależnień i zakłada realizację działań zawartych w programie. Analogicznie, program powołuje się na strategię. Strategia zawiera dość ogólny zapis o tym, że w celu osiągnięcia jej celu generalnego planuje się m.in. zwiększać wachlarz oddziaływań pedagogicznych, psychologicznych, socjoterapeutycznych, konsultacyjnych oraz doradczych w ramach ofensywnej profilaktyki kreatywnej w środowisku naturalnym. Natomiast trudno powiedzieć przy braku szczegółowych zapisów na ten temat w programie czy tego rodzaju działania w ramach ofensywnej polityki kreatywnej mieszczą się w jego logice. Nie można jednak na tej podstawie formułować zarzutu niespójności po pierwsze strategia nie musi szczegółowo opisywać zadań możliwych do ujęcia w programie, ani też program nie musi powielać jej zapisów. Po drugie, wydaje się, że strategia koncentruje się na podmiotach polityki społecznej w mieście, z kolei program skupia się na obszarach działań. Biorąc pod uwagę, że program jest wspomniany w strategii jako program krótkoterminowy, będący uzupełnieniem strategii i jej integralną częścią odpowiedź na pytanie, czy dokumenty te są spójne jest twierdząca. Problem 3 Czy Miejski Program na rok 2011 stanowi wniosek z doświadczeń z realizacji programów w ostatnich trzech latach? Różnice miedzy programem na rok 2008 a 2009 były niewielkie: zrezygnowano z jednej z metod realizacji celów (wspieranie merytoryczne kadry pedagogicznej przy opracowywaniu szkolnych programów Strategia Polityki Społecznej dla Miasta Rybnika na Lata , s. 4 14

15 profilaktycznych), kilku wskaźników, które nazwano rezultatami. Co ważne, zrezygnowano z następujących zapisów istotnych z punktu jakościowej oceny programu: Wskaźników stopnia osiągnięcia celu ogólnego, jakim jest podniesienie jakości rehabilitacji i działań zmierzających do ograniczania szkód zdrowotnych dostarczą wyniki badań ankietowych Monitoring prowadzonych działań profilaktycznych umożliwia również ich ewaluację, czyli ocenę skuteczności podjętych działań prowadzenie badań ankietowych, dotyczących skali zjawiska w rytmie gwarantującym uzyskanie wyników porównawczych w czasie. Natomiast dodano zapis o ograniczaniu dostępności alkoholu przez kontrolę przestrzegania i warunków korzystania z zezwoleń poprzez działania edukacyjne skierowane do sprzedawców, działania kontrolne i wspólne akcje służb porządkowych dotyczących przestrzegania zakazu sprzedaży alkoholu osobom nieletnim. W 2010 r. dodano ważny zapis rozszerzający obszar oddziaływania programu dotąd skupionego na profilaktyce na leczenie, rehabilitację i reintegrację osób uzależnionych. Kolejna ważna zmiana polegała na wprowadzeniu następujących zapisów: Jednostki organizacyjne Miasta Rybnika realizujące projekty w ramach programu, finansowane z budżetu Miasta są zobowiązane do przedłożenia w terminie do 30 dni od zakończenia ich realizacji Wydziałowi Polityki Społecznej pisemnych sprawozdań merytorycznych i finansowych. Pozostali realizatorzy programu składają informacje o działaniach podjętych w ramach programu. Ww. informacje stanowić będą podstawę do opracowania wyników monitoringu. Wyniki te zostaną uwzględnione w rocznym sprawozdaniu z realizacji programu, a następnie przedstawione Prezydentowi Miasta do dnia 31 marca kolejnego roku. Dodano także Straż Miejską jako realizatora programu. Usunięto zapisy o udzielaniu dotacji oraz o warunkach udzielania dotacji na realizację zadań programu. W tym przypadku należy przypuszczać, że zrezygnowano z dublowania zapisów, które pojawiają się w szczegółowej postaci w dokumentacji konkursów ogłaszanych przez miasto na zadania w zakresie profilaktyki i przeciwdziałania alkoholizmowi. Zdecydowanie najwięcej zmian pojawia się w programie na 2011 r. Przede wszystkim jego zakres objął też narkomanię, a podstawę prawną programu wzbogacono nie tylko o ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii, ale także o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, co było efektem nowelizacji tejże ustawy. Zmieniono też zakres podstawowych zadań, które obejmuje program i dodano promocję zdrowego stylu życia oraz pomoc terapeutyczną i rehabilitacyjną dla osób dotkniętych zjawiskiem przemocy w rodzinie. Co za tym idzie, zmieniono także metody realizacji celów szczegółowych i w związku z tym pojawiło się: wspieranie działań, zmierzających do wykluczenia i zmniejszenia zjawiska agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży, poprzez m.in. obniżenie zachowań antyspołecznych wśród dzieci, uczenie sposobów obrony swojej osoby przed przemocą 15

16 fizyczną, słowną czy izolowaniem, kształtowanie postaw empatii, reagowania na akty przemocy, korzystania z pomocy dorosłych realizacja i finansowanie programów profilaktyki przemocy w rodzinie finansowanie działalności bieżącej Zespołu interdyscyplinarnego ds. przemocy w rodzinie oraz jego doposażenie w sprzęt niezbędny do prowadzenia działalności wynikającej z ustawy. Usunięto zapisy o wspieraniu działalności organizacji pozarządowych oraz innych podmiotów, realizujących zadania związane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych, z drugiej strony doprecyzowano zapis o wspieraniu programów profilaktycznych dla dzieci i młodzieży w okresie wakacji letnich i zimowych, jako realizowanych przez organizacje pozarządowe i inne podmioty. Ciekawą zmianą wydaje się doprecyzowanie dwóch spraw. Po pierwsze, wspieranie organizowanych przez szkoły pozalekcyjnych zajęć sportowych i kółek zainteresowań dotyczy tylko tych, które są integralnym elementem programu profilaktycznego i pełnią funkcję uzupełniającą w stosunku do innych działań profilaktycznych. Po drugie, wspieranie programów profilaktycznych, realizowanych przez organizacje pozarządowe i inne podmioty dla dzieci i młodzieży w okresie wakacji letnich i zimowych również odnosi się tylko do tych, które są integralnym elementem całorocznej pracy z dziećmi. Sprawozdania z realizacji programów realizowanych w latach zawierają szereg szczegółowych danych ilościowych w większości zgodnych ze wskaźnikami określonymi w programach. Niemniej, nie można na ich podstawie wnioskować o tym, czy udało osiągnąć się cel główny programu, czyli ograniczenia spożywania napojów alkoholowych oraz związanych z tym problemów. Z informacji uzyskanych od przewodniczącej Miejskiej Komisji wynika, że Miejski Program Profilaktyki jest tworzony przez Wydział Polityki Społecznej Urzędu Miasta. W tworzeniu programu są uwzględniane dane pochodzące z przeprowadzonych działań, głosy realizatorów programu, są też uwzględniane rekomendacje w zakresie nowoczesnej promocji ochrony zdrowia i profilaktyki. Konsultacje programu odbywają się poprzez w ogłoszeniu na stronie BIP Wydziału Polityki Społecznej informacji o projekcie programu. Podmioty zaangażowane w profilaktykę na terenie miasta mają możliwość odniesienia się do treści programu oraz zgłoszenia swoich propozycji. Program na przestrzeni kilku ostatnich lat ( ) nie podlegał istotnym zmianom, nie zmieniły się przede wszystkim cel główny i szczegółowe programu, w niewielkim stopniu wskaźniki. Zdecydowana większość nowych zapisów nie wnosiła ważnych korekt do programu, poza 2011 r., kiedy program objął dodatkowo przeciwdziałanie narkomanii i przemocy. Za ważne zmiany z punktu widzenia skuteczności programu należy ocenić wykreślenie z programu od 2009 r. zapisów dotyczących prowadzenia monitoringu programu w celu jego ewaluacji i prowadzenia badań ankietowych wśród realizatorów projektu. Czy można wobec tego mówić o ewaluacji programu? Jeśli: zapisy na ten temat zostały usunięte z programu, przyjęte wskaźniki mają charakter wyłącznie ilościowy i odnoszą się do skali, lecz nie do jakości działań, 16

17 przyjęte wskaźniki podają tylko rodzaj miary, np. liczba projektów z zakresu przeciwdziałania alkoholizmowi ale bez podawania konkretnej liczby planowanej do osiągnięcia, z przesłanych opinii na etapie przygotowywania projektu programu (co można uznać za element konsultacji) nie sporządza się sprawozdań 11, a same opinie zbierane są za pięć dwunasta i nigdy nie uwzględnione (wg opinii przedstawiciela organizacji pozarządowej), przedstawione sprawozdania z realizacji zadań z zakresu profilaktyki zawierają często bardzo ogólnikowe stwierdzenia dotyczące osiągniętych efektów, to trudno mówić o prowadzeniu celowej ewaluacji. Monitoring, podawany jako przejaw ewaluacji, ma inne znaczenie i nie należy go traktować jako mechanizmu korygowania programu w taki sposób, aby był coraz skuteczniejszy. Trudno też odpowiedzieć na pytanie o związek programu na 2010 r. z programami z poprzednich lat. Na pewno wiele elementów pojawia się w niezmienionej postaci. Wskazane zmiany być może są wynikiem doświadczeń wyniesionych z realizacji wcześniejszych programów, natomiast nie można o tym wnioskować na podstawie sprawozdań z ich realizacji, gdyż nie zawierają one żadnych danych jakościowych, żadnych porównań (uwzględnionych częściowo w sprawozdaniu Miejskiej Komisji), ani nie nawiązują do osiągniętych wskaźników inaczej niż tyko przez ich przytoczenie. Bez wskazania w programach, jaki poziom wskaźnika jest planowany do osiągnięcia, trudno mówić o sukcesie lub porażce programu. Brak istotniejszych zmian w programie można rozpatrywać zarówno jako dowód konsekwencji i kierowania się do celu, który można zmienić dopiero po jego osiągnięciu, jak i braku oceny prowadzonych działań, co z kolei może budzić obawy o traktowanie programu profilaktyki i przeciwdziałania po prostu jako mechanicznie spełnianego przez miasto zadania własnego. Przy braku jakościowych rezultatów programu (planowanych i osiąganych) pierwsza ewentualność jest znacznie trudniejsza do przyjęcia. Stąd potrzeba wprowadzenia do kolejnych programów takich zapisów, które w rzeczywisty sposób pozwolą ocenić efekty programu. Informacja o liczbie podmiotów realizujących programy profilaktyczne czy osób objętych szkoleniami nie mówi wiele bez oceny jakości tych programów czy szkoleń. Warto też w sprawozdawczości położyć nacisk na ocenę efektów realizowanych działań i ich porównanie z wcześniejszymi latami, w odniesieniu do diagnozowanych potrzeb. Problem 4 W jakim stopniu zrealizowano Miejski Program z 2010 roku (na podstawie sprawozdania za 2010 rok)? Cele szczegółowe założone w programie na 2010 r. to: 11 Zgodnie z odpowiedzią uzyskaną z Urzędu Miasta Rybnika o sygnaturze PS-52240/00003/11 17

18 zwiększenie zaangażowania społeczności lokalnych w zapobieganiu spożywania napojów alkoholowych podniesienie poziomu wiedzy społeczeństwa lokalnego na temat problemów, związanych ze spożywaniem napojów alkoholowych i możliwości zapobiegania zjawisku zwiększenie liczby kompetentnych realizatorów działań profilaktycznych zwiększenie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu, osób zagrożonych uzależnieniem oraz dotkniętych przemocą w rodzinie zwiększenie pomocy psychospołecznej udzielanej rodzinom, w których występują problemy alkoholowe. Na podstawie danych ze sprawozdania trudno wyrokować, czy cele programu zostały osiągnięte. To samo dotyczy wszystkich wskaźników z tego programu z powodów szeroko opisanych już wyżej. Sprawozdanie zawiera wymienione w programie rodzaje wskaźników z podaniem osiągniętej miary (np. liczba młodzieży uczestniczącej w szkolnych i pozaszkolnych programach przeciwdziałania alkoholizmowi 7 778). Jeśli jednak nie określono w programie, jaki poziom wskaźnika jest planowany, to trudno ocenić, czy osiągnięta liczba jest duża czy mała w stosunku do potrzeb. Nie można też powiedzieć niczego na temat jakości programów, w których dzieci i młodzież uczestniczyły, a przede wszystkim jakie są efekty tego uczestnictwa z punktu widzenia celów szczegółowych i celu głównego programu. Drugi cel badawczy monitoringu Drugi cel badawczy polegał na zbadaniu: jakie środki pozyskane ze sprzedaży koncesji alkoholowych trafiły do budżetu, czy maksymalizuje się możliwość ich pozyskania i czy kontroluje się to, jak są wydawane pieniądze z funduszu korkowego. W tym celu skupiono się na 6 poniższych problemach. Problem 1 Sprawdzenie wysokości środków wydatkowanych w ramach Programu w 2010 roku i ich pochodzenia. Uchwałą Rady Miasta 12 środki pozyskiwane z opłat za koncesje, zaplanowane na wydatki w ramach realizacji Miejskiego Programu Profilaktyki wynosiły zł. Wpływy do budżetu miasta z tytułu zezwoleń na sprzedaż alkoholu w 2010 roku według Sprawozdania z wykonanego budżetu za rok

19 wyniosły ostatecznie ,60 zł. Natomiast kwota realnie wydana na działania zawarte w Miejskim Programie Profilaktyki z tytułu funduszu korkowego to ,04 zł. Według dokumentów oraz odpowiedzi uzyskanej na wniosek o dostęp do informacji publicznej z Urzędu Miasta budżet korkowy nie był wspierany żadnymi innymi środkami. Miasto również nie współpracowało z żadnymi innymi partnerami zewnętrznymi w zakresie działań profilaktycznych. 29 grudnia 2010r. Rada Miasta podjęła uchwałę 13 w sprawie ustalenia wykazu wydatków w budżecie miasta, które nie wygasają wraz z upływem roku budżetowego. W odniesieniu do środków analizowanych w ramach niniejszego monitoringu w 2010 r. była to kwota zł i dotyczyła zakupu opinii biegłych dla Miejskiej Komisji (kwota zł) oraz zakupu usług zdrowotnych w zakresie terapii uzależnienia i współuzależnienia od alkoholu mieszkańców Rybnika (kwota zł) 14. W świetle tych danych można obliczyć, że kwota niewydana w obrębie funduszu korkowego w roku 2010 wynosiła 43% całej pozyskanej kwoty z zezwoleń. Ten sam problem pojawił się również w badanych latach 2009 oraz Tabela 1. Dochody z tytułu opłat za wydanie zezwoleń na handel alkoholem i wydatki na profilaktykę w Rybniku w 2010 r. planowane po zmianach budżetu faktyczne dochody ogółem ,00 zł ,00 zł ,60 zł wydatki ogółem ,00 zł ,00 zł ,04 zł w tym wydatki jednostek budżetowych w tym dotacje dla jednostek spoza sektora finansów publicznych ,00 zł ,60 zł ,64 zł ,00 zł ,00 zł ,00 zł suma wydatków ,00 zł ,60 zł ,64 zł dochody - wydatki ,00 zł ,40 zł ,96 zł % wykorzystany 72,38% 72,89% 56,88% % niewykorzystany 27,62% 27,11% 43,12% Źródło: opracowanie własne na podstawie Sprawozdania z wykonania budżetu za 2010 r. 15 Wg danych otrzymanych w odpowiedzi na wniosek o udostępnienie informacji publicznej kwota pozyskana w 2010 r. z opłat za wydanie koncesji pomniejszyła deficyt budżetu miasta. Zgodnie z art. 18² ust. 1 Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi dochody z opłat za

20 korzystanie z zezwoleń na sprzedaż alkoholu mogą być wykorzystane jedynie na realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych i nie mogą być wykorzystywane na inne cele. Oznacza to, że środki finansowe niewykorzystane w danym roku budżetowym powinny zostać uchwałą rady gminy zamieszczone w wykazie wydatków, które nie wygasają z upływem roku budżetowego i są przeznaczone na realizację gminnych programów w roku następnym. Przypomnijmy, w Rybniku uchwała Rady Miasta w 2010 roku została podjęta jedynie na kwotę zł. Zgodnie z art ustawy o naruszeniu dyscypliny finansów publicznych takie działania mogą zostać uznane jako naruszenie dyscypliny finansowej w gminie. W związku z tym można rozważyć przeznaczenie niewykorzystanych kwot na dodatkowy konkurs ofert na realizację zadań z zakresu profilaktyki w bieżącym roku obowiązywania programu lub co wydaje się znaczenie lepszym rozwiązaniem niewydane środki zgłosić jako środki niewygasające i przeznaczyć je na realizację programu w roku przyszłym, kierując je do puli środków budżetu zabezpieczonych na realizację zadań z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Problem 2 Jak wygląda kwestia zezwoleń pod względem liczby i obowiązujących procedur, ile wydano zezwoleń, jak wygląda procedura wydawania takich zezwoleń, czy odbiera się zezwolenia w mieście? Dokumentem regulującym liczbę wydawanych zezwoleń na sprzedaż alkoholu w Rybniku jest Uchwała Nr 148/XI/2007 Rady Miasta Rybnika z dnia 27 czerwca 2007 r. w sprawie ustalenia liczby punktów sprzedaży napojów alkoholowych na terenie Miasta Rybnik 16. W 2010 roku nie przekroczono ustalonej liczby punktów sprzedaży napojów alkoholowych, które zawierają powyżej 4,5% alkoholu (z wyjątkiem piwa), przeznaczonych do spożycia poza miejscem sprzedaży, jak i w miejscu sprzedaży. W 2010 roku również stosowano zasady usytuowania na terenie Miasta Rybnika miejsc sprzedaży i podawania napojów alkoholowych zgodnie z uchwałą Nr 116/V/2003 Rady Miasta Rybnika z dnia 19 lutego 2003 r. w sprawie zasad usytuowania na terenie Miasta Rybnika miejsc sprzedaży i podawania napojów alkoholowych 17. Istnieje również procedura wydawania zezwoleń na sprzedaż alkoholu w Rybniku. Nie ma natomiast pisemnej procedury cofania zezwolenia na sprzedaż alkoholu. Problem ten w Rybniku, według słów Naczelnika Wydziału Rozwoju, Promocji Gospodarczej i Integracji Europejskiej, rozwiązuje powołanie się na ustawę o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi i na zapisy w niej zawarte i upoważniające do cofnięcia zezwolenia przez organ wydający koncesję. Procedury pozwolenia na sprzedaż nie są automatycznie przedłużane co rok. Przedsiębiorca przedłużający co rok koncesję przedstawia dokumenty pozwalające na kontynuowanie sprzedaży alkoholu. Oto, jak wyglądają dane liczbowe dot. liczby zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych wydanych w 2010 r.: zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych przeznaczonych do spożycia poza miejscem sprzedaży (sklepy) /XI/2007&Where=u.nr_uch&Rows= /V/2003&Where=u.nr_uch&Rows=10 20