PHYSICAL AND WATER PROPERTIES OF ARABLE LUVISOLS SITUATED UNDER INFIELD TREE PLANTING WITHIN THE DEZYDERY CHŁAPOWSKI AGRO-ECOLOGICAL LANDSCAPE PARK

Transkrypt

1 Zbigniew KACZMAREK, Wojciech OWCZARZAK, Andrzej MOCEK Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu Katedra Gleboznawstwa PHYSICAL AND WATER PROPERTIES OF ARABLE LUVISOLS SITUATED UNDER INFIELD TREE PLANTING WITHIN THE DEZYDERY CHŁAPOWSKI AGRO-ECOLOGICAL LANDSCAPE PARK Summary The conducted research aimed at study of physical and water properties of luvisols having been put under intensive cultivation, situated in the area of the Dezydery Chłapowski Agro-ecological Landscape Park. An important element of conducted works was also a comparison of individual characteristics and parameters in the case of arable lands which were located under infield windbreaking tree planting. Among other things, in the examined soils such factors as: texture, bulk density and solid phase density, total and drainage porosity, a coefficient of filtration, water bond potential of soil, and potential and exploitation retention were marked. Results of the research showed a slightly more beneficial arrangement of examined properties in arable soils, and therefore, they confirmed purposefulness of incorporating strip infield tree plantings as elements of intentional agrotechnical system which does not affect physical degradation of soils. WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNE I WODNE UPRAWNYCH GLEB PŁOWYCH ORAZ USYTUOWANYCH POD ZADRZEWIENIAMI ŚRÓDPOLNYMI W OBRĘBIE AGROEKOLOGICZNEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO IM. DEZYDEREGO CHŁAPOWSKIEGO Streszczenie Przeprowadzone badania miały na celu poznanie właściwości fizycznych i wodnych gleb płowych będących w intensywnej uprawie rolniczej, połoŝonych na terenie Agroekologicznego Parku Krajobrazowego im. Dezyderego Chłapowskiego. Istotnym elementem przeprowadzonych prac było równieŝ porównanie poszczególnych cech i parametrów w przypadku gleb uprawnych oraz zlokalizowanych pod śródpolnymi zadrzewieniami wiatrochronnymi. W badanych glebach oznaczono m.in.: skład granulometryczny, gęstość oraz gęstość fazy stałej, porowatość całkowitą i drenaŝową, współczynnik filtracji, potencjały wiązania wody przez glebę oraz retencję potencjalną i uŝyteczną. Rezultaty badań wykazały nieznacznie korzystniejszy układ badanych właściwości w glebach uprawnych, a zarazem potwierdziły celowość stosowania pasowych zadrzewień śródpolnych, jako elementów celowego systemu agrotechnicznego, nie wpływającego na degradację fizyczną gleb. Wstęp Systemy uprawy stosowane w rolnictwie ekologicznym zdecydowanie oddziałują zarówno na plon i jego jakość, jak równieŝ na właściwości gleb [1, 10]. Obok modeli klasycznych, interesującym wydaje się być zagadnienie tradycyjnej wielkoobszarowej działalności agrarnej współegzystującej z typowymi rozwiązaniami agroekologicznymi, takimi jak np. pasy wiatrochronnych zadrzewień śródpolnych [3]. W pracy przedstawiono wyniki analizy porównawczej, przeprowadzonej na podstawie badań polowych i laboratoryjnych materiału glebowego pobranego z profili gleb płowych typowych, zlokalizowanych na polach uprawnych oraz na sąsiadujących z nimi planowych zadrzewieniach. Dobrze rozpoznany i udokumentowany jest wpływ planowo wprowadzanych zadrzewień oraz zakrzaczeń na właściwości chemiczne agroekosystemu (pokrywa glebowa, chemizm wód) [, 3, 7]. Celem pracy było rozpoznanie tego problemu pod kątem właściwości fizycznych i wodnych oraz ewentualnej podatności badanych gleb na coraz częściej stwierdzaną tzw. degradację fizyczną [11, ]. Obiekt i metodyka Prace terenowe przeprowadzono na terenie Agroekologicznego Parku Krajobrazowego im. Dezyderego Chłapowskiego, na gruntach wsi: i Darnowo. Grunty orne pozostają tam od wielu lat w intensywnej uprawie, natomiast wśród nich realizowane są planowe nasadzenia drzew i krzewów, pełniące rolę wielozadaniowych, śródpolnych pasów ochronnych. Próbki o strukturze naruszonej i nienaruszonej (V=100cm 3 ) pobrano z poszczególnych poziomów genetycznych sześciu profili gleb płowych, po uprzednim opisaniu ich budowy morfologicznej []. Oznaczono takie właściwości, jak: skład granulometryczny metodą areometryczną [], gęstość fazy stałej metodą piknometryczną [], wilgotność naturalną i higroskopową grawimetrycznie, maksymalną pojemność higroskopową w komorze podciśnieniowej w obecności nasyconego roztworu K SO 4, gęstość gleby z wykorzystaniem naczynek Nitzscha, porowatość wyliczono na podstawie oznaczeń gęstości gleby oraz gęstości fazy stałej [1], współczynnik filtracji metodą stałego spadku ciśnienia [9], pojemności wodne przy określonych potencjałach wiązania metodą Richardsa [8]. Sumę makro- i mezoporów, zwaną dalej porowatością drenaŝową, określono jako róŝnicę pomiędzy porowatością całkowitą i wilgotnością odpowiadającą polowej pojemności wodnej (oznaczonej przy potencjale 10 kpa). Zamieszczone wyniki są wartościami uśrednionymi z pięciu powtórzeń. Zastosowana numeracja odkrywek glebowych wynika z chronologii wieloletnich badań prowadzonych przez Katedrę Gleboznawstwa AR w Poznaniu [7]. Sąsiadujące ze sobą profile, w układzie: pole zadrzewienie zanumerowane zostały odpowiednio: 14P -15Z Z. Kaczmarek, W. Owczarzak, A. Mocek Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 006, Vol. 51(3) 35

2 (obiekt Darnowo) oraz -1Z i 111P (obiekt ). Wyniki i dyskusja Opis cech morfologicznych, klasyfikację taksonomiczną, przyrodniczą i uŝytkową wykonano na podstawie ustaleń normatywnych Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego oraz zaleceń IUNG [1, ]. Wszystkie badane gleby wytworzyły się w obszarze równinnym z glin zwałowych zlodowacenia Würm, stadiału leszczyńskiego. Występujące tu gliny morenowe uległy w róŝnym stopniu rozmyciu i rozsortowaniu. Nie stwierdzono występowania zwierciadła wód gruntowych w zasięgu profili (0-0 cm). W Ŝadnej z badanych gleb nie występował węglan wapnia, który został wymyty do głębszych warstw (od,1 do 3,6 m) w wyniku procesów eluwialnych. Jedynie w 111 na głębokości około 0 cm oznaczono go w niewielkich ilościach (< 1%). MiąŜszość poziomów próchnicznych była wysoka i dość wyrównana w warstwie od 30 do 40 cm. Opisywane gleby zaliczono do klas bonitacyjnych: IIIb (prof. 110), IVa (prof. 111, 1) i IVb (prof. 1, 14, 15) oraz odpowiednio do trzeciego (prof.110), czwartego lub piątego (prof.: 1, 14, 15) kompleksu przydatności rolniczej. Pod względem uziarnienia, poziomy A wykazywały skład piasku (prof.14, 1), lub piasku słabo gliniastego (prof.:110,111,1,15), poziomy C i Bt - glin piaszczystych rzadziej glin lekkich, a poziomy E- piasku lub piasku słabo gliniastego. Nieznacznie odmienny był jedynie profil 110, o mocniejszym składzie poziomów: luvic () oraz argilic (gs) (tab. 1). Gęstość fazy stałej oscylowała wokół wartości g cm -3 (tab.), wynosząc od,60 g cm - 3 (prof.14, poz. A) do,68 g cm -3 (prof. 110, poz. B t ). Najmniejsze wartości gęstości objętościowej stwierdzono w poziomach A (tab. ). Słabo zagęszczone były równieŝ poziomy Eet. Porównując sąsiadujące ze sobą, odmiennie uŝytkowane profile na obiekcie Darnowo zauwa- Ŝono, Ŝe gęstość objętościowa wierzchnich poziomów gleb płowych pozostających w uprawie była nieznacznie wyŝsza od odpowiadających im poziomów genetycznych gleb pod zadrzewieniem śródpolnym. RóŜnice te nie były jednak znaczące (1,63 g cm -3, przy porowatości 38,5 % - prof.14; 1,66 g cm -3, przy porowatości 37,8% prof.15). Na obiekcie zaobserwowano sytuację odmienną. W poziomach A gleb uprawnych gęstość była równa lub nieco tylko wyŝsza o około 0,03 g cm -3 w stosunku do odpowiadających im wartości, oznaczonych w profilach zlokalizowanych pod zadrzewieniem (przy porowatości równej lub niŝszej o około 10%). We wszystkich badanych glebach, gęstość wzrastała wraz z głębokością, a opisane powyŝej zaleŝności pomiędzy polem a zadrzewieniem zanikały. Tab. 1. Skład granulometryczny badanych gleb Table 1. Texture of investigated soils Poziom genetyczny, głębokość Genetic horizon, depth Zawartość frakcji o średnicy [mm] Content of fraction in diameter [mm],0-0,05 0,05-0,00 < 0,00 Podgrupa granulometryczna wg PN Texture acc. to PN Ap, Eet, Bt, gs C, Ap, 0-30 Eet, Bt, C, P A, 0-38 Eet, Bt, C, A, 0-34 Eet, Bt, pg 14P Darnowo Ap, 0-31 Aa, 31-4 Eet, 4-68 Btg, Ccag, p p gl 15Z Darnowo A, 0-34 Eet, 4-41 Btg, Cg, Z. Kaczmarek, W. Owczarzak, A. Mocek Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 006, Vol. 51(3) 36

3 Tab.. Podstawowe właściwości fizyczne badanych gleb Table.Basic physical properties of investigated soils Nr P P Z Wilgotność Moisture (wag) (m/m) 1,37 8,71 1,61,03 1,36 11,18,,95 8,38 9, 1 1,96,04 7,6 11,98 8,30 6,69 4,04 10,91 1,5 10,53 4,63 9,69 1,59 (v/v) 19,18,44,74 3,18 1,81,9 3,55 4,83 1,94,07 0,87 3,45 3,74, 0,48,53 11, 6,9 19,,8,58 7,79 18,06,47 Gęstość gleby Bulk density (g m -3 ) 1,55 1,77 1,76 1,60 1,79 1,54 1,64 1,65 1,81 1,48 1,7 1,63 1,66 1,55 1,76 1,85 1,66 1,67 1,86 Gęstość fazy stałej Density of solid phase (g m -3 ),64,67,66,64,66,64,66,64,60,66 Porosity 41,9 33,1 33,33 37,08 33,33 39,6 3,45 33,08 41,47 37,9 37,73 31,95 43,94 34, 35,71 38,49 35,90 41,06 33,63 9,11 37,8 36,5 8,73 30,19 Pojemność higroskopowa Higroscopic capacity (wag) (m/m) 1,149 0,3663 1,03 0,6499 0,498 0,49 0,487 0,598 0,41 0,3889 0,4673 0,67 0,9458 0,756,960 0,531 0,6030 0,450 0,5100 1,30 0,30 0,890 1,1030 1,860 (v/v) 1,7435 0,5677,0000 1,68 0,4446 0,3958 0,7795 0,4650 0,3450 0,6378 0,7710 1,79 1,3998 1,3007 5,060 0,856 1,0019 0,6588 0,8991,4365 0,564 0,486,0559,9 Maksymalna pojemność higroskopowa Maximal higroscopic capacity (wag.) 1,305,3310 5,5900 3,3 1,490 1,951,9786 1,6535 1,103,040 3,69 3,67 0,36 0,41 0,65 0,9706 0,938 0,3853 3,5305 3,519 1,030 0,5100 3,473 3,7349,0188 3,60 9,8943 5,5755,3,794 4,7658,9598 1,753 3,3489 0,9695 5,76 0,344 0,650 1,05 1,50 1,5340 0,5990 6,33 6,53 1,79 0,8547 6,4718 6,6539 Tab. 3. Wartości współczynnika filtracji oraz porowatości drenaŝowej Table 3.The values of filtration coefficient and drainage porosity of profile 1P 14P 15Z Podgrupa granulometryczna Texture całkowita Total porosity drenaŝowa Drainage porosity Współczynnik filtracji (k s) Filtration coeficient (µm. s -1 ) ,90 5, 18, ,44,64 35, gs 38,1 5,41 0, ,69,35 0, ,06,96 3, ,87 5,36, ,46 11,4 1, ,87 1,08 0, ,0 5,61 0, ,34 1,51 5, ,71,87 0, ,43 11, 0, ,7 30,54 36, pg 47,89,0 3, ,55,18 6, P 39,90 3,05 10, ,4 31,44 8, p 4,9 1,8 19, ,6,63 0, gl 33,05 7, 3, ,,77 7, ,98 3,6 8, ,55 6,88 0, ,87 7,99 0,59 Z. Kaczmarek, W. Owczarzak, A. Mocek Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 006, Vol. 51(3) 37

4 Tab. 4. Potencjaly wiązania wody przez glebę (pf) potencjalna (PRU) i efektywna (ERU retencja uŝyteczna Table 4. Soil water potentials (pf) and total available water( TAW) and readily available water (RAW) 1P 14P 15Z Poziom genet. Genetic horizon [cm] Wilgotność (%obj.) przy pf: Moisture (%v/v) at pf: 0,0,0,5 3,7 4, 4,5 ERU PRU Ap ,03,,07 6,63 4,00,10 9,50 1, Eet , 18,57,44 7,06 4,1 3,61 11,51,45 Bt ,5 7,9 3,86 18,36 8,00 9,4 9,56 19,9 C ,4,73 18,89 1,00 9, 5,50 10,73 1,89 Ap ,0,37 11,99 5,0 3,85, 10, 11,5 Eet ,,6 10,40 6,36 3,55,8 7,90 10,71 Bt ,55 1,1 18,35 1,30 7,97 4,76 8,91,4 C ,00 1,00,64 9, 6,8,96 11,86,7 A ,1,86 1,35 5, 3,78 1,7 10,71 1,08 Eet ,,41,3 7,6 5,0 3,34 9, 11,39 Bt ,89,86 19,95,05 8,95 6,3 9,81,91 C ,86 0,11,75 11,50 7,68 5,71 8,61 1,43 A ,76,40 10,6 5,93 4,00 1,37 7,47 9,40 Eet , 1,64 10,76 4,8,88 0,6 8,36 9,76 Bt ,6 18,53 11,8 6,11 3,76 1, 1,4,77 Ap ,1,45 1,68 9,6 5,43 1,58 7,19 11,0 Aa ,4,19 11,03 8,86 4,50 1,53 6,33 10,69 Eet ,36 10,85 6,7 3, 1,88 0,60 7,69 8,97 Btg ,01,34 18,97,03 11,00 6, 5,31 11,34 Ccag ,98 19,4,53,76 10,00 6,53 5,66 9,4 A 0-4 0,40,39 8,93 9,90 3,30 1,71 5,49 1,09 Eet ,33,7 10,7 5,64,98 0,85 8,08 10,74 Btg ,89 5,67 1,93 18,9 10,98 6,47 7,38,69 Cg ,75 5,88 1,97,4 10,97 6,65 8,64,91 Zawartość wody higroskopowej oraz maksymalna higroskopijność jest w kaŝdej glebie funkcją jej próchniczności i uziarnienia (tab. 1) [11]. Prawidłowość ta potwierdziła się w uzyskanych wynikach. Np. w poziomie Ap 11 wartość ta osiągała 4,74% obj., a w skale macierzystej 5,09% obj. W porównywalnych pod względem składu granulometrycznego i zawartości Corg. [7] epipedonach dostrzeŝono pewne zróŝnicowanie maksymalnej higroskopijności pomiędzy glebami uprawnymi, a glebami pod zadrzewieniem. Gleby uprawne osiągały MH nieznacznie przekraczające % obj., podczas gdy w glebach płowych pod zadrzewieniem wielkość ta kształtowała się w przedziale od 0,34% obj. do 1,73% obj. W przypadku wszystkich gleb gliniaste skały macierzyste osiągały w obrębie analizowanych właściwości wartości H i MH najwyŝsze (tab.1), niezaleŝne od sposobu uŝytkowania gleby, wyraźnie skorelowane z uziarnieniem (R = 0,986). Oznaczone wartości współczynnika filtracji w poziomach A badanych gleb wykazywały stosunkowo niewielkie zróŝnicowanie (tab. 3), przyjmując wielkości k s od 18, µm s -1 (prof. 110) do 36,0 µm s -1 (prof. 1). Wyjątkiem był poziom Ap w 1 na polu uprawnym, w którym oznaczony k s wyniósł 3,61 µm s -1. Poziomy A gleb płowych w zadrzewieniu śródpolnym wykazywały filtrację najszybszą: 0,5 µm s -1 (prof. 1, porowatość 4,0%) oraz 36,0 µm s -1 (prof. 1, porowatość 4,3%). PoniewaŜ poziomy wierzchnie wszystkich badanych gleb płowych miały zbliŝony skład granulometryczny i nie róŝniły się znacząco zawartością Corg. [7], nieznacznie wyŝsze wielkości k s uzyskane w glebach pod zadrzewieniem śródpolnym tłumaczyć moŝna raczej wyłącznie róŝnicami w porowatości całkowitej oraz drenaŝowej. Dodatkowo wpływać mógł takŝe system korzeniowy drzew i krzewów, lecz oddziaływanie to zauwaŝyć moŝna było wyłącznie do głębokości około 0,40 m. Takiego wpływu nie stwierdzono w przypadku poziomów Bt i C. RównieŜ w glinach czynnikiem decydującym o szybkości filtracji była porowatość. Nie stwierdzono tu istotnych róŝnic pomiędzy polem a zadrzewieniem. K s mieścił się w przedziale od 1,65 µm s -1 (prof. 111, poz. Bt) do 0,0 µm s -1 (prof. 1, poz. C). Są to wartości typowe, charakterystyczne dla glin morenowych zlodowacenia Würm, na obszarze NiŜu Środkowopolskiego [4, 5, 6, ]. Najistotniejsza z rolniczego punktu widzenia polowa pojemność wodna (pf=,0) w poziomach A gleb uprawnych (tab. 4), w stosunku do gleb pod zadrzewieniami, była nieznacznie wyŝsza o około 3% (np.: prof.110, pole-,% obj.; prof. 1, zadrzewienie-,4% obj.), lub niemal równa (np.: prof.14, pole-,45% obj.; prof.15, zadrzewienie-,39% obj.). Wartości PPW stwierdzone dla gliniastego podłoŝa (poz. Bt, C) były zróŝnicowane we wszystkich profilach i wahały się w przedziale od 19,4 (prof.14, poz. C cag ) do 7,9% obj. (prof. 110, poz. B t ). RóŜnice te zarówno dla PPW, jak teŝ dla pozostałych oznaczonych pojemności, zaleŝne były przede wszystkim od porowatości i zawartości frakcji ilastej. Z. Kaczmarek, W. Owczarzak, A. Mocek Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 006, Vol. 51(3) 38

5 RóŜnie kształtowała się zawartość wody produkcyjnej (ERU). W glebach uprawnych była ona o około 1,5-4,4% obj. wyŝsza od odpowiednich wartości tego wskaźnika oznaczonego dla gleb zlokalizowanych pod zadrzewieniem (tab. 4), np.: 7,19% obj - prof.14, poz. Ap, pole i 5,49% obj. - prof.15, poz. A, zadrzewienie. Wielkości potencjalnej retencji uŝytecznej (PRU) były dla poszczególnych poziomów genetycznych badanych gleb o około -7% obj. wyŝsze. Przykładowo obliczone zdolności retencyjne badanych gleb uŝytkowanych w róŝny sposób określają szacunkowo ilość wody produkcyjnej oraz potencjalnie dostępnej, którą gleba moŝe zmagazynować w obrębie całego do głębokości 1,5 m. W przypadku ERU wielkości te, wyraŝone w milimetrach opadu, oscylowały wokół wartości 105 mm. RóŜnice pomiędzy polem, a zadrzewieniem były jednak niewielkie. Większe róŝnice (rzędu 10-5%) retencji całkowitej stwierdzono przy zastosowaniu do obliczeń PRU. Trudno jednak stwierdzić co było ich przyczyną: sposób uŝytkowania gruntu, czy raczej zróŝnicowana miąŝszość poziomów genetycznych o odmiennym składzie granulometrycznym. Podsumowanie Rezultaty badań wykazały nieznacznie korzystniejszy układ badanych właściwości w glebach uprawnych. Gęstość objętościowa wierzchnich poziomów gleb pozostających w uprawie była nieznacznie wyŝsza od odpowiadających im poziomów genetycznych gleb pod zadrzewieniami śródpolnymi. Oznaczone wartości współczynnika filtracji w poziomach A wykazywały stosunkowo niewielkie zróŝnicowanie. Polowa pojemność wodna w poziomach A gleb uprawnych, w stosunku do gleb pod zadrzewieniami, była nieznacznie wyŝsza. Efektywna retencja uŝyteczna gleb uprawnych była o około 1,5-4,4% obj. wyŝsza od odpowiednich wartości tego wskaźnika oznaczonego dla gleb pod zadrzewieniem. Odmienny sposób uŝytkowania gleb wpływał na zróŝnicowanie analizowanych właściwości fizycznych i wodnych. Efekt ten był zauwaŝalny pomimo znaczącego, dodatkowego oddziaływania na nie składu granulometrycznego i zawartości węgla organicznego. Poczynione obserwacje wskazują, iŝ zadrzewienia śródpolne nie prowadzą do degradacji gleb. MoŜna i naleŝy stosować je jako element celowego systemu agrotechnicznego w szczególności na wydzieleniach glebowych naraŝonych na erozję pulweryzacyjną i wietrzną. Literatura [1] Cymerman R., Hoper. A.: Ochrona Środowiska w planowaniu i urządzaniu terenów wiejskich. PWN, Warszawa [] Bartoszewicz A.: Skład chemiczny wód powierzchniowych zlewni uŝytkowanych rolniczo w warunkach glebowo-klimatycznych Równiny Kościańskiej. Rocz. AR Poznań. Rozprawy naukowe 50, [3] Bartoszewicz A.: Pokrywa glebowa na obszarze Parku Krajobrazowego im. gen. Dezyderego Chłapowskiego. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski 3, s. 1-5, [4] Kaczmarek Z.: Pojemność wodna oraz zdolności retencyjne gleb płowych i czarnych ziem wytworzonych z glin morenowych w rejonach oddziaływania Konińskiego Zagłębia Węglowego. Rocz. AR Poznań, 61, s , 001. [5] Karczmarek Z.: Zdolności filtracyjne gleb płowych i czarnych ziem wytworzonych z glin morenowych w rejonach oddziaływania Konińskiego Zagłębia Węglowego. Rocz. AR Poznań, 61, s , 001. [6] Kaczmarek Z., Owczarzak W., Mocek A.: Właściwości fizyczne i wodne gleb płowych i czarnych ziem połoŝonych w bezpośrednim sąsiedztwie odkrywki Kazimierz KWB KONIN. Rocz AR Poznań, 56, s , 000. [7] KBN: Projekt badawczy Nr 3P06S Wpływ zadrzewień śródpolnych na fizyko chemiczne i chemiczne właściwości gleb oraz chemizm wód gruntowych i powierzchniowych na terenach wiejskich. Sprawozdanie końcowe, Katedra Gleboznawstwa AR Poznań, 005. [8] Klute A.: Water retention: Laboratory methods. In: Klute A. (Ed.). Methods of Soil Analysis, Part 1:Physical and Mineralogical Methods. nd edn. Agron. Monogr. 9 ASA and SSSA, Madison, Wi., [9] Klute A., Dirksen C.: Hydraulic conducticity and difusivity: laboratory methods. In: Klute A. (Ed.). Methods of Soil Analysis, Part 1:Physical and Mineralogical Methods. nd edn. Agron. Monogr. 9 ASA and SSSA, Madison, Wi., [10] Maciak F.: Ochrona i rekultywacja środowiska. Wyd. SGGW, Warszawa, 199. [11] Mocek A., Owczarzak W., Kaczmarek Z.: Degradacja fizyczna gleb przyczyną spadku plonowania roślin uprawnych. Rocz. AR Poznań, 5, [1] Mocek A., Drzymała S.: Geneza, analiza i klasyfikacja gleb. Wyd. AR Poznań, 003. [] Polski Komitet Normalizacyjny: Polska Norma PN-R- 0403: Gleby i utwory mineralne. Pobieranie próbek i oznaczanie składu granulometrycznego, Warszawa, [] Rząsa S., Owczarzak W., Mocek A.: Problemy odwodnieniowej degradacji gleb uprawnych w rejonach kopalnictwa odkrywkowego na NiŜu Środkowopolskim. Wyd. AR Poznań, [] Soil Conservation Service: Soil Survey laboratory methods manual. Soil Survey. Invest. Raport No. 4., U. S. Dept. Agric., Washington, DC, 199. [] Systematyka gleb Polski.: Rocz. Glebozn. PTG, 40, s. 5-54,Warszawa, Z. Kaczmarek, W. Owczarzak, A. Mocek Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 006, Vol. 51(3) 39